Król słońce
Siła francuskiej monarchii (XVI w.)
Zgodnie z ordonansemordonansem orleańskim z 1439 r. król miał prawo pobierać podatek osobisty od członków stanu trzeciego, tzw. taille, na potrzeby walki z Anglikami w okresie wojny (trwała wówczas wojna stuletnia). Podwaliny silnej i scentralizowanej monarchii zbudował we Francji Ludwik XI, któremu udało się doprowadzić do tego, że wspomniany podatek przekształcono w regularne, coroczne świadczenie na rzecz monarchy. Dawało to władcy możliwość rządzenia bez częstego odwoływania się do zgromadzenia stanowego (tzw. stanów generalnych), gdyż monarchia miała zabezpieczone podstawy finansowe.
Kolejni władcy z dynastii Walezjuszy mogli zatem skupić się na realizacji różnych celów w polityce zagranicznej, zwalczając przez długie dziesięciolecia Habsburgów, którzy dzięki zręcznej polityce (głównie matrymonialnej – por. lekcję 91) zdołali zdobyć tereny, które otaczały państwo francuskie ze wszystkich stron. W obliczu niebezpieczeństwa podporządkowania państwa Habsburgom, Francja przez blisko dwa stulecia starała się rozerwać „habsburskie kleszcze”.
Jakie kraje/obszary w Europie znajdowały się w dziedzicznym władaniu cesarza Karola V Habsburga?
Między centralizmem a rozbiciem
Monarchia francuska w pierwszej połowie XVI w. była najrozleglejszym i najludniejszym krajem w Europie. Wprawdzie Habsburgowie, a szczególnie Karol V i jego brat Ferdynand mieli więcej krain pod swoim berłem, ale łączyła je jedynie osoba władcy lub tylko ta sama dynastia. Francja natomiast wprawdzie także była rozbita zgodnie ze średniowiecznymi tradycjami na mniejsze władztwa, ale łączyły je: przestrzeń geograficzna, język i tradycje, podobne struktury administracyjne i społeczne, a przede wszystkim osoba władcy.
Możliwości mobilizacji finansowej oraz silna władza powodowały, że królowie Francji z dynastii Walezjuszy podejmowali próby ekspansji. Wybór kierunku odbiegał od celów, jakie stawiał sobie Ludwik XI, który dążył do zabezpieczenia i zaokrąglenia granic, najlepiej przez osiągnięcie tzw. granic naturalnych (góry: Alpy, Pireneje, M. Śródziemne i Atlantyk, rzeka Ren). Karol VIII, Ludwik XII, Franciszek I, wreszcie Henryk II wychowani byli w „rycerskiej” tradycji i mentalności poprzedniej epoki. Marzyli o sławie zdobytej w krucjatach i o oswobodzeniu Ziemi Świętej. Jednocześnie zgodnie z dawnymi wyobrażeniami sądzili, że klucz do dominacji w skali kontynentu, jak dawniej tkwi w posiadaniu „Italii” i „Rzymu”. Doprowadziło to do całego szeregu wojen zwanych „wojnami włoskimi” (1494‑1559), które zakończyły się osłabieniem starych mocarstw (cesarza, Francji, państw włoskich).
Odpowiedz na poniższe pytania.
Habsburgami i Bourbonami, Franciszek II, Ludwik XII, Bourbonami i Plantagenetami, Henryk II, Habsburgami i Walezjuszami, Karol VIII, Plantagenetami i Walezjuszami
Konflikt między jakimi dwoma dynastiami miał miejsce w okresie wojen włoskich?
............................................................
Który król Francji zaczął wojny włoskie i dokonał m.in. wjazdu do Florencji?
............................................................
Który król Francji zakończył wojny włoskie i zmarł w wyniku rany odniesionej w turnieju?
............................................................
Intendent – sposób na wzmocnienie władzy centralnej
Miarą osłabienia władców Francji stały się wojny religijne (1562‑1598), które rozdarły jedność Francji w bratobójczych zmaganiach. Najbardziej znanym ich epizodem jest rzeź hugenotów (wyznawców kalwinizmu) w noc św. Bartłomieja w Paryżu (1572). Wprawdzie nie uległ ograniczeniu zakres władzy monarchów, ale skuteczność wykonywania rozkazów na prowincji bywała różna. Często lokalni przywódcy przeciwstawiali się woli osłabionych królów i ich regentów: Franciszka II, Karola IX, Henryka III i pochodzącego z nowej dynastii Henryka IV de Bourbon. Niesubordynację tłumaczono posiadanymi przywilejami i prawami lokalnymi.
Sposobem na zwiększenie skuteczności rządzenia stawali się specjalni urzędnicy wysyłani przez królów na prowincję – tzw. intendenci. Pochodzili oni z mieszczaństwa lub drobnej szlachty, byli dobrze wykształceni, ale przez rodowód i skromny majątek zależni od woli monarchów. Bezdyskusyjnie wykonywali powierzone im zadania, a jednocześnie na prowincji bezpośrednio reprezentowali majestat królewski. Czynne przeciwstawienie się im oznaczało bunt.
Na jakim królu skończyła się dynastia Walezjuszy?
Który król zapoczątkował nową dynastię we Francji? Jaką?
Podaj nazwę urzędników wysyłanych przez królów Francji na prowincję. Jaka była ich rola?
Dwór
Skuteczność działania intendentów sprawiła, że królowie coraz chętniej i częściej sięgali po takie formy rządzenia. Mogło to jednak spowodować narastanie pewnego fermentu wśród niezadowolonych tradycyjnych elit władzy na prowincji. Gubernatorzy i inni najwyżsi urzędnicy posiadali tytuły, rozległe majątki i klientelę. Ich bunt mógłby zdestabilizować kraj. Rozwiązaniem było albo zaostrzenie kontroli, albo „usunięcie opozycyjnych lokalnych elit” z prowincji i nakazanie im rezydowania na dworze.
Nastąpiła rozbudowa dworu, na który trafiali najbardziej utytułowani, najdostojniejsi i najbogatsi z elit prowincjonalnych. Dzięki temu, że przebywali przy władcy, nie tylko zachowywali tytuły, honory i apanaże (dochody), ale mogli liczyć na kolejne łaski. Jedyne, czego ich pozbawiano, to wpływ na politykę.
Pierwszy minister
W budowie nowego systemu władzy szczególną rolę odegrali tzw. pierwsi ministrowie. Godzenie przez władcę tradycyjnych, reprezentacyjnych obowiązków oraz bezpośrednie sprawowanie władzy centralnej, która przy systemie „intendentów” wymagała podejmowania codziennie dziesiątek decyzji, często przekraczało chęci i możliwości królów. Tak było w okresie rządów niezbyt pilnego (ani też zdolnego) Ludwika XIII, czy po jego śmierci, w okresie małoletności Ludwika XIV. Wyznaczony wówczas tzw. pierwszy minister przejmował większość obowiązków, ale był w pełni zależny od władcy i lojalny wobec niego. Szczególną sławę w tej roli zyskali: kardynał Richelieu oraz kardynał Mazarini. Dzięki nim niezadowolenie z pozbawiania tradycyjnych elit rzeczywistej władzy (por. wyżej) skupiło się na pierwszych ministrach, pozostawiając autorytet i godność królewską nietknięte. Największe tego typu bunty miały miejsce w latach 1648‑1653. Znamy je pod nazwą „fronda”. Ograniczenia politycznego znaczenia dysydentów religijnych we Francji – hugenotów - miały również charakter likwidacji prowincjonalnych ośrodków władzy. Zyskali oni specjalne przywileje polityczne i znaczną autonomię militarną od swojego dawnego przywódcy, nowego króla Henryka IV w postaci tzw. „edyktu nantejskiego” (1598). Za kolejnego króla Richelieu, w wyniku krótkiej wojny (1628), pozbawił ich znaczenia militarnego, pozostawiając im jednak swobody religijne. Wreszcie Ludwik XIV w 1685 r. odwołał „edykt nantejski”, powodując ucieczkę tysięcy hugenotów do krajów protestanckich.
Zwróć uwagę na charakter portretu. Czy w przypadku kardynała można dostrzec jakiekolwiek atrybuty pokazujące jego władzę świecką? Czy wyboru takiej prezentacji dokonał sam artysta, czy osoba zamawiająca? O czym to świadczy?
Przeczytaj polecenie do poprzedniej ilustracji, odnoszącej się do kardynała Richelieu. Zwróć uwagę, jakie atrybuty pojawiają się w otoczeniu kardynała Mazariniego. Zapoznaj się z życiorysem i działalnością pierwszego ministra na polu kultury i sztuki (poszukaj ich w encyklopedii lub słowniku biograficznym). Powiąż atrybuty z jego dokonaniami.
Odpowiedz na poniższe pytania.
fronda, intendent, pierwszy minister, wojny religijne, noc św. Bartłomieja
Jaką funkcję pełnił Mazarini?
..........................................
Jak nazywa się bunt możnych na początku panowania Ludwika XIV?
..........................................
Co nękało Francję przed edyktem nantejskim?
..........................................
Król Słońce
W 1661 r. zmarł kardynał Mazarini. Król Ludwik XIV nie wyznaczył nowego pierwszego ministra, przejmując osobiście jego zadania. Wymagało to narzucenia sobie żelaznej dyscypliny i poświęcenia codziennie wielu godzin na pracę z ministrami i sekretarzami. Powstał typowy dla rządów absolutnych system rządów gabinetowych. Do tego doliczyć należy bardzo czasochłonne i uciążliwe obowiązki wynikające z rozbudowanej etykiety i funkcji reprezentacyjnych.
Ludwik potrafił jednak dobrać sobie grono uzdolnionych współpracowników, z których na plan pierwszy wybijał się bez wątpienia Jean Baptiste Colbert – szef administracji i finansów, markiz de Louvois – minister wojny oraz ministrowie spraw zagranicznych de Lionne i de Pomponne.
Przekonanie o swojej wielkości, ale też polityczna kreacja owej wielkości spowodowały niespotykaną od czasów antycznych autoreklamę władcy. To sam król miał ukuć określenie „państwo to ja”, czy „Król Słońce”. Uchybienie godności królewskiej było wystarczającym pretekstem do wszczęcia wojny (np. wojny z Holandią w 1672 r.). Rozkaz królewski stawał się prawem, a wydalenie z dworu oznaczało zepchnięcie na margines życia publicznego, niemal „śmierć publiczną”.
Wielkość Francji Ludwika Wielkiego
System absolutny, który powstał we Francji XVII w., spowodował olbrzymi wzrost znaczenia Francji na arenie międzynarodowej. Wynikało to przede wszystkim z ogromnego potencjału, jakim dysponowało to państwo. W drugiej połowie wieku doszło do serii wojen, w których był realizowany dawny plan osiągnięcia granic naturalnych (por. wyżej). Mimo rozwoju dyplomacji i znaczących sukcesów w zawieraniu sojuszy i szukaniu sprzymierzeńców, ostateczne rozstrzygnięcia i tak zapadały na polach bitewnych. Miały miejsce kolejne konflikty: wojna dewolucyjna (1667‑1668), wojna z Holandią (1672‑1679), wojna dziewięcioletnawojna dziewięcioletna (1689‑1697). W wielu z nich Francja z powodzeniem samotnie walczyła z koalicją kilku państw. Jej zdobycze terytorialne wyznaczyły zasięg porównywalny z granicami dziesiejszej Francji, a Ludwikowi nadano przydomek Wielki.
Także państwo polsko‑litewskie było wciągane w plany francuskiej dyplomacji, stając się obiektem współzawodnictwa dworów wersalskiego i wiedeńskiego. Dwie polskie królowe: Ludwika Maria, żona Władysława IV, a później Jana Kazimierza, oraz Maria Kazimiera Sobieska, z domu d’Arquien, były promotorkami sprawy Ludwika XIV. Wreszcie Stanisław Leszczyński, antykról, a później legalnie obrany władca Rzeczpospolitej, był teściem króla Francji Ludwika XV.
Wersal
Symbolem absolutyzmu i wielkości Francji Ludwika XIV stał się pałac w Wersalu. Dawny pałacyk myśliwski wzniesiony dla Ludwika XIII jego syn i następca przekształcił w największą rezydencję w Europie i otoczył wielkim, 500‑hektarowym parkiem (obecnie powiększonym do 800 ha). Przebudowę rozpoczęto w 1668 r., a w 1682 prace były na tyle zaawansowane, że przeniesiono tu z paryskiego Luwru oficjalną siedzibę dworu. Podstawowe prace ukończono w 1689, ale przez kolejne sto lat wznoszono następne budowle, m.in. pałace Grand i Petit Trianon czy sentymentalną „wioskę Marii Antoniny”.
Zaangażowano tu największych artystów epoki. Architekturę zaprojektowali Louis Le Vau oraz Jules Hardouin‑Mansart. Ogrody ze wspaniałymi fontannami były dziełem André Le Nôtre’a.
Symboliczne dla znaczenia Wersalu i francuskiej monarchii absolutnej stały się wydarzenia z 6 października 1789 r. w okresie rewolucji francuskiej, kiedy paryskie przekupki wymusiły przeniesienie dworu królewskiego z powrotem do Paryża. Skończyła się epoka.
Jaki system rządów wprowadził Ludwik XIV? Na czym ten system polegał?
Czy system rządów Ludwika XIV uwzględniał reprezentację społeczeństwa? Zastanów się, na jakie niebezpieczeństwa narażony był system rządów Ludwika XIV w przypadku sprawowania władzy przez nieudolnego władcę?
Jakie były sukcesy Francji pod jego rządami?
Jakie cele polityczne zrealizował Ludwik XIV, budując pałac w Wersalu i tworząc olbrzymi dwór złożony z możnych?
Sztuka i nauka w królewskiej służbie
Przemiany ustrojowe we Francji miały przemożny wpływ na sztukę. Było to wynikiem pomyślnego rozwoju ekonomicznego i zmian zachodzących w społeczeństwie, a przede wszystkim w jego wciąż bogacących się elitach. Najważniejszą jednak zmianą była centralizacja. Władca miał pełną kontrolę nad większością elit, które sprowadził na swój dwór. To on narzucał kanon piękna, modę, kreował zamówienia artystyczne. Na rozwój poszczególnych dziedzin kultury wpływał w sposób nieco biurokratyczny. W tym celu powołał utrzymywane przez państwo instytucje centralne dla różnych dziedzin aktywności artystycznej i intelektualnej.
Powstały zatem:
1635 r. - Akademia Francuska (literatura i język francuski),
1648 r. – Królewska Akademia Malarstwa i Rzeźby
1661 r. – Królewska Akademia Tańca,
1663 r. - Królewska Akademia Inskrypcji i Literatury Pięknej,
1666 r. - Królewska Akademia Nauk,
1669 r. - Królewska Akademia Muzyki,
1671 r. - Królewska Akademia Architektury.
Przynależność do akademii gwarantowała uznanie, ale przede wszystkim zamówienia (czyli pracę) płynące z kręgów dworskich. Powstał mecenat państwowy, sterujący i kreujący kierunki służące władzy i ją sławiące.
Pompa etykiety i zacisze salonu
Narzucone przez monarchię absolutną, a szczególnie Ludwika XIV (panował przez 72 lata, a rządził osobiście przez 54) miejsce i zadania dla elit krajowych ograniczały się do uczestnictwa w ściśle sformalizowanym i zniewolonym etykietą życiu dworskim. Poranne wstawanie króla, śniadanie, audiencje, oficjalne spacery urastały do wydarzeń kulturalnych. Udział w tych wydarzeniach był konieczny, aby zapewnić sobie dochody i prestiż. Dość szybko jednak zaczęto poszukiwać autentycznych form uczestnictwa w kulturze. W takiej atmosferze narodziła się kultura salonu.
W drugiej połowie XVII w. zaczęły powstawać salony towarzyskie, prowadzone przez kobiety, a skupiające elity intelektualne kraju. Gospodynie gwarantowały, że zgromadzenia nie będą budziły podejrzeń o zabronioną działalność polityczną. Zapraszani intelektualiści kreowali sztukę konwersacji i dyskursu naukowego czy społecznego o przyswajalnym dla przeciętnego człowieka poziomie refleksji. Oczywiście bezpośrednia krytyka władzy nie wchodziła w grę, możliwa była jedynie w formie zakamuflowanej, idealistyczno‑utopijnej. Był to krok w kierunku późniejszego Oświecenia.