Monarchia parlamentarna
Na czym polegały rządy absolutne Ludwika XIV we Francji?
Z jakich części składał się sejm walny w Rzeczpospolitej? Wymień główne uprawnienia izby poselskiej.
Tradycja parlamentarna a autorytet władcy (Elżbieta I)
Zapoczątkowana przez Henryka VII dynastia Tudorów wzmocniła i ustabilizowała władzę królewską. Wprawdzie działało przedstawicielstwo stanowe – parlament, ale monarcha skutecznie narzucał mu swoją wolę.
Doskonałym tego przykładem były decyzje Henryka VIII zrywające z zależnością Kościoła w Anglii od papieża i stawiające na jego czele króla (1534 - akt supremacji). Nawet decyzja powrotu anglikanizmu pod zwierzchnictwo Rzymu - podjęta wbrew opinii znacznej grupy społeczeństwa przez córkę Henryka VIII, Marię zwaną później Krwawą - nie została zakwestionowana. Także ponowny zwrot w sprawach religijnych dokonany przez Elżbietę I (przyrodnią siostrę poprzedniej władczyni) i objęcie przez nią władzy nad kościołem anglikańskim został zrealizowany bez większych problemów. Umiejętnie kierowany parlament był narzędziem w rękach Tudorów.
Zwłaszcza rządy Elżbiety I postrzegane były jako „złoty okres” Anglii, gdyż królowa potrafiła zjednoczyć poddanych, sprytnie wskazując zewnętrznych wrogów kraju - Hiszpanów i papistów (zwolenników papieża, czyli katolicyzmu). Autorytet monarchy ugruntowały nieudane plany inwazji króla Hiszpanii Filipa II i klęska wielkiej armady w 1588 r.
Dylematy nowej dynastii – próby umniejszenia roli parlamentu
Problemy pojawiły się wraz z nową dynastią Stuartów, która zapoczątkowała w 1603 r. unię personalną między Anglią i Szkocją. Jakub I i jego syn Karol I nie potrafili zdobyć wystarczającego autorytetu i posłuchu wśród wybieranych członków niższej izby parlamentu, tzw. izby gmin. Organ ten zdominowany został przez przedstawicieli średnich warstw społecznych (gentrygentry, yeomeniyeomeni), którzy chcieli ograniczenia feudalnych przywilejów popieranej przez króla arystokracji. Stuartowie mieli wysokie wyobrażenie o „majestacie królewskim” i w oczywisty sposób dążyli do rządów absolutnych, bez oglądania się na tradycyjne przedstawicielstwa stanowe, czyli parlament.
Porównaj insygnia koronacyjne z portretów władców angielskich zamieszczone w tej lekcji. Czy są one podobne? Czy autorzy przywiązywali wagę do ich wiernego przedstawienia? Zastanów się, dlaczego.
Oczywiście najbardziej drażliwą sprawą było nakładanie podatków bez zgody parlamentu. To co było możliwe np. w monarchii francuskiej, w Anglii wymagało zgody parlamentu. Stuartowie usiłowali rządzić, nie zwołując parlamentu, co doprowadziło w 1629 r. do uchwalenia rezolucji izby gmin, nakazującej uznanie za zdrajcę każdego, kto będzie namawiał króla do nakładania bezprawnych podatków lub choćby tylko je uiszczał (nosiło to znamiona otwartego buntu). Odpowiedzią było rozwiązanie izby gmin i niezwoływanie jej przez Karola I na przestrzeni kolejnych 10 lat (tzw. „okres tyranii”).
Tak być dalej nie może – bunt
W 1638 r. wybuchł bunt w Szkocji. Wojna domowa wymagała wystawienia znacznych sił zbrojnych, na co konieczne były pieniądze. Dotychczasowe sposoby ściągania i pozyskiwania gotówki okazały się niewystarczające. Karol I musiał zwołać parlament. Szybko okazało się jednak, że krytycy monarchy zdobyli w nim większość, dlatego po zaledwie 23 dniach obrad (13 kwietnia - 5 maja 1640 r.) król zamknął jego obrady. Był to tzw. „krótki parlament”, który jesienią został zastąpiony kolejnym zgromadzeniem, znanym w historii jako tzw. „długi parlament”, gdyż jego obrady - oczywiście z licznymi przerwami - z formalnego punktu widzenia trwały do 1660 r.
Nowy parlament zabezpieczył się przed rozwiązaniem, po czym zaczął podejmować decyzje likwidujące niezgodne z prawem - jego zdaniem - rozporządzenia Karola: anulował podatki, rozwiązał armię królewską, zlikwidował niektóre sądy królewskie (np. sąd Izby Gwiaździstej). Doprowadziło to do wybuchu otwartego buntu i ucieczki Karola I z Londynu w 1642 r. Rozpoczęła się wojna domowa, w której zwolennicy króla ponosili najczęściej porażki. W bitwie pod Naseby (1645 r.) wojska dowodzone przez jednego z przywódców parlamentu Olivera Cromwella kompletnie rozbiły siły królewskie, a sam Karol I dostał się do niewoli Szkotów, którzy wydali go parlamentowi.
Zwróć uwagę na herb, który tu stanowi element satyryczny i świadczy o negatywnym stosunku do Cromwella. Wymień inne cechy ilustracji świadczące o tym.
Porównaj insygnia królewskie z tymi przedstawianymi na portretach zamieszczonych wyżej: Elżbiety I czy Karola I.
Republika monarchiczna czy monarchia republikańska
Cromwell, mając pod swoimi rozkazami armię, zaczął wprowadzać radykalne zmiany. Swoich przeciwników w parlamencie siłą usunął z izby, tworząc tzw. „parlament kadłubowy”. „Kadłub” uznał króla winnym zdrady, a specjalny trybunał skazał go na śmierć. Wyrok wykonano 30 stycznia 1649 r. Anglię ogłoszono republiką, m.in. zlikwidowano Izbę Lordów. Radykalizm polityczny zaktywizował także radykałów społecznych. Ruch „lewellerów” („zrównywaczyzrównywaczy”) reprezentował biedniejsze, purytańskie warstwy rolników i chciał zrównania praw wyborczych, a diggerzy („kopacze”) marzyli o zniesieniu prywatnej własności.
Cromwell został zakładnikiem radykalizującej się armii. W jej interesie podjęto m.in. decyzję o podboju Irlandii, a także zacieśniono związek ze Szkocją. Konfiskowane majątki osób uznanych za rojalistów rozdawano żołnierzom. Jednocześnie podjęto działania wspierające interesy wielkiej burżuazji, prowadząc wojny z Holandią i tworząc podwaliny przyszłego imperium kolonialnego. W 1653 r. Cromwell przyjął godność lorda protektora, który to tytuł wskazywał na ciągle żywe w Anglii sentymenty monarchiczne. Ani on, ani jego syn Ryszard nie zdecydowali się jednak na przyjęcie korony i założenie nowej dynastii.
Wielki powrót monarchii
W 1660 r. wezwano do powrotu żyjącego na emigracji Karola II Stuarta, syna ściętego władcy. Nastąpiła restauracja monarchii, a jej symbolicznymi aktami stało się formalne rozwiązanie „długiego parlamentu” (co można zinterpretować tak, jakby okres republiki cromwellowskiej nie miał miejsca) oraz skazanie królobójców na śmierć. Zwłoki Olivera Cromwella wyjęto z trumny i symbolicznie powieszono na szubienicy.
Niestety, Stuartowie nie wyciągnęli wniosków z tragicznej lekcji i nadal dążyli do wzmocnienia swojej władzy kosztem parlamentu. Wykształcił się układ polityczny zwolenników i przeciwników monarchii, który z biegiem czasu stanie się podstawą do tworzenia dwóch ugrupowań: torysówtorysów i wigówwigów, pierwszych nowoczesnych partii politycznych. Rywalizacja między nimi pozwoliła na uchwalenie w 1679 r. „Habeas Corpus Act”, który zapewniał bezpieczeństwo obywatelom, gdyż król nie mógł nikogo aresztować bez pisemnego nakazu sądowego. Musiano też w ciągu doby sformułować zarzuty wobec aresztanta.
Pomniki praw człowieka w historiiHabeas corpus to pierwsze słowa średniowiecznego, pisemnego nakazu sądowego kierowanego do władzy, która dokonała aresztowania jakiejś osoby, wzywającego tę władzę do postawienia zatrzymanego przed sądem, aby to sąd mógł stwierdzić legalność jej zatrzymania. Rozstrzygnięcie sądu dotyczy jedynie legalności samego faktu, nie zaś winy lub jej braku. W przypadku, gdy sąd orzekał nielegalność zatrzymania, więzionego należało uwolnić.
Istota tego prawa sprowadza się do zagwarantowania podstawowej zasady, że bezprawne zatrzymanie może zostać zaskarżone dzięki bezpośredniemu zwróceniu się do sądu (sędziego). Zasada ta odnosiła się do wszystkich aresztowanych, niezależnie od ich stanu. W ciągu 24 godzin aresztowany miał się zapoznać ze stawianymi mu zarzutami i nie mógł być przetrzymywany w więzieniu przed rozprawą sądową dłużej niż 3 do 20 dni.
Pomniki praw człowieka w historii, red. H. Wajs, R. Witkowski, 2008, s. 143.
Habeas Corpus ActI. Zważywszy, że szeryfowie, strażnicy więzienni i inni funkcjonariusze, którym powierzono dozór nad poddanymi królewskimi, zatrzymywanymi z powodu spraw karnych lub za takich uznanych, dopuszczali się zaniedbań w zakresie szybkiej realizacji nakazów Habeas Corpus kierowanych do nich, sprzeciwiając się wymienionym nakazom wysyłanym po raz drugi, trzeci lub wielokrotny; co więcej, działań zmuszających do uchylenia się od ich przestrzegania, co jest sprzeczne zarówno z obowiązkami urzędnika, jak i ze znanymi prawami tego kraju i na skutek czego liczni poddani królewscy byli, a w przyszłości mogliby być na długo przetrzymywani w więzieniu, ku ich wielkiej uciążliwości i cierpieniom, i to w przypadkach, gdy zgodnie z prawem mogliby odzyskać wolność za kaucją.
II. Dla zapobieżenia tego rodzaju stanowi rzeczy i spiesznej pomocy wszystkim uwięzionym z powodu jakichś spraw karnych lub za takie podawanych niech będzie postanowione […].
Habeas Corpus Act.
Dlaczego zgodnie z tekstem źródłowym uwięzieni byli długo przetrzymywani w więzieniu? Kto, twoim zdaniem, mógł wpływać na urzędników, aby tak było?
Czemu miał zapobiec Habeas Corpus Act?
Na podstawie powyższych tekstów wymień, co postanawiał Habeas Corpus Act.
Sławetna rewolucja – w kierunku parlamentaryzmu
Po śmierci Karola II, z braku legalnych potomków (dzieci z nieprawego łoża miał podobno 350), naturalnym sukcesorem tronu stał się jego brat Jakub II. O ile starszy z braci przeszedł na katolicyzm na łożu śmierci, o tyle nowy król był już katolikiem od dawna. W protestanckim kraju, w którym od lat budowano niechęć do „papistów”, było to nie lada problemem. Jednak Jakub II miał córki z pierwszego małżeństwa: Marię i Annę, które wychowane były jako protestantki. W związku z tym narodziny jego syna Jakuba z żony katoliczki Marii Modeńskiej wywołały tzw. „chwalebną rewolucję” (1688) , czyli przewrót pałacowy. Jakuba i jego katolickich potomków odsunięto od tronu na rzecz linii protestanckiej starszej córki Marii i jej męża Wilhelma III Orańskiego sprawującego również urząd stadhaudera (regenta – władcy) Holandii. Uchwalono „deklarację praw” (ang. Bill of Rights), która zakazywała królowi zawieszania ustaw parlamentarnych, nakładania podatków bez zgody parlamentu i utrzymywania stałej armii w okresie pokoju. Zwiększono częstotliwość zwoływania parlamentu, zapewniono też wolność debaty parlamentarnej.
W stronę monarchii parlamentarnej
Panowanie Marii i Wilhelma, a później młodszej z córek Jakuba II Stuarta Anny, mimo niemal ustawicznie prowadzonych wojen, skonsolidowało i wewnętrznie uspokoiło monarchię. W 1701 r. parlament angielski przyjął „Prawo o następstwie tronu (sukcesji)” (ang. Act of Settlement), które wykluczało dziedziczenie tronu przez nie‑protestantów. W 1707 r., obawiając się ewentualnego separatyzmu szkockiego, obie monarchie połączono unią realną w miejsce personalnej. Powstało królestwo Wielkiej Brytanii ze wspólnym parlamentem.
Przejęcie rządów przez nową dynastię wywodzącą się wprawdzie po kądzieli ze Stuartów, ale w linii męskiej od niemieckich książąt Hanoweru, przyspieszyło przemiany. Jerzy I nie znał i nigdy dobrze nie nauczył się języka angielskiego, dlatego powierzył kierowanie państwem premierowi. Nominowano go z partii, która miała przewagę w parlamencie, gdyż ułatwiało to rządzenie. Z biegiem czasu premier, chociaż pozostawał urzędnikiem króla, to rozliczany był ze swoich decyzji przez parlament. Stanowiło to początek systemu, który uznany później zostanie za wzorcowy dla państw demokratycznych.
Jakie wydarzenia i akty prawne doprowadziły do ukształtowania się w Anglii monarchii parlamentarnej?
Wymień na przykładzie Anglii główne cechy monarchii parlamentarnej.
Porównaj monarchię parlamentarną z monarchią absolutną, uwzględniając:
zakres władzy monarchy,
prawa i obowiązki poddanych,
rolę instytucji reprezentujących społeczeństwo lub jego stany (parlamentu).
Specyfika społecznej struktury – stany na poły „otwarte”
Anglia była w średniowieczu, podobnie jak pozostałe kraje europejskie, krajem feudalnym z podziałem stanowym na pozór różniącym się od wersji kontynentalnej jedynie drobnymi szczegółami. Najważniejsze były zasady dziedziczenia, w myśl których majątek i tytuł przechodziły na najstarszego syna. Młodsze dzieci musiały znaleźć inne źródła utrzymania i sposoby na zachowanie pozycji społecznej. Oczywiście był to problem głównie rodziców. Szukali oni dla dzieci bogatego ożenku, nawet poza stanem, z którego pochodzili lub intratnego urzędu czy synekury. W dalszej perspektywie miało to umożliwić im kupno majątku ziemskiego i powrót do uprzywilejowanego stanu.
Skutkiem takiej sytuacji była otwartość stanów i wzajemny przepływ między nimi najaktywniejszych jednostek. Pozwoliło to na swobodny obrót ziemią, umożliwiało jej kupno i sprzedaż. Bogate mieszczaństwo wiązało się ze średnią szlachtą (gentry), podobnie jak najzamożniejsi wolni chłopi (yeomeni i farmerzy) mogli wiązać się z oboma wymienionymi stanami.
Na tę mozaikę społeczną od XVI w. nakładało się również (po części ukryte) zróżnicowanie religijne. Wprawdzie oficjalnie zachowano jedność religijną, a jedynym prawnie uznanym wyznaniem był anglikanizm z władcą jako głową Kościoła, ale w kraju nie brakowało zwolenników katolicyzmu czy doktryny kalwińskiej, nazywanych purytanami.
Owce „pożerają Starą Anglię” (grodzenia)
Jedną z najbardziej spektakularnych zmian w Anglii zapoczątkowały tzw. „grodzenia”. Podobnie jak niemal w całej Europie, również na wyspach Brytyjskich dominował system agrarny zwany trójpolówką. Pod koniec średniowiecza zaczęto przejmować niektóre grunty na potrzeby wypasu owiec. Przeważnie zagarniano pastwiska i nieużytki gminne, ale w środkowej Anglii, gdzie uprawa zboża na sprzedaż była znacznie mniej opłacalna ze względu na wysokie koszty transportu do potencjalnych odbiorców, w pastwiska zamieniano nawet grunty orne.
Współcześni myśliciele podkreślali zgubne skutki owych „grodzeń” dla ludzi, gdyż część wieśniaków musiała szukać zarobku i domostw w innych rejonach kraju, a nierzadko stawali się włóczęgami czy żebrakami.
Produkcja wełny okazywała się jednak bardziej opłacalna niż uprawa zboża, jako że wymagała mniejszego nakładu pracy. Ogrodzone pola wyłączano z normalnego cyklu trójpolówki, a w przyszłości ziemie te wykorzystywane były w wysokowydajnych formach produkcji – w XVIII w. np. czwórpolówki czy płodozmianu.