Despoci - Rosja i Turcja
Iwan IV Groźny – między reformą a opresją
Wielkie Księstwo Moskiewskie (od 1547 r. Carstwo Rosyjskie), po zrzuceniu zwierzchności tatarskiej i zjednoczeniu większości ziem ruskich, rozpoczęło rywalizację z Litwą, a późnej z Rzeczpospolitą, starając się jednocześnie umocnić na arenie międzynarodowej poprzez zdobycie dostępu do morza (por. lekcje 91 i 104).
Iwan IV Groźny wstąpił na tron jako dziecko w 1533 r. W swoich decyzjach uzależniony był od potężnych bojarów. Nawet pełnoletność i koronacja na cara Wszechrusi (1547 r.) nie zapewniły mu pełni władzy. Ograniczały go dawne prawa i przestarzałe struktury społeczne. Pomyślnie prowadzone w początkowych latach panowania wojny i podbój olbrzymich terenów nadwołżańskich chanatów: Kazańskiego i Astrachańskiego (1552‑1554), tylko pokazały słabości władzy carskiej. Mimo nominalnego samowładztwa car musiał uwzględniać stare, nieżyciowe prawa. Wprawdzie poddani nie mogli się przeciwstawić władcy, ale stosując obstrukcjęobstrukcję, skutecznie blokowali realizację rozkazów. W czasie wojny dochodziło do podważania rozkazów zwierzchników z powodu ich niezgodności z dawnymi prawami feudalnymi.
Do poniższych informacji przyporządkuj po jednej z podanych nazw państwa lub władcy:
Carstwo Rosyjskie, Cesarstwo Rosyjskie, Wielkie Księstwo Moskiewskie, Iwan IV Groźny, Piotr I
| nazwa państwa rosyjskiego przed 1547r. | |
| nazwa państwa rosyjskiego po 1547r. | |
| nazwa państwa rosyjskiego od 1721r. | |
| tytuł cara przyjął | |
| tytuł imperatora (cesarza) przyjął |
Wskaż, do jakich tradycji nawiązuje symbolika tej ikony.
- Cesarstwa Rzymskiego jako całości.
- Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
- Cesarstwa Bizantyjskiego.
- Rusi Kijowskiej (jako całości, zjednoczonej).
- Podporządkowania celom boskim (anioły z złotymi czapkami w wyciągniętych rękach jako symbol boskiej nagrody).
- Nagrody za słuszną walkę w imię prawdziwej religii.
- Pokojowego współżycia z wyznawcami innych religii.
Oprycznina – terror w służbie monarchii
W 1565 r., na drodze swoistego zamachu stanu, carowi udało się uzyskać aprobatę dla podziału terytorium państwa na dwie części. Jedna z nich, w której panować miały dawne stosunki oraz prawa, nominalnie obejmowała zasobniejsze, bogatsze tereny. Druga zaś objęła znacznie biedniejsze tereny północne wraz z samą stolicą – Moskwą - i jej najbliższymi okolicami. Ziemie te nazwano opryczniną. Obowiązywać tu miały nowe prawa i rozkazy wydawane przez cara. Dawne elity tych ziem – bojarzy - uzyskali w formie odszkodowania nowe posiadłości w bogatszych rejonach. Jednak nowi poddani byli z nimi związani na zupełnie nowych zasadach. Zostały przerwane dawne, tradycyjne więzi, a tym samym została osłabiona siła bojarów.
W obu częściach władcą pozostał Iwan IV, który zorganizował oddziały opryczników, uposażonych w dobra ziemskie i w pełni zależnych od cara. Przy ich pomocy w obu częściach wprowadził bezwzględny terror. Wszelki opór, a nawet podejrzenia o chęć oporu ściągały na ludzi represje. Mordowano całe rodziny, a ich majątki konfiskowano. Car nie ufał nikomu i nikogo też nie oszczędzał. W Nowogrodzie Wielkim w 1570 r. zginąć miało ponoć kilka tysięcy ludzi (szacunki mówią o liczbie od 2 do 10 tys.), co wydaje się liczbą przesadzoną.
Ostatecznie, tak jak się nagle terror zaczął, tak nagle się skończył i w 1572 r. zniesiono opryczninę. Jednak zdołano wynieść wolę cara ponad prawo. Rozkaz władcy nie był już kwestionowany i możemy mówić o „samodzierżawiu”, czyli samowładnych rządach cara.
Kryzys i odrodzenie
Iwan Groźny oskarżany był o spowodowanie śmierci swojego najstarszego syna Iwana w 1581 r. Następcą tronu został Fiodor, który nie posiadał jednak predyspozycji do sprawowania władzy, dlatego bezpośrednie rządy powierzył teściowi - Borysowi Godunowowi, który zresztą po jego śmierci zasiadł na tronie carskim. Problemy z sukcesją doprowadziły jednak do interwencji polskiej i okresu tzw. wielkiej smuty (por. lekcja 104).
Zakończeniem kryzysu państwa był wybór na cara przez rosyjskie zgromadzenie stanowe, tzw. sobór ziemski (odpowiednik naszego sejmu) Michała Romanowa (1613 r.). Założyciel nowej dynastii doprowadził do stabilizacji kraju, uporawszy się z bandami różnorodnego żołdactwa, w tym też ze szczególnie źle wspominanymi polskimi oddziałami lisowczyków.
Uwolnienie się od polskiej dominacji i późniejsze walki z zachodnim sąsiadem nie przeszkadzały jednak Rosji sięgać za polskim pośrednictwem do zachodnich wzorów. Za cara Michała i jego syna oraz następcy Aleksego (cara w latach 1645‑1676) a także Fiodora III (1676‑1681), na dworze carskim dominowała kultura polska i język polski, który był powszechnie znany.
Wyjaśnij słowa: oprycznina, wielka smuta, dymitriady.
Jakie cele polityczne udało się osiągnąć Iwanowi IV Groźnemu dzięki wprowadzeniu opryczniny?
W jakich okolicznościach doszło w Rosji na początku XVII w. do zmiany dynastii?
Na czym polegały wpływy kultury polskiej na Rosję w XVII w.?
Piotr I – tyrański reformator
Przedwczesna śmierć Fiodora III wyniosła na tron dwóch młodszych, przyrodnich braci zmarłego: Iwana V oraz Piotra I, z których pierwszy był upośledzony umysłowo. Piotr I, od najmłodszych lat zafascynowany Zachodem, pragnąc osobiście poznać osiągnięcia Europy zachodniej, choć incognitoincognito, wziął udział w poselstwie rosyjskim do Holandii i Anglii w latach 1697‑1698.
Porównaj portrety Piotra I z ok. 1682 (kiedy miał 10 lat) i 1698 r. (kiedy miał 26 lat). Zastanów się nad stylistyką przedstawień władcy: o jakiej ewolucji (zmianie) te portrety świadczą; jak odnoszą się do tradycji ruskich dotyczących przedstawiania wizerunku władcy (porównaj je z portretami poprzednich carów przedstawionymi w tej lekcji oraz z wizerunkami władców zachodnioeuropejskich z tej samej epoki).
Piotr I musiał przerwać podróż z powodu buntu w Moskwie. Po powrocie rozpoczął gruntowne reformy w Rosji. Zbiegły się one z III wojną północną prowadzoną w latach 1700‑1721 przeciwko Szwecji. Rosja odniosła wówczas spektakularne zwycięstwo, wybijając sobie zarazem wymarzone okno na Bałtyk. Jednocześnie po pokonaniu młodziutkiego króla Szwedzkiego Karola XII oraz niepowodzeniach króla Polski Augusta II Rosja niespodziewanie wyrosła na najsilniejszy kraj w Europie Wschodniej i Środkowej, którego wpływy sięgały Kopenhagi i północnych Niemiec. W ciągu zaledwie dwudziestu lat powstało wielkie mocarstwo.
Dzięki zdecydowaniu, ale też bez wątpienia wizjonerstwu Piotra I, który u potomnych zyskał przydomek Wielki, błyskawicznie zaczęto wprowadzać zachodnioeuropejskie rozwiązania społeczne i gospodarcze. Miasta otrzymały samorządy, Kościół prawosławny podporządkowano administracji państwowej, zakładano szkoły wojskowe dla młodzieży szlacheckiej. Cała szlachta wciągnięta została w system służby w wojsku i administracji. Powstały też wielkie manufaktury produkujące na potrzeby unowocześnionej na wzór zachodni armii.
Piotr nakazał elitom społeczeństwa rosyjskiego – arystokracji i szlachcie - zgolenie bród, ubieranie się według wzorów zachodnioeuropejskich oraz udział w spotkaniach towarzyskich, na które obowiązkowo mieli przyprowadzać swoje żony i córki. Nakazywał nawet palenie tytoniu.
Zastanów się, jakie znaczenie miało dla pozycji kobiet ich pojawienie się „na salonach”. Czy ważne było, że odbywało się to z nakazu władcy?
Wynotuj z dostępnych ci źródeł encyklopedycznych władców Rosji w XVIII w. Oblicz, przez ile lat między 1701 a 1800 rokiem rządziły kobiety. O czym to świadczy?
Nowa stolica nowego Imperium – Petersburg
Nad morzem założono w 1703 r. nową stolicę, od imienia cara nazwaną Petersburg. Błyskawiczny rozwój miasta dobrze pokazuje metody, jakimi Piotr osiągał swoje cele. Reformy były wymuszane siłą, a wszelki opór brutalnie łamany. W 1706 r. do budowy stolicy przesiedlono 30 tys. poddanych, w kolejnym 1707 r. kolejnych 40 tys., z których wielu umierało w wyniku trudnych warunków pracy i życia. Także rosyjska szlachta otrzymała rozkaz przeniesienia się do Petersburga. W 1714 r. wydano nawet zakaz budowy murowanych budowli na terenie całego imperium poza nową stolicą. Zakaz ten zniesiono dopiero w 1740 r. Już wówczas stało tam ponoć 50 tys. murowanych domów, zbudowanych według ściśle określonych wzorców.
W 1750 r. Petersburg liczył 150 000 mieszkańców, w 1800 r. dwa razy więcej, bo 300 000, i należał do największych miast europejskich. Jednocześnie miasto stało się wielkim portem, centrum kultury, znaczącym ośrodkiem produkcji manufakturowej i rzemieślniczej.
Na podstawie mapy rozwoju zabudowy Sankt Petersburga oraz powyższych informacji o wzroście liczby mieszkańców oceń rozwój miasta w okresie pierwszych 100 lat jego istnienia.
Scharakteryzuj reformy Piotra I i oceń ich wpływ na zdobycie pozycji mocarstwowej przez Rosję.
Blask Osmanów – Turcja Sulejmana Wspaniałego
Osmanowie to dynastia turecka wywodząca się od Osmana I (panował do 1326 r.), który na ziemiach nad Morzem Marmara zaczął tworzyć początkowo emirat, a później na poły niezależny sułtanat. Walka z osłabionym Bizancjum, a szczególnie opanowanie cieśniny Dardanele dały mu monopol na muzułmańskie, łupieżcze wyprawy na europejskie ziemie chrześcijan. Zapewniło to dopływ niewolników i bogactw oraz uzależnienie wojowniczych drobnych władców z Azji Mniejszej. Do końca XV w. zdołano opanować dawne terytoria cesarstwa bizantyjskiego, by wreszcie w 1453 r. zdobyć stołeczny Konstantynopol i ogłosić się spadkobiercą wschodniego cesarstwa rzymskiego.
Państwo Osmanów stało się w początkach XVI w. najpotężniejszym państwem muzułmańskim w rejonie morza Śródziemnego. Siłą rzeczy w chwili, gdy Portugalczycy po odkryciu drogi do Indii swoją polityką oraz ekspansją zbrojną i handlową wywołali kryzys tradycyjnego handlu lewantyjskiego (por. lekcje 82 i 85), Turcy zostali wezwani na pomoc i bez trudu opanowali pogrążone w kryzysie Syrię, Egipt i Północną Afrykę.
Takie imperium odziedziczył najwybitniejszy z władców osmańskich Sulejman, posiadający przydomek Wspaniały lub Prawodawca (1520‑1566). Zapewnił on dalszą ekspansję Osmanów, podbijając ostatecznie większość Węgier i zabezpieczając stolicę od północy.
Słabości „supermocarstwa”
Siła Turcji tkwiła w umiejętności wykorzystania potencjału tkwiącego w niezwykle zróżnicowanym społeczeństwie. Ludność podzielono na grupy religijne, wewnątrz których tworzyły się struktury charakterystyczne dla społeczeństw stanowych. Armia tworzona była spośród ludności muzułmańskiej, ale najlepsze elitarne wojska stanowili janczarzy, którzy rekrutowali się z branki wśród ludności chrześcijańskiej lub chrześcijańskich niewolników. Wychowywani byli w niemal „klasztornych” warunkach, w fanatycznie wpajanych regułach islamu. Oderwanie od rodzin oraz silne więzi wewnątrzgrupowe kształtowały niezwykle skuteczne oddziały wojskowe.
Do słabości monarchii osmańskiej z pewnością należały zasady dziedziczenia. Aby nie rozpraszać władzy, po śmierci sułtana najczęściej eliminowano wszystkich ewentualnych konkurentów, czyli mordowano braci następcy. Było to jednak bardzo ryzykowne, gdyż ciągłość dynastii mogła łatwo zostać przerwana. Stąd w późniejszym okresie izolowano ewentualnych konkurentów w haremach. Efektem tego był jednak brak wiedzy i umiejętności rządzenia u następnych władców i coraz częstsze wyręczanie się przez nich wezyrami, czyli w pewnym sensie pierwszymi ministrami.
Powolny upadek
Słabości imperium Osmanów zaczęły się uwidoczniać tuż po śmierci Sulejmana I. Jego syn Selim II miał przydomek „Pijak”, kolejni władcy okazywali się równie słabi, a niektórzy, jak Ibrahim I (panował w l. 1640‑1648) był psychopatycznym sadystą, zamordowanym przez członków swojego otoczenia. Coraz większą rolę zaczęli odgrywać wezyrowie, szczególnie z albańskiego rodu Köprülü.
Słabość Turcji wynikała jednak nie tylko z ułomności jej władców, miała też podłoże strukturalne. Jednym z nich były problemy finansowe skarbu państwa. Podatki płacone były zgodnie z kalendarzem słonecznym, a rozchody liczone według krótszego roku księżycowego, co powodowało narastanie deficytu.
Kolejnym utrudnieniem okazywały się olbrzymie rozmiary państwa i konieczność rozproszenia sił na licznych polach walki. Wreszcie coraz poważniejszym problemem stawał się brak czynnika spajającego państwo. Nie stała się nim religia, choć proces islamizacji postępował cały czas. Oparcie siły militarnej na janczarach i brankach chrześcijan ograniczał postęp islamizacji. Rządy Mehmeda IV w latach 1648‑1687 były jedynie chwilową przerwą w ciągłym słabnięciu Imperium Osmanów.
Imię i nazwisko (transkrypcja angielska) | Lata życia | Czas pełnienia funkcji wielkiego wezyra | Sułtan |
Köprülü Mehmet Pasza | 1583–1661 | 1656–1661 | Mehmed IV |
Köprülü Fazıl Ahmed Pasza | 1635–1676 | 1661–1676 | Mehmed IV |
Kara Mustafa Pasza | 1634–1683 | 1676–1683 | Mehmed IV |
Abaza Siyavuş Pasza II | zm. 1688 | 1687–1688 | Suleiman II |
Köprülü Fazıl Mustafa Pasza | 1637–1691 | 1689–1691 | Suleiman II |
Köprülü Hüseyin Pasza | 1644–1702 | 1697–1702 | Mustafa II |
Köprülü Numan Pasza | zm. 1719 | 1710–1711 | Ahmed III |
Köprülü Abdullah Pasza | zm. 1735 | 1723–1735 | Ahmed III |
Na podstawie encyklopedii i słowników ustal, jak układały się stosunki polsko‑tureckie za czasów różnych wezyrów z rodu Köprülü. Zwróć uwagę na takie wydarzenia jak: odsiecz Wiednia 1683; traktat w Buczaczu 1672, utrata Kamieńca Podolskiego 1672 itd.
Idea Trzeciego Rzymu i zbieranie ziem ruskich
Po zrzuceniu zależności mongolskiej księstwa ruskie w północnej części dawnej Rusi Kijowskiej zaczęły powolne odrodzenie. Stosunkowo szybko na czoło tych procesów wysunęła się Moskwa, która zaczęła tzw. zbieranie ziem ruskich, w czym skutecznie rywalizowała z Wielkim Księstwem Litewskim. Upadek w XV w. Konstantynopola sprawił, że zaczęto uznawać Moskwę za ostatniego spadkobiercę tradycji „prawdziwego” chrześcijaństwa, nieskażonego herezją.
W początku XVI w. w pismach duchownych prawosławnych pojawiła się idea tzw. „Trzeciego Rzymu”. Według niej pierwszy Rzym upadł pod ciosami barbarzyńców i pogrążył się w herezji, drugi - Konstantynopol – został zdobyty przez muzułmańskich Osmanów. Pozostał ostatni bastion, „Trzeci Rzym”, którym była Moskwa. To ona stała się ostoją prawdziwej wiary i na niej spoczął obowiązek zebrania wszystkich ziem ruskich i uwolnienia ich spod panowania heretyków np. katolickich Polaków czy Litwinów.
Elementem propagowania tych idei było przyjęcie przez władców moskiewskich symboli cesarzy rzymskich – orła, czy tytułu cara - cesarz.
Roksolana
Sąsiedztwo państw muzułmańskich, a szczególnie tradycje sprzedawania niewolników chrześcijańskich w Turcji na Krymie spowodowały, że z terenów ziem polskich, litewskich i ruskich w latach 1500‑1700 do niewoli (jasyru) trafiło według szacunków około 2 milionów ludzi.
Przeważnie używano ich do najcięższych zajęć, ale niektórym udawało się nawet zrobić karierę. Do najbardziej znanych z tradycji postaci, wykorzystanych przez wielu pisarzy, należała sułtanka Roksolana. Ta pochodząca z Rusi Czerwonej dziewczyna trafiła do haremu Sulejmana Wspaniałego i zdobyła znaczący wpływ polityczny, stając się też matką przyszłego, kolejnego władcy osmańskiego Selima II. Jej wpływom przypisuje się też wyjątkowo sprzyjającą Polsce politykę Turcji w XVI w.
Branka, janczarzy i derwisze
Jednym z istotnych elementów systemu, który pozwolił wybudować potęgę imperium osmańskiego, była stała „opresja” ziem chrześcijańskich. Pod przywództwem władców z dynastii Osmanów prowadzona była ustawiczna „święta wojna”, co nadawało ich poczynaniom wymiar „misji religijnej”. Dostarczała ona nie tylko łupów wojennych, ale też zapewniała dopływ ludzi, nie‑muzułmanów, których można było zniewolić. Po odpowiednim wyszkoleniu i indoktrynacji dostarczało to bardzo skutecznych i wręcz fanatycznie wiernych wojowników – janczarów.
System ten podtrzymany został przez tzw. brankę przeprowadzaną na chrześcijańskich ziemiach Półwyspu Bałkańskiego. Już w XV w. każda rodzina miała co 5‑7 lat oddać w niewolę sułtanowi jednego chłopca w wieku 14‑18 lat. Po odpowiednim szkoleniu i przejściu na islam chłopcy stawali się doborowym wojskiem.
Także muzułmanie tworzyli fanatyczne, przypominające zakony chrześcijańskie organizacje tzw. derwiszów. Wprawdzie przeważnie nie miały one wymiaru militarnego, ale stosunkowo łatwo można było im nadać taki status (stało sie to np. w czasie powstania mahdystów w Sudanie pod koniec XIX w.).
