Bogurodzica – pieśń, która rozbrzmiewała pod Grunwaldem
Bogurodzica jest arcydziełem. To pierwszy polski utwór literacki. Nie można wykluczyć, że przed nią powstały inne dzieła. Te jednak się nie zachowały. Bogurodzica natomiast nie tylko przetrwała - przez wiele wieków uznawano ją za najważniejszą polską pieśń. Dziś w trakcie wielkich uroczystości państwowych czy kościelnych nadal się ją śpiewa, choć dzieło powstało nie mniej niż 700 lat temu.
Obejrzyj fragment filmu pt. Krzyżacy w reż. Aleksandra Forda (Polska 1960) przedstawiający bitwę pod Grunwaldem (szczególnie początkową część bitwy).
Bogurodzica
Bogurodzica ma charakter pieśni religijnej. Jednak już w XV wieku traktowana była jako polski hymn narodowy. Jan Długosz pisał o niej, że to carmen patrium (hymn, pieśń ojców). Wiadomo, że śpiewano ją podczas koronacji Władysława Warneńczyka oraz podczas bitwy pod Warną (1444 rok).
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Bogurodzica, czyta Jan Peszek Bogurodzica, czyta Jan Peszek Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
BogurodzicaBogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spu[ś]ci nam.
Kyrieleison.Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie ra[j]ski przebyt.
Kyrieleison.Bogurodzica, [w:] , Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach, t. 1: Średniowiecze, red. Anna Skoczek, Bochnia - Kraków - Warszawa [b.r.], s. 341.
Bogurodzicę po raz pierwszy wydrukowano w 1506 roku. Rozpoczynała opracowany przez kanclerza Jana Łaskiego zbiór praw (statutów i przywilejów) obowiązujących w Polsce, nazwany Statutami Łaskiego.
Przeczytaj zamieszczony w Kontekstach fragment powieści Henryka Sienkiewicza i wykonaj polecenia.
Wyjaśnij, na czym polegają różnice między najstarszą wersją Bogurodzicy a tą, którą podał Henryk Sienkiewicz.
Zastanów się, dlaczego Bogurodzica nie ma jednej wersji.
Zinterpretuj ostatnią strofę pieśni, którą wykorzystał Henryk Sienkiewicz.
Język pieśni
Pieśń już na początku XVI wieku nie była w pełni zrozumiała, dlatego archaizmy w niej występujące zastępowano współczesnym słownictwem. Ponadto do kanonicznej wersji utworu, obejmującej dwie strofy, dopisywano kolejne, co świadczy o popularności Bogurodzicy. Pieśń liczyła ostatecznie 23 strofy.
Nie zmieniając sensu dzieła, zapisz tekst Bogurodzicy, stosując współczesny język.
o co, Zyskaj nam, skłoń ku nam, Dla twego Chrzciciela, Synu Boży, życiu przebywanie w raju, mająca poważanie, pobożny, którą zanosimy, Pana, Wysłuchaj, racz, Bogurodzico Dzieweczko, sławiona ze względu na Boga
.........................................................................................................., Maryjo!
U twego Syna .........................................................................................................., matko .........................................................................................................., Maryjo!
...........................................................................................................
Kyrieleison.
..........................................................................................................!
Spełń ludzkie pragnienia
.......................................................................................................... modlitwy, ..........................................................................................................,
A dać .........................................................................................................., .......................................................................................................... prosimy:
A na świecie .......................................................................................................... żywot,
Po ...........................................................................................................
Kyrieleison.
Bogurodzica powstała ok. XIII wieku. Oczywiste jest, że od tego czasu język polski się zmienił. Tekst najstarszej polskiej pieśni zawiera liczne archaizmy. Polegają one albo na odmiennej wymowie słów (archaizmy fonetyczne), albo innej ich budowie (archaizmy słowotwórcze), innym znaczeniu (archaizmy leksykalne), zmianie w sposobie odmieniania np. przez przypadki czy osoby (archaizmy fleksyjne), wreszcie – na dziś już nieużywanym układzie wyrazów w wypowiedzeniu (archaizmy składniowe).
Przeczytaj ponownie tekst Bogurodzicy. Następnie dopasuj wyrazy z pieśni do odpowiedniej kategorii archaizmów.
fonetyczne
słowotwórcze
leksykalne (słownikowe)
fleksyjne
składniowe
Greckie zawołanie Kyrieleison oznacza: „Panie, zmiłuj się”.
Anonimowy autor
Jak większość utworów literackich powstałych w średniowieczu Bogurodzica to dzieło anonimowe. Jednak już kilka wieków temu usiłowano ustalić autorstwo pieśni. Co najmniej od XVI stulecia uważano, że jej autorem jest św. Wojciech (X wiek), patron Polski. Poza tym o autorstwo podejrzewano m.in. św. Jacka Odrowąża (XII wiek), spowiednika błogosławionej Kingi – Boguchwała (XIII wiek) i innych. Ostatecznie można stwierdzić tylko, że Bogurodzicę napisał bardzo utalentowany i dobrze wykształcony Polak. Prawdopodobnie kształcił się poza granicami kraju. O jego umiejętnościach świadczy kunszt pieśni. Upór, z jakim kojarzono Bogurodzicę z osobami świętych, wskazuje przy okazji na szacunek okazywany samemu utworowi – wielkie dzieło mógł (według opinii naszych przodków) napisać tylko wielki człowiek.
Historycy literatury i językoznawcy bardzo różnią się w swych ocenach. Przyjmuje się, że Bogurodzicę napisano między XI a XIV wiekiem. Zazwyczaj jednak określa się czas powstania dzieła na pierwszą połowę XIII wieku, natomiast najstarszy znany jej zapis pochodzi z ok. 1407 roku.
Równie mało wiadomo o miejscu powstania dzieła. Trzeba przyjąć, że pojawiło się tam, gdzie było zapotrzebowanie na pieśni religijne. Być może w okolicach Gniezna albo w Małopolsce (Kraków).
Zastanów się, jaki był cel napisania dzieła.
Problemy z interpretacją
Mimo że Bogurodzicy poświęcono tysiące prac, wciąż nie wiadomo, czy dobrze rozumiemy jej treść. Historycy języka spierają się na przykład o to, czy słowa „spuści nam” to synonim do „zyszczy nam”, oznaczający „Spraw, że będzie przychylny”. Niektórzy traktują to zdanie mniej metaforycznie i uważają, iż zawarto w nim prośbę, by MatkaMatka ponownie zesłała na ziemię swego Syna.
Sprawdź, kto jest nadawcą, kto‑adresatem pieśni. Zwróć uwagę na to, że adresat się zmienia.
Która z wymienionych postaci stoi najwyżej w hierarchii bytów?
- Jan Chrzciciel
- Maryja
- Syn Boży
Zinterpretuj sytuację przedstawioną w obu strofach pieśni. Co ona ukazuje?
Bogurodzica to modlitwa, w której wierni przede wszystkim...
- przepraszają.
- wychwalają.
- proszą.
- dziękują.
Deesis
Badacze kultury średniowiecznej mają wątpliwości w kwestii źródeł Bogurodzicy. Jedna z propozycji wskazuje na związki utworu z popularną wówczas kompozycją plastyczną zwaną deesis.
Motyw charakterystyczny dla średniowiecznej ikonografii chrześcijańskiej (na Wschodzie stał się popularny już w VI wieku). Przedstawia zazwyczaj trzy osoby: w centrum znajduje się Chrystus jako PantokratorPantokrator, z jednej jego strony stoi Maryja, z drugiej Jan Chrzciciel. Niekiedy tej trójce towarzyszą inne postaci: aniołowie, apostołowie, święci.
Przyjrzyj się zamieszczonej kompozycji plastycznej. Czy zaprezentowane dzieło realizuje założenia deesis? Uzasadnij odpowiedź.
Kształt artystyczny Bogurodzicy
Bogurodzica spełnia ogólne zasady poetyki utworów literackich pisanych w średniowieczu. Aby je dostrzec, przeanalizuj pierwszą strofę pieśni i wykonaj polecenia.
Sprawdź, ile sylab występuje w poszczególnych wersach.
Znajdź rymy i określ ich położenie.
Sprawdź, czy autor zastosował przerzutnię.
Wiersz średniowieczny to najstarszy system wersyfikacyjny w poezji polskiej. Jego cechy to:
asylabiczność (czyli nieregularna liczba sylab w poszczególnych wersach),
rymy zewnętrzne (a czasem też – wewnętrzne),
wers intonacyjno‑zdaniowy, tzn. taki, w którym każdy wers jest osobnym zdaniem lub samodzielną składniowo cząstką zdania. Oznacza to, że nie stosuje się przerzutni.
Aby sprawdzić, jak anonimowy autor Bogurodzicy „zbudował” swój utwór, należy:
a) podzielić strofę na grupy sylab tworzących słowa lub zwroty i wyrażenia:
Bogurodzica | dziewica, | Bogiem sławiena | Maryja, |
5 | 3 | 5 | 3 |
U twego Syna | Gospodzina | matko zwolena, | Maryja! |
5 | 4 | 5 | 3 |
Zyszczy nam, | spu[ś]ci nam | ||
3 | 3 |
b) przypomnieć sobie, jaki był układ rymów w poszczególnych wersach.
Bogurodzica → dziewica, Bogiem sławiena ↓ Maryja, ↓
U twego Syna → Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, → spu[ś]ci nam
c) Po sprawdzeniu układu sylab i rymów można dostrzec trzy podstawowe zasady, które decydują o kształcie pieśni. Były one w wiekach XI–XIII zalecane przy tworzeniu dzieła literackiego.
– dwójkowość, – kontrast, – podobieństwo.
O istnieniu w utworze zasady dwójkowości świadczy m.in. fakt, że: występują tu dwie kanoniczne strofy, strofa pierwsza dzieli się na dwie wyraźnie odrębne części (apostrofę i prośbę), prośby są dwie.
Zasada kontrastu objawia się w utworze tym, że: druga strofa jest znacznie dłuższa niż pierwsza; część pierwsza strofy początkowej to obszerna apostrofa do Maryi, a część druga to krótkie prośby.
Zastosowanie w utworze zasady podobieństwa potwierdza np. to, że: obie strofy zawierają prośby, obie też zachowują zasadę dwójkowości, w obu zawarto apostrofy i prośby.
Poszukaj w pierwszej strofie Bogurodzicy dowodów na zastosowanie:- zasady dwójkowości,- zasady kontrastu,- zasady prawdopodobieństwa.
Wersy pierwszy i drugi są bardzo podobne, gdyż mają niemal tyle samo sylab i kończą się imieniem Matki Bożej., W części pierwszej strofy układ rymów jest zarówno poziomy, jak i pionowy, a w części drugiej – tylko poziomy., Dwa razy użyte imię Maryja., Dwa układy rymów (poziomy i pionowy)., Obie prośby (zyszczy, spuści) składają się z dwóch sylab., W pierwszej strofie apostrofa jest rozbudowana, a prośby są krótkie., Znaczenie próśb w ostatnim wersie tej strofy jest bliskie synonimicznemu.
| Dwójkowość | |
|---|---|
| Kontrast | |
| Podobieństwo |
Bogurodzica to utwór zachowujący chrześcijańskie dogmaty, zgodny z zasadami teocentryzmu, a przy tym wręcz kunsztowny. Polski twórca nie miał poprzedników.
Powiedz, jakiego środka stylistycznego użył autor w następujących określeniach: „Bogurodzica Dziewica” i „U Twego Syna Gospodzina”.
Wyjaśnij, w jakim celu autor zastosował te sformułowania.
Przytoczone wyrażenia są niezwykłe, gdyż:
łączenie dziewictwa i macierzyństwa jest dogmatem,
w średniowieczu pozycja dziecka była znacznie niższa niż dzisiaj; do rodziców zwracano się słowami: Pani Matko i Panie Ojcze.
Udowodnij, że antytezy użyte przez autora funkcjonują w ikonografii średniowiecznej.
Pieśń ojczysta
RocznikiKiedy zaczęły rozbrzmiewać pobudki, całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń: Bogurodzicę, a potem wznosząc kopie rzuciło się do walki. Pierwsze jednak poszło do starcia wojsko litewskie. Na rozkaz księcia Aleksandra nie znoszącego żadnej zwłoki. […] A właśnie w tym momencie jedne i drugie oddziały starły się w środku doliny, która rozdzielała wojska, i obydwie strony wzniosły okrzyk, jaki zwykle wznoszą żołnierze przed walką. Krzyżacy na próżno usiłowali podwójnym wystrzałem z bombard porazić i zmieszać oddziały polskie, mimo że wojsko pruskie z głośniejszym krzykiem, silniejszym pędem i z większego wzniesienia zbiegło do walki. W miejscu starcia było 6 wysokich dębów, na które powłaziło i obsiadło ich gałęzie wielu ludzi – nie wiadomo, czy z królewskiego, czy krzyżackiego wojska – by oglądać z góry pierwsze starcie oddziałów i los jednego i drugiego wojska. […] A kiedy szeregi tak się zwarły, nie można było odróżnić tchórza od odważnego, dzielnego od opieszałego, bo jedni i drudzy przywarli do siebie jakby w jakimś splocie. […] Kiedy w końcu połamali kopie, przywarły nawzajem do siebie jedne i drugie oddziały i zbroje zbroi tak, że naciskani przez konie, złączeni jedynie walczyli mieczami i wyciągniętymi nieco dalej na drzewcu toporami, a walcząc robili tak potężny huk, jaki zwykle jedynie w kuźniach wydają uderzenia młota. A wśród rycerzy walczących wtedy jedynie wręcz, mieczem, dostrzegano przykłady ogromnej dzielności.
Jan Długosz, Roczniki, [w:] , Polska Jana Długosza, red. Henryk Samsonowicz, tłum. Julia Mrukówna, Warszawa 1984, s. 234.
Odpowiedz, jak Jan Długosz określa Bogurodzicę. Wyjaśnij, w jakim celu rycerstwo śpiewało Bogurodzicę pod Grunwaldem.
Zastanów się, czy Bogurodzica może być określana mianem pieśni bojowej. Uzasadnij odpowiedź.
Siła w tej pieśni
KrzyżacyMistrz […] skinieniem prawicy ruszył czternaście chorągwi żelaznego rycerstwa.
— Gott mit uns! — zakrzyknął Wallenrod.
Chorągwie, zniżywszy kopie, poczęły z początku iść krokiem. Lecz równie jak skała stoczona z góry spadając, coraz większego pędu nabiera, tak i one: z kroku przeszły w rysią, potem w cwał i szły straszne, niepohamowane, jako lawina, która musi zetrzeć i zdruzgotać wszystko przed sobą.
Ziemia jęczała i gięła się pod nimi.
*
Bitwa miała lada chwila rozciągnąć się i rozpalić na całej linii, więc polskie chorągwie poczęły śpiewać starą bojową pieśń św. Wojciecha. Sto tysięcy pokrytych żelazem głów i sto tysięcy par oczu podniosło się ku niebu, a ze stu tysięcy piersi wyszedł jeden olbrzymi głos do grzmotu niebieskiego podobny:
Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja! Twego syna gospodzina, Matko zwolena, Maryja, Zyszczy nam, spuści nam… Kiryjelejzon!…
I wraz moc zstąpiła w ich kości, a serca stały się na śmierć gotowe. Była zaś taka niezmierna zwycięska siła w tych głosach i w tej pieśni, jakby naprawdę grzmoty poczęły się roztaczać po niebie. Zadrżały kopie w rękach rycerzy, zadrżały chorągwie i chorągiewki, zadrżało powietrze, zakolebały się gałęzie w boru, a zbudzone echa leśne jęły odzywać się w głębinach i wołać, i jakby powtarzać jeziorom i łęgom, i całej ziemi jak długa i szeroka:
Zyszczy nam. spuści nam. Kiryjelejzon!…
A oni śpiewali dalej:
Twego dzieła krzciciela, bożycze, Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze, Słysz modlitwę, jąż nosimy, A dać raczy, jegoż prosimy, A na świecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt. Kiryjelejzon!
Echo powtórzyło w odpowiedzi: „Kiryjelejzooon!” — a tymczasem na prawym skrzydle wrzała już bitwa zacięta i zbliżała się ku środkowi coraz bardziej.
Łoskot, kwik koni, krzyki okropne mężów mieszały się z pieśnią. Ale chwilami krzyki cichły, jakby tym tam ludziom zbrakło tchu, i w jednej z takich przerw raz jeszcze można było dosłyszeć grzmiące głosy:
Adamie, ty Boży kmieciu, Ty siedzisz u Boga w wiecu, Domieściż twe dzieci, Gdzie królują anieli! Tam radość, Tam miłość, Tam widzenie Twórca, anielskie, bez końca… Kiryjelejzon!
I znów runęło echo po boru: „Kiryjelejzooon!” Krzyki na prawym skrzydle wzmogły się jeszcze, lecz nikt nie mógł ni widzieć, ni rozeznać, co się tam dzieje, albowiem mistrz Ulryk, który patrzył z góry na bitwę, stoczył w tej chwili pod wodzą Lichtensteina dwadzieścia chorągwi na Polaków.
A zaś do polskiego hufca „czelnego”, w którym stali najprzedniejsi rycerze, przypadł jak grom Zyndram z Maszkowic i ukazawszy ostrzem zbliżającą się chmurę Niemców, zakrzyknął tak donośnie, że aż konie poprzysiadały w pierwszym szeregu na zadach:
— W nich! Bij!
Więc rycerze pochyliwszy się na karki końskie i wyciągnąwszy przed się włócznie, ruszyli.
Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy, Bielsko-Biała [b.r.], s. 426–428.
Wymień środki stylistyczne, jakich użył autor, by podkreślić nastrój panujący wśród rycerstwa polskiego w trakcie śpiewu Bogurodzicy.
Zadaniowo
Napisz konspekt wypowiedzi monologowej na temat: „Bogurodzica – najstarszy zabytek języka polskiego”.