RU7Pvfdn4TgJ31
Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie (przykład architektury romańskiej) Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie (przykład architektury romańskiej) Źródło: Sławomir Milejski, licencja: CC BY-SA 3.0.
Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie (przykład architektury romańskiej)
Sławomir Milejski, licencja: CC BY-SA 3.0

Rozległe średniowiecze to epoka obejmująca dwa wielkie, uniwersalne style: romanizm i gotyk. Zawiera się w nich sztuka wielkich klasztorów, wspaniałych katedr, dworów i miast. Niezwykłe bogactwo form dotyczy zarówno architektury, rzeźby, malarstwa, jak i rzemiosła. Wszystkie te gatunki służyły umocnieniu władzy Kościoła. Dzieła sztuki były bowiem nośnikami treści religijnych i kierowały uwagę wiernych ku rzeczom ostatecznym. Dlatego ich wartość oceniano o wiele wyżej niż złoto i klejnoty, których użyto do ich wykonania. Średniowieczni artyści nie koncentrowali się bowiem jedynie na tworzeniu pięknych obiektów, ale również na wyrażaniu i przekazywaniu idei wykraczających poza codzienne doświadczenie człowieka.

Już wiesz

1) Dowiedz się, czy w twoim miejscu zamieszkania lub w najbliższej okolicy znajdują się zabytki architektury średniowiecznej. Wypisz je i wynotuj podstawowe informacje na ich temat: wieku zbudowano te obiekty i jaki styl one reprezentują.

2) Napisz, jakie funkcje spełniały wskazane przez ciebie obiekty architektury średniowiecznej. Uzupełnij notatkę o informacje, w którym wieku je zbudowano i jaki styl reprezentują.

1
Wskazówka

Ad 2.

  • sakralne: kościoły, klasztory, kaplice;

  • świeckie: zamki, ratusze, mosty, mury obronne, barbakany, więzienia, kamienice, pręgierze.

j0000000C0B1v38_0000000P
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Styl romański

Sztuka romańska, rozwijająca się od XI do początku XIII wieku, jest niemal wyłącznie sztuką sakralną. Naczelne miejsce zajmuje w niej architektura: monumentalne katedry cesarskie (il. 1), wielkie kościoły pielgrzymkowe (il. 2) oraz niezliczone opactwa benedyktyńskie i cysterskie (il. 3), a także rotundy. Masywne kościoły wzorowane są na bazylice wczesnochrześcijańskiej i wykorzystują elementy rzymskie (stąd nazwa stylu – romański), np. półkoliste arkady. Grube kamienne mury, potężne ściany i filary dźwigają ciężkie sklepienia kolebkowe lub krzyżowe. Okien jest stosunkowo niewiele. Budowla składa się z prostych brył geometrycznych, zestawionych ze sobą i nakrytych osobnymi dachami. Odpowiada to podziałom wnętrza na odrębne jednostki przestrzenne o różnej wysokości: nawy, kruchty, absydy. Architekturze podporządkowana jest rzeźba o charakterze dydaktycznym, która ogranicza się do fasady kościoła (głównie portale) i dekoracji kapiteli.

j0000000C0B1v38_00000019
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Rzeźbiony elementarz

Kultura i społeczeństwo średniowiecznej Europy. Exempla XIII wiekuAron Guriewicz
Aron Guriewicz Kultura i społeczeństwo średniowiecznej Europy. Exempla XIII wieku

Dominująca w centrum ogromna mandorlaj0000000C0B1v38_000tp001mandorla z figurą Chrystusa dzieli tympanon na pół. Po Jego prawej stronie widzimy grupę apostołów, a dalej wybrańców Bożych, podążających do Niebieskiego Jeruzalem; po lewej stronie przedstawiona jest scena ważenia dusz oraz piekło ze wzbudzającymi strach diabłami i paszczą Lewiatana. W dolnej części, pod nogami Chrystusa ciągnie się długi szereg niewielkich figurek – są to wychodzący z grobów ludzie, którzy mają stanąć przed Sędzią. Wizerunki ludzi i apostołów przedstawione są w różnej skali, zupełnie niewspółmiernie do postaci Chrystusa i świętych oraz aniołów otaczających mandorlę. [...] Niewielkie figurki wskrzeszonych wykonane są względnie naturalistycznie, rzeźbiarz potrafił oddać indywidualne różnice między nimi, wprowadzić wielką różnorodność ułożenia ciał i wyrazów twarzy, ukazać ich stan emocjonalny zależny od tego, czy odczuwają oni radość, świadomi swego zbawienia, czy smutek i rozpacz z powodu potępienia i braku nadziei. Sposób obrazowania zmienia się przy modelowaniu nosicieli pierwiastka świętości (jak i nosicieli metafizycznego zła). Boskość postaci w interpretacji mistrza Gisleberta jest podkreślona hipertrofiąj0000000C0B1v38_000tp002hipertrofią form, wyraźną i jakby świadomą niezgodnością ze zwykłymi ludzkimi proporcjami i skalą. [...] Dzieło to jest tak niezwykłe, że w XVIII wieku kanonicy z Autun, zakłopotani przerażeniem, jakie wzbudzała płaskorzeźba, polecili ukryć ją pod gipsem...

j0000000C0B1v38_00000_BIB_001Aron Guriewicz, Kultura i społeczeństwo średniowiecznej Europy. Exempla XIII wieku, tłum. Zdzisław Dobrzyniecki, Warszawa 1997, s. 101–103.
j0000000C0B1v38_000tp001
j0000000C0B1v38_000tp002
j0000000C0B1v38_0000001W
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Kult relikwii

RNELbdBaUid6H1
Statua relikwiarzowa św. Foy (św. Fides), ok. 984, drewno, złote blachy, kamienie szlachetne, emalia, 85 cm, skarbiec opactwa benedyktynów, Conques-en-Rouerque
ZiYouXunLu, licencja: CC BY 3.0
Sztuka romańskaZygmunt Świechowski, Lesław Nowak, Bronisława Gumińska
Zygmunt Świechowski, Lesław Nowak, Bronisława Gumińska Sztuka romańska

Jej początki sięgają ostatniej ćwierci IX wieku, kiedy mnisi z Conques dokonali najgłośniejszej w średniowieczu kradzieży relikwii, unosząc potajemnie szczątki tej świętej z rodzinnego Agen. Przerobiona i przyozdobiona około roku 984, przedstawia się naszym oczom tak jak pielgrzymom z roku tysięcznego – wspaniały, barbarzyński idol, którego głowa odrzucona do tyłu jest maską rzymskiego cezara, nasadzoną na bezkształtny kloc drzewa, pokryty złotymi blachami zdobnymi filigranemj0000000C0B1v38_000tp003filigranem, wysadzanymi dziesiątkami szmaragdów, szafirów, ametystów, granatów, pereł oraz antycznych i karolińskich gemmj0000000C0B1v38_000tp004gemm. Podobnych figur świętych tronujących, zwanych przez współczesnych „majestatami” było wiele. [...] Figury‑relikwiarze brały udział nie tylko w kultowych, ale także reprezentacyjnych i prawnych aktach społeczności, które identyfikowały się ze swym świętym patronem. Dlatego w czasie synodu w Rodez w roku 1012 [...] pod namiotami i pod osłoną prowizorycznych pawilonów znalazły się obok statuy św. Foy z Conques „majestaty” innych świętych: św. Geralda z Aurillac, św. Amansa z Rodez, św. Marcjalisa z Limoges, Bogarodzicy z Clermont.

j0000000C0B1v38_00000_BIB_002Bronisława Gumińska, Lesław Nowak, Zygmunt Świechowski, Sztuka romańska, Warszawa 1979, s. 149.
j0000000C0B1v38_000tp003
j0000000C0B1v38_000tp004
j0000000C0B1v38_0000002C
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Czasy gotyckich katedr (wiek XIII)

Kościół gotycki ma konstrukcję szkieletową. Umożliwia ona przesklepianie dużych powierzchni, odciążenie ścian nośnych budowli i przeprucie ich wielkimi oknami. Elementami konstrukcji są: sklepienie krzyżowo‑żebrowe, łuk ostry, filary międzynawowe, łuki oporowe i przypory. Katedra przypomina okręt w stoczni lub strzelisty, rozczłonkowany kamienny organizm (il. 2). W dwuwieżowej fasadzie zachodniej znajdują się na ogół trzy duże portale ozdobione pełnoplastyczną rzeźbą figuralną (il. 1). Istotną rolę odgrywają wielobarwne witraże (il. 3) oraz światło wpadające do wnętrza. Spaja ono przestrzeń świątyni i dodaje jej lekkości, ale co najważniejsze – symbolizuje łaskę i oświecenie duszy, ponieważ zgodnie z koncepcją epoki „Bóg jest światłością”. Wertykalny układ smukłych filarów kieruje wzrok wiernych ku górze, ku niebu, ku wartościom nadrzędnym. Należy pamiętać, że gotyk to także styl w architekturze świeckiej. Powstawały m.in. gotyckie ratusze, mury miejskie z bramami, barbakany czy zamki.

j0000000C0B1v38_0000002W
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Złoty wiek miniatury

RCV9fAg5QkAhy1
Bracia Limbourg, Très Riches Heures du duc de Berry (Bardzo Bogate Godzinki księcia de Berry), miniatura z cyklu Kalendarza, ok. 1415, rękopis iluminowany, pergamin, 29 x21 cm, Musée Condé, Chantilly
Bracia Limbourg, między 1412 a 1416, Musée Condé, domena publiczna
Mistrzowie i książęta. Malarstwo francuskie od gotyku do renesansuKrystyna Secomska
Krystyna Secomska Mistrzowie i książęta. Malarstwo francuskie od gotyku do renesansu

A oto Kwiecień, czyli Zaręczyny. Na łące dwie młode dziewczyny szukają kwiatów; z lewej strony narzeczeni wymieniają pierścionki w obecności dwojga świadków. Oblubieniec występuje w szafirowej houppelandej0000000C0B1v38_000tp005houppelande, haftowanej złotem, i w wysokim czerwonym kapeluszu. Narzeczona – wysmukła, krucha postać, czarująca i niematerialna jak legendarne księżniczki z pieśni trubadurów – przystrojona jest w płaszcz koloru mauve (odcień bladych fiołków) z fioletowym i złotym ornamentem; na głowie ma szeroki czarny kapelusz z barwnymi piórami. [...] Za łąką i lasem przepływa rzeka, gdzie rybacy ciągną sieci; na drugim brzegu skupiły się u stóp zamku domy miasteczka Dourdan. Wyrafinowana gama barwna pierwszego planu harmonizuje z tonami pejzażu – z subtelną, bardzo jasną zielenią trawy, nieco ciemniejszą zielenią drzew, matowym srebrem wody, różowawą szarością murów. [...] Twórca miniatury maluje listowie, kwiaty, połyski światła na rzece z czułością poety i z precyzją złotnika, używając rzadkich, kosztownych barw, godnych klejnotów ze skarbca księcia de Berry.

j0000000C0B1v38_00000_BIB_003Krystyna Secomska, Mistrzowie i książęta. Malarstwo francuskie od gotyku do renesansu, Warszawa 1972, s. 18–19.
Ćwiczenie 1
RPj3xdIHTxfFT1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000000C0B1v38_000tp005
j0000000C0B1v38_0000003G
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Późnogotycka ekspresja i realizm

Wit Stwosz, Ołtarz Mariacki. Epoka i środowiskoTadeusz Dobrowolski
Tadeusz Dobrowolski Wit Stwosz, Ołtarz Mariacki. Epoka i środowisko

Swoją monumentalność zawdzięcza ten ołtarz przede wszystkim scenie głównej, przedstawiającej Zaśnięcie Matki Boskiej, czyli chwilę jej śmierci. [...] Poetycki i sakralny typ sceny z przedstawieniem Madonny umierającej w pozie klęczącej, z modlitewnie złożonymi rękami, osiąga w ołtarzu krakowskim największą chyba siłę wyrazu. [...] Proporcje wielkich postaci apostołów są na ogół prawdziwe [...]. Głowy zostały ukształtowane w sposób zupełnie poprawny: co więcej ujawniają tak wysoki stopień poznania fizjonomiki ludzkiej, że dzieli je wprost przepaść od figuralnych kanonów okresu stylu miękkiegoj0000000C0B1v38_000tp006stylu miękkiego. Wchodzą tu w grę na ogół pełne wyrazu oblicza ludzi starych i zniszczonych życiem. Są poorane mnóstwem bruzd i zaklęśnięć, a zwiotczała skóra uwypukla nierzadko części kostne czaszki. Tak typowa dla mistrzów późnego gotyku skrupulatność w przedstawianiu człowieka skłania i Stwosza do studiowania niewidocznych z dala szczegółów ciała, do ostrego żłobienia regularnej i niemal przesadnej sieci zmarszczek. [...] Wierność w stosunku do natury sprawia, że św. Piotra obdarza artysta tuż przy nosie brodawką.

j0000000C0B1v38_00000_BIB_004Tadeusz Dobrowolski, Wit Stwosz, Ołtarz Mariacki. Epoka i środowisko, Kraków 1980, s. 113–114.
j0000000C0B1v38_000tp006
j0000000C0B1v38_00000041
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Arcydzieła sztuki średniowiecznej w Polsce

Sztuka romańska (XII i XIII w.)

R101a7sQLYAjT11
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Sztuka gotycka (XIV i XV w.)

R1RNJQhzxJ44811
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000000C0B1v38_00000049
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 2
R1JJWmMY78rPi1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3

Co było nadrzędnym celem architektonicznej rzeźby romańskiej? Sporządź krótką notatkę.

Ćwiczenie 4
R1ZWNNfGFUOeX1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5

Opisz wybrane przez siebie arcydzieło sztuki średniowiecznej. Zwróć uwagę na cechy charakterystyczne dla stylu: romańskiego lub gotyckiego.

R1PYANTsZiexK1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.