Filozofia i nauka w średniowieczu
„Mroki średniowiecza” – to niesprawiedliwe określenie dotyczy różnych aspektów życia w tej epoce. Sugeruje brak umiejętności rozumnego podejścia do świata. Czy nie było wówczas ludzi patrzących na rzeczywistość racjonalnie? Oczywiście byli, ale za swoje zadanie uznawali uzasadnianie prawd wiary.
Przypomnij sobie wiadomości na temat filozofii antyku.
Święty Augustyn z Hippony
Św. Augustyn
(354–430 r. n.e.) to jeden z największych teologów średniowiecza, filozof i doktor Kościoła katolickiego, biskup HipponyHippony. Od jego imienia pochodzi nazwa nurtu filozoficznego – augustianizm, którego główną cechą jest dualizm. Św. Augustyn uważał, że rzeczywistość składa się dwóch pierwiastków: dobra i zła, Boga i Szatana, cnoty i grzechu, jasności i ciemności. Człowiek także jest złożony z dwóch elementów: materii i ducha. W odwiecznej walce dobra i zła, państwa Bożego i państwa Szatana ludzie powinni aktywnie opowiedzieć się po stronie tych pierwszych. Aktywny był rycerz chrześcijański, gdy walczył z innowiercami. Typem rycerza mógł być nawet chłop, gdy walczył ze swoimi pokusami, modlił się i umartwiał.
Jeśli ludzie żyli zgodnie z przykazaniami Bożymi, mieli szansę na łaskę Stwórcy i jego iluminacjęiluminację, a w efekcie - na pobyt w niebie. Główne dzieła św. Augustyna to: O nauce chrześcijańskiej, O Państwie Bożym, Wyznania.
WyznaniaKsięga siódma
[...] Gdzież więc jest zło? Skąd i w jaki sposób do tego świata się wkradło? Jaki jest jego korzeń? Co jest jego nasieniem? A może zło w ogóle nie istnieje? Czemu więc boimy się i wystrzegamy tego, czego nie ma? Jeśli nasz lęk nie ma uzasadnienia, to na pewno on sam jest złem, bo bez potrzeby szarpie i dręczy nasze serce. Tym większym jest złem to, że nie istnieje przedmiot lęku, a jednak się boimy. Albo więc złem jest to, czego się boimy, albo złem jest to, że się boimy. Skąd więc to zło pochodzi? Bo przecież Bóg stworzył wszystkie rzeczy, a będąc dobry[,] stworzył je jako dobre. Będąc większym i najwyższym dobrem, stworzył te dobra mniejsze; lecz przecież wszystko – i Stwórca, i rzeczy stworzone – wszystko jest dobre. W czym więc było zło? Czy w tym, z czego stworzył świat? Czy było coś złego w materii, z której ład świata ukształtował? Czy pozostawił w tej samej materii coś, czego nie skierował ku dobru? Dlaczegóż by jednak tak postąpił? Czyż mamy przyjąć, że chociaż był wszechmocny, nie miał dosyć siły, aby tak przemienić całą materię i nadać jej taki kierunek, by nic złego w niej nie pozostało? A w końcu – dlaczego chciał z niej cokolwiek tworzyć zamiast sprawić swoją wszechmocą, aby ta materia zupełnie przestała istnieć? Czy w ogóle mogła ona zaistnieć wbrew Jego woli? Jeśli zaś od wieczności istniała, to dlaczego przez te bezmiary minionego czasu pozwolił jej istnieć w takim stanie i tak późno postanowił coś z niej uczynić? [...]
Stało się też dla mnie jasne, iż rzeczy, które ulegają zepsuciu, są dobre. Gdyby były najwyższymi dobrami, nie mogłyby ulec zepsuciu. Nie mogłyby też się zepsuć, gdyby w ogóle nie były dobre. Będąc najwyższymi dobrami, nie byłoby w nich niczego, co można by zepsuć. Zepsucie jest szkodą; a przecież nie byłoby szkodą, gdyby nie polegało na zmniejszeniu dobra. [...] Wszystko więc, co istnieje, jest dobre. A owo zło, którego pochodzenie chciałem odkryć, nie jest substancją. Gdyby bowiem było substancją, byłoby dobrem. Byłoby bowiem albo substancją niezniszczalną, czyli dobrem wysokiego rzędu, albo substancją zniszczalną, która nie mogłaby ulec zepsuciu, gdyby nie była dobra. Pojąłem w sposób zupełnie jasny, że wszystko, co stworzyłeś, jest dobre, i że nie ma żadnych substancji, których byś nie stworzył. A ponieważ nie uczyniłeś wszystkich rzeczy równymi, jest tak, że każda poszczególna rzecz jest dobra, a wszystkie razem są bardzo dobre, gdyż ogół wszystkich rzeczy stworzyłeś, Boże nasz, jako bardzo dobry.
Święty Augustyn, Wyznania, tłum. Zygmunt Kubiak, Warszawa 1982, s. 112–214.
Po przeczytaniu fragmentu siódmej księgi Wyznań św. Augustyna wykonaj polecenia:
Przedstaw, w jaki sposób święty udowadnia, że to nie Bóg jest stwórcą zła.
Zredaguj pięć pytań dotyczących treści przedstawionego fragmentu Wyznań.
Wymień co najmniej cztery środki stylistyczne, którymi posłużył się św. Augustyn. Wskaż w tekście przykłady ich użycia.
Określ nadawcę i odbiorcę przywołanego fragmentu Wyznań. Weź pod uwagę tytuł dzieła.
Wyznania (397–401 r. n.e.) św. Augustyna uważane są za pierwszą europejską autobiografię. W dziewięciu księgach autor przedstawił swoją drogę życiową, natomiast w czterech kolejnych swoje poglądy teologiczne i filozoficzne.
Święty Tomasz z Akwinu
Św. Tomasz z Akwinu
(ok. 1225–1274), dominikanin, teolog, doktor Kościoła katolickiego, uważany za najważniejszego filozofa średniowiecza. Poglądy AkwinatyAkwinaty określa się czasem jako schrystianizowany arystotelizm. Podkreśla się w ten sposób pewne podobieństwa między filozofią tego świętego a poglądami wybitnego antycznego myśliciela Arystotelesa. Doktryna ta zakłada, że do prawdy można dojść nie tylko za sprawą Boskiej iluminacji, ale też za pomocą rozumu. W ten sposób św. Tomasz przyczynił się do rozwoju scholastykischolastyki.
Akwinata postrzegał świat jako zhierarchizowany. Na szczycie „drabiny bytów” umieszczał Boga, poniżej anioły - jeszcze niżej - ludzi, a następnie zwierzęta - rośliny - minerały. Szczególne znaczenie człowieka polegało na połączeniu „iskry Bożej”, czyli duszy z materią cielesną.
Rozum ludzki pozwalał filozofowi na przeprowadzenie dowodów na temat prawd wiary, więc św. Tomasz przedstawił pięć dowodów na istnienie Boga.
Najważniejszym dziełem Akwinaty jest Summa teologiczna. System filozoficzny, którego podstawą stały się poglądy św. Tomasza z Akwinu, został nazwany tomizmem.
Święty Tomasz z AkwinuŻaden z wielkich filozofów nie miał w naszych czasach tylu wyznawców konsekwentnych i obrońców co św. Tomasz z Akwinu. […] Wielu jest […] takich, którzy cały korpus dzieła filozoficznego Tomasza mają za swój, a byli wśród nich ludzie prawdziwie wybitni. Jest to w znacznej części sprawa instytucjonalna, tomizm bowiem ma w Kościele rzymskim reputację doktryny, która lepiej niż jakakolwiek służy potwierdzeniu i umacnianiu intelektualnego dziedzictwa kultury katolickiej. Zakon dominikanów wkrótce po śmierci mistrza uznał jego naukę za oficjalną doktrynę swoją […], a Leon XIII, wkrótce po tym, jak na tron papieski wstąpił, w osobnej encykliceencyklice nie tylko wysławiał pożytki filozofii w ogóle w dziele wspierania wiary, ale zalecał studia nad myślą św. Tomasza, księcia filozofów, jako główne narzędzie tego wysiłku.
[...]
Całe dzieło Tomasza jest rehabilitacją porządku naturalnego, doczesnego, chociaż zawsze jest on podporządkowany wiecznemu, celom boskim. Wbrew tradycji Augustyńskiej człowiek nie może być zdefiniowany jako dusza, której działania nie są zależne od naszego zmysłowego kontaktu ze światem; człowiek jest bytem złożonym, dusza i ciało są składnikami naszego bytu, dusza rozumna jest formą ciała ludzkiego […] i w tej oto postaci, w duchowo‑cielesnym złożeniu, mamy pełne istnienie ludzkie. […] Jest przeto naturalne, że mamy się troszczyć o nasze życie fizyczne i dobra ziemskie, choć dobra duchowe mają oczywiście pierwszeństwo […].
Liczne prawdy wiary przekraczają […] siły świeckiego rozumu, na przykład te, które dotyczą Trójcy Świętej. […] Podporządkowanie ich polega, po pierwsze, na kontroli negatywnej: gdy rozum, wedle własnych reguł pracujący, dochodzi do wniosków, które objawieniu się sprzeciwiają, to świadczy to o tym, że nastąpiła omyłka, że rozum swoich reguł nie trzymał się jak należy; jeśli funkcjonuje jak trzeba, nie oglądając się na objawienie, to z objawieniem w konflikt nie wejdzie. Po wtóre, w hierarchii celów świecki rozum ma zawsze pamiętać o tym, że wiedza naturalna nie jest wartością samocelową, ale służebną; potrzebna jest, bo służy Bogu i naszym przeznaczeniom wiecznym.
Leszek Kołakowski, Święty Tomasz z Akwinu, [w:] , O co nas pytają wielcy filozofowie, Kraków 2005, s. 9–13.
Po przeczytaniu fragmentu eseju Leszka Kołakowskiego na temat filozofii św. Tomasza odpowiedz na poniższe pytania i wykonaj polecenia.
Przedstaw dowody na znaczenie Akwinaty jako filozofa i teologa.
Wskaż różnice między poglądami św. Tomasza z Akwinu i św. Augustyna. Zaprezentuj je w sposób pozwalający na zapamiętanie i utrwalenie (np. nietypowa notatka, rysunek).
Co według Akwinaty jest ważniejsze: rozum czy wiara? Czy zgadzasz się z rozumowaniem autora Summy teologicznej? Uzasadnij odpowiedź.
Siedem sztuk wyzwolonych
Filozofia wchodziła w skład tzw. siedmiu sztuk wyzwolonychsztuk wyzwolonych (łac. septem artes liberales). Były to dyscypliny wiedzy, które bazowały na sile umysłu i stanowiły podstawę wykształcenia w średniowieczu. Kurs artes liberales rozpoczynało się zazwyczaj w siódmym roku życia i trwał on ok. siedmiu lat. Był konieczny, by móc studiować prawo, medycynę albo teologię.
Sztuki wyzwolone zwano też siedmioma drogami do mądrości. Podzielono je na dwie grupy: trivium (trzy drogi) i quadrivium (cztery drogi).
Trivium | Quadrivium |
gramatyka | arytmetyka |
Dominującą cechą średniowiecza był teocentryzm. Zastanów się, jak każda z siedmiu nauk wyzwolonych mogła pomóc w poznawaniu Boga. Jeśli zadanie sprawia ci trudności, poszukaj w dowolnym źródle, co było przedmiotem poszczególnych dyscyplin wiedzy i w jaki sposób pozwalały one wypełniać zasady teocentryzmu.
retoryka:
dialektyka:
arytmetyka:
geometria:
astronomia:
muzyka:
Mając świadomość wszelkich różnic między filozofią antyku i średniowiecza, spróbuj poszukać przynajmniej jednego podobieństwa. Uzasadnij swoje spostrzeżenie.
Wzorce osobowe średniowiecza
Wiedzę zdobywano nie tylko w szkołach czy na uniwersytetach. Funkcje dydaktyczne pełniły też literatura i sztuka: przekazywały m.in. wzorce osobowe.
Trzy wzorce osobowe średniowiecza kierowano do trzech różnych grup społecznych: wzorzec władcy przeznaczony był dla cesarzy, królów, książąt; wzorzec rycerza znajdował odbiorcę w wojownikach; wzorzec świętego miał największą liczbę adresatów.
Choć w pierwszych wiekach chrześcijaństwa świętymi zostawali przede wszystkim przedstawiciele wyższych warstw społecznych, to z czasem (zwłaszcza od X wieku) na ołtarze wynoszono też ludzi nienależących do elit.
Jaki miał być władca? Przede wszystkim: wierny Bogu i chrześcijaństwu, odważny (brał przecież udział w bitwach) i sprawiedliwy (co nie jest równoznaczne z łaskawym, dobrotliwym). Za idealny wzorzec uznawano np. cesarza Karola Wielkiego.
Jaki miał być rycerz? Wierny Bogu, władcy, damie serca, i słowu, a także silny (zbroja ważyła sporo kilogramów) oraz hojny. Za taki wzorzec uznawano np. Zawiszę Czarnego.
Jaki miał być święty? Wierny Bogu i poszukujący drogi do niego. Dróg natomiast było kilka: męczeństwo (np. św. Katarzyna Aleksandryjska), asceza (np. św. Aleksy) albo nauczanie o Bogu (np. św. Tomasz z Akwinu).
Teksty do wyboru
Oto dowody św. Tomasza (nazywał je drogami) na istnienie Boga:
Skoro istnieje ruch, to musi też istnieć pierwszy poruszyciel – Bóg.
Skoro każda rzecz ma swą przyczynę, musi być też pierwsza przyczyna sprawcza – Bóg.
Skoro w świecie istnieją tzw. byty przygodne (które pojawiają się i przemijają), musi również istnieć byt konieczny – Bóg.
Skoro rzeczy wykazują różny stopień doskonałości, to musi istnieć byt w pełni doskonały – Bóg.
Skoro celowe działanie jest równoznaczne z działaniem rozumnym, to ład kosmosu (i wszystkich istniejących w nim innych bytów) oznacza, że ktoś musi tym światem kierować – robi to Bóg.
Przeczytaj kolejny fragment eseju Leszka Kołakowskiego. Odpowiedz na zadane w nim pytania.
Święty Tomasz z AkwinuA oto trzy z wielu tysięcy pytań, jakie nam mądry Tomasz z Akwinu zadaje.
Czy powiedzenie, że istnienie jako takie jest dobre, może mieć jakiś inny czy dodatkowy sens oprócz zapewnienia, że wszystko zostało stworzone przez Boga?
Jeśli dobro ma naturalną skłonność do rozprzestrzeniania się – co też tłumaczy stworzenie świata przez Boga – czy to samo dotyczy zła i jakie byłyby konsekwencje takiej doktryny?
Czy dobre jest takie rozumowanie: rzeczy, które są przedmiotem naszego doświadczenia, są przygodne, mogą nie istnieć, nie istniały przeto kiedyś; kiedyś tych rzeczy nie było wcale, musiały więc zostać stworzone przez byt, który nie może nie istnieć, czyli przez byt konieczny, boski?Leszek Kołakowski, Święty Tomasz z Akwinu, [w:] , O co nas pytają wielcy filozofowie, Kraków 2005, s. 9–13.
Zadaniowo
Zredaguj w formie punktów kodeks postępowania idealnego rycerza. Sformułuj 10 zaleceń.