R1bRuG16GUisQ1
Ukrzyżowanie (tryptyk) Źródło: Rogier van der Weyeden, Ukrzyżowanie (tryptyk), 1440–1445, olej na desce, Muzeum Sztuki w Wiedniu, domena publiczna.
Ukrzyżowanie (tryptyk)
Rogier van der Weyeden, Ukrzyżowanie (tryptyk), 1440–1445, olej na desce, Muzeum Sztuki w Wiedniu, domena publiczna

Niektóre religie chrześcijańskie (np. katolicyzm) mocno eksponują postać Maryi – matki Jezusa. Jednak w Ewangelii jej obecność nie jest szczególnie podkreślana, co oznacza, że źródeł informacji dotyczących Maryi poszukiwać należy poza Biblią.

Już wiesz

Przeczytaj fragment Ewangelii wg św. Jana:

(25) A obok krzyża Jezusowego stały: Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena. (26) Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: Niewiasto, oto syn Twój. (27) Następnie rzekł do ucznia: Oto Matka twoja. I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie.

j0000000C4B1v38_0000000H
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Apokryfy

Na Wielki PiątekPeregryn z Opola
Peregryn z Opola Na Wielki Piątek

Ponieważ dziś czcimy mękę Chrystusa, powinniśmy mieć udział w Jego cierpieniu, płacząc nad Jego męką, bo wiele jest powodów, które nas przywodzą do płaczu. […] Ale najbardziej płacze kochająca Matka. Wszystko, co Chrystus wycierpiał na ciele, Ona wycierpiała w sercu […]. Ogrom Jej bólu i płaczu płynął stąd, że była matką jedynego syna. Łatwiej pocieszyć matkę, która wprawdzie straciła syna, ale ma jeszcze inne dzieci albo sądzi, że będzie je miała. Ta zaś nie miała innego dziecka i wiedziała, że mieć nie będzie. Jej ból potęgowało i to, że własnymi oczami patrzyła, jak krzyżowano Jej Syna, przebijano włócznią, raniono. […] Jak wielki zatem ból przeszywał Maryję, gdy patrzyła na mękę i śmierć swego Syna! Ból Jej był tym większy, że nie mogła Mu pomóc, że była bezsilna. Wielką potrzebą serca matki jest obecność przy konającym dziecku, kiedy może je ucałować i przytulić. Maryja w niczym nie mogła pomóc Synowi. Słyszała, że pragnie, a nie mogła Mu podać wody. Widziała Jego rany, a nie mogła ich opatrzyć. Widziała Jego skrwawione ciało, a nie mogła go obetrzeć. Widziała, że opada Mu głowa, a nie mogła jej podtrzymać i utulić. Widziała, że krew spływa na ziemię, a nie mogła jej zebrać. Widziała, że Syn Jej płacze na krzyżu, a nie mogła osuszyć Jego łez. Czyż nie mogłaby powiedzieć o sobie tych słów: „Bom ja jest niewiasta bardzo nieszczęśliwa”.

j0000000C4B1v38_00000_BIB_002Peregryn z Opola, Na Wielki Piątek, [w:] tegoż, Kazania de tempore i de sanctis, tłum. J. Mrukówna, Kraków - Opole 2001, s. 144–145.

Po lekturze fragmentów Ewangelii wg św. Jana i kazania Peregryna z Opola odpowiedz na pytania:

Ćwiczenie 1.1

Który z opisów jest bardziej szczegółowy?

Ćwiczenie 1.2

Skąd św. Jan Ewangelista mógł znać przebieg wydarzenia?

Ćwiczenie 1.3

Skąd Peregryn z Opola mógł czerpać wiedzę o wydarzeniu?

Ćwiczenie 1.4

Który z dwóch autorów jest bardziej wiarygodny? Uzasadnij odpowiedź.

Do podstawowych źródeł wiedzy o wydarzeniach ukazanych w StarymNowym Testamencie należało, poza Biblią, piśmiennictwo apokryficzne. Uzupełnieniami tego, czego „zabrakło” w Piśmie Świętym, autorzy apokryfów wychodzili naprzeciw zapotrzebowaniu ze strony chrześcijan, którzy chcieli np. znać życie i przebieg śmierci Jezusa dokładniej, niż pozwalają na to Ewangelie i listy apostolskie.

Apokryfy
Definicja: Apokryfy

(gr. apókryphos – ‘ukryty, tajemny, niepewnego pochodzenia’) – starożydowskie i starochrześcijańskie pisma religijne, nawiązujące treściowo, gatunkowo lub stylistycznie do Biblii, które jednak ze względu na niejasne pochodzenie i falsyfikatowy charakter nie zostały zaliczone do kanonu Pisma Świętego (czyli oficjalnie ogłoszonego przez Kościół spisu ksiąg biblijnych). […] Są to głównie fabularne opowieści o charakterze biograficznym, uzupełniające szczegółami i komentarzami liczne luki występujące w ewangelicznej opowieści o życiu Chrystusa i innych postaci biblijnych, zwłaszcza Maryi oraz jej matki, św. Anny.

Motywy apokryficzne można znaleźć w liryce średniowiecznej. Jednym z utworów tego typu jest XIII‑wieczna pieśń włoskiego mnicha Jacopone da Todi Stabat Mater Dolorosa (Stała Matka Boleściwa). Zawiera ona lament Maryi stojącej na Golgocie pod krzyżem Chrystusa. Utwór ten zalicza się do popularnego w średniowieczu gatunku literackiego zwanego planktusem.

j0000000C4B1v38_000EX001
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Lament świętokrzyski

Rduh2ggnJsjJ6
Pietà z Lubiąża
Pietà z Lubiąża, ok. 1370, polichromia na drewnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, licencja: CC 0 1.0
Dla zainteresowanych
Planktus
Definicja: Planktus

(łac. planctus – ‘narzekanie, płacz, żal’) – gatunek literacki występujący zwłaszcza w średniowieczu, obejmujący utwory wyrażające żal po zmarłej osobie i nawołujące do współuczestnictwa w cierpieniu po stracie tej osoby. Najczęściej głównym bohaterem tych utworów był Chrystus. Teksty tego rodzaju wchodziły w skład liturgii Wielkiego Piątku.

Utwory podobne do Stabat Mater Dolorosa powstawały w niemal całej Europie. W literaturze polskiej motyw lamentu znalazł się w XV‑wiecznej pieśni znanej pod kilkoma tytułami. Utwór zwany jest Lamentem świętokrzyskim albo Planktem świętokrzyskim, ponieważ jedyny znany zapis dzieła powstał w Górach Świętokrzyskich, w klasztorze benedyktynów na Łysej Górze. Inny tytuł to Żale Matki Boskiej pod krzyżem. Wreszcie jako tytuł podaje się incipitj0000000C4B1v38_000tp001incipit tekstu, tzn. Posłuchajcie, bracia miła.

Ważne!

Istnieją dwie hipotezy dotyczące przeznaczenia Lamentu świętokrzyskiego. Niektórzy uważają, że była to pieśń wchodząca w skład liturgii wielkopiątkowej, wykonywana po uroczystej lekturze ewangelicznego opisu Męki Jezusa. Inni twierdzą, że był to śpiewany fragment dramatu średniowiecznego, tzw. misterium. W misteriach (odgrywanych początkowo w świątyniach lub na przykościelnych placach) przedstawiano w językach narodowych historie opisane w Biblii.

Lament świętokrzyski
Lament świętokrzyski

Posłuchajcie, bracia miłaj0000000C4B1v38_000tp002bracia miła,
Kcęć wam skorżyć krwawą głowęj0000000C4B1v38_000tp003Kcęć wam skorżyć krwawą głowę;
Usłyszycie moj zamętekj0000000C4B1v38_000tp004Usłyszycie moj zamętek,
Jen mi się zstał w Wielki Piątek.

Pożałuj mię, stary, młody,
Boć mi przyszły krwawe godyj0000000C4B1v38_000tp005krwawe gody;
Jednegociem Syna miała
I tegociem ożalałaj0000000C4B1v38_000tp006I tegociem ożalała.

Zamęt ciężki dostał się mie, ubogiej żeniej0000000C4B1v38_000tp007Zamęt ciężki dostał się mie, ubogiej żenie,
Widzęć rozkrwawione me miłe narodzenie,
Ciężka moja chwila, krwawa godzina,
Widzęć niewiernego Żydowina,
Iż on bije, męczy mego miłego Syna.

Synku miły i wybrany,
Rozdzielj0000000C4B1v38_000tp008Rozdziel z matką swoją rany!
wszakomj0000000C4B1v38_000tp009wszakom cię, Synku miły, w swem sercu nosiła,
A takież tobie wiernie służyła,
Przemow k matce, bych się ucieszyłaj0000000C4B1v38_000tp00Abych się ucieszyła,
Bo już jidziesz ode mnie, moja nadzieja miła.

Synku, bych cię nisko miała,
Niecoć bych ci wspomagałaj0000000C4B1v38_000tp00BNiecoć bych ci wspomagała;
Twoja głowka krzywo wisaj0000000C4B1v38_000tp00Ckrzywo wisa, tęć bych ja podparła,
Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła,
Picia wołasz, piciać bych ci dała,
Ale nie lza dosiącj0000000C4B1v38_000tp00Dnie lza dosiąc twego świętego ciała.

O anjele Gabryjele,
Gdzie jest ono twe wesele,
Cożeś mi go obiecował tako barzo wiele,
rzekęcyj0000000C4B1v38_000tp00Erzekęcy: Panno, pełna jeś miłości,
A ja pełna smutku i żałości,
Sprochniało we mnie ciało i moje wszytki kościj0000000C4B1v38_000tp00FSprochniało we mnie ciało i moje wszytki kości.

Proścież Boga, wy miłe i żądne macioryj0000000C4B1v38_000tp00Gmiłe i żądne maciory,
By wam nad dziatkami nie były takie to pozoryj0000000C4B1v38_000tp00HBy wam nad dziatkami nie były takie to pozory,
Jele ja nieboga ninie dziś zeźrzała
Nad swym, nad miłym Synem krasnymj0000000C4B1v38_000tp00Ikrasnym,
Iż on cirpi męki nie będąc w żadnej winiej0000000C4B1v38_000tp00Jnie będąc w żadnej winie.

Nie mam ani będę mieć jinego,
Jedno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitegoj0000000C4B1v38_000tp00Kna krzyżu rozbitego.

j0000000C4B1v38_00000_BIB_004Lament świętokrzyski, [w:] Jerzy Starnawski, Średniowieczna poezja religijna, Warszawa 1952, s. 81–82.
Ćwiczenie 2

Poszukaj na poniższym obrazie motywów, które pojawiły się w Lamencie świętokrzyskim.

R1D8wrMOYD14y
Ukrzyżowanie
Lucas Cranach starszy, Ukrzyżowanie, ok. 1505–1520, olej na desce, domena publiczna
Ćwiczenie 3.1

Ustal czas akcji. Zacytuj odpowiedni fragment.

Ćwiczenie 3.2

Określ miejsce akcji.

Ćwiczenie 3.3

Ćwiczenie 3.4
Rfwv0m5iftdJf1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3.5

Czy skład obu grup jest taki sam? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 3.6

Wyjaśnij, w jaki sposób nieobecność danej osoby lub grupy osób wpływa na dziejące się wydarzenia.

Ćwiczenie 4

Porównaj opisy biblijny i apokryficzny z Ołtarzem z Isenheim. Zwróć uwagę na sposoby przedstawiania emocji.

RmHGMV0pVXLI6
Ołtarz z Isenheim (Francja)
Matthias Grünewald, Ołtarz z Isenheim (Francja), 1506–1515, domena publiczna
Rduh2ggnJsjJ61
Pietà z Lubiąża
Pietà z Lubiąża, ok. 1370, polichromia na drewnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, licencja: CC 0 1.0
Ćwiczenie 5

Przyjrzyj się XVI‑wiecznej Piecie z Lubiąża zamieszczonej na początku tej części lekcji. Wskaż podobieństwa między rzeźbą a Lamentem świętokrzyskim. Zwróć uwagę na sposoby przedstawiania emocji.

Pietà
Definicja: Pietà

(łac. pietas – ‘miłość zgodna z powołaniem’, wł. pietà – ‘miłosierdzie, litość’) – motyw obecny w sztuce chrześcijańskiej, przedstawia Matkę Boską trzymającą na kolanach zdjętego z krzyża martwego Jezusa Chrystusa.

Ćwiczenie 6
R7DK3FCfh85dX1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000000C4B1v38_000tp001
j0000000C4B1v38_000tp002
j0000000C4B1v38_000tp003
j0000000C4B1v38_000tp004
j0000000C4B1v38_000tp005
j0000000C4B1v38_000tp006
j0000000C4B1v38_000tp007
j0000000C4B1v38_000tp008
j0000000C4B1v38_000tp009
j0000000C4B1v38_000tp00A
j0000000C4B1v38_000tp00B
j0000000C4B1v38_000tp00C
j0000000C4B1v38_000tp00D
j0000000C4B1v38_000tp00E
j0000000C4B1v38_000tp00F
j0000000C4B1v38_000tp00G
j0000000C4B1v38_000tp00H
j0000000C4B1v38_000tp00I
j0000000C4B1v38_000tp00J
j0000000C4B1v38_000tp00K
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Te wyrazy można nazwać słowami kluczami. Nie tylko ich powtarzalność jest ważna - ważny jest przede wszystkim fakt, że opowiadają one treść Lamentu świętokrzyskiego. Jest to przecież utwór o tym, że miły syn krwawi. Zastosowanie tych słów można kojarzyć z charakterystycznym dla epoki prądem w sztuce – doloryzmem.

Doloryzm
Definicja: Doloryzm

(łac. dolor – ‘ból, cierpienie’) – nurt w sztuce średniowiecza, uwypuklający kult Męki Pańskiej i Matki Boskiej Bolesnej. Objawiał się nie tylko w dziełach plastycznych, literaturze i muzyce, lecz także w specyficznej duchowości. Zakładała ona, że ból (jako następstwo grzechu) jest drogą do uzyskania moralnej doskonałości.

Ważne!

Lament świętokrzyski jest jednocześnie utworem religijnym i humanistycznym. Mówi on przede wszystkim o uczuciach matki do syna, a nie Matki do Syna Bożego. Maryja doświadcza emocji typowych dla każdego człowieka. Stąd wynika humanizm utworu – Maryja jest ludzka.

Ćwiczenie 7.1

Podkreśl w utworze czasowniki i sprawdź, jakie plany czasowe można dostrzec w wierszu.

Ćwiczenie 7.2

Przyjrzyj się planom czasowym w strofach 4–6. Co ich zastosowanie mówi o relacjach Maryi i Jezusa?

Ćwiczenie 7.3

Powiedz, jaki plan czasowy zastosowano w drugiej strofie.

Ćwiczenie 7.4

Sprawdź, jaki system planów czasowych zastosował autor w sekwencji składającej się ze strof 2–4.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

O umiejętnościach twórcy świadczy pokazanie w utworze obrazów z całego wspólnego życia Maryi i Jezusa, a nawet z okresu przed Jego narodzinami.

Ćwiczenie 8.1

Sprawdź, czy Lament świętokrzyski jest typowym przykładem wiersza średniowiecznego. W tym celu m.in. policz sylaby wersów w pierwszej i czwartej strofie.

Ćwiczenie 8.2

Spróbuj ustalić, co łączy dwa fragmenty utworu:

Posłuchajcie, bracia miła, [………………………..] Pożałuj mię, stary, młody

Twoja głowka krzywo wisa, tęć bych ja podparła, Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła, Picia wołasz, piciać bych ci dała

Ćwiczenie 8.3

Sprawdź, czy poszczególne wersy mają formę intonacyjno‑zdaniowych.

Paralelizm
Definicja: Paralelizm

(gr. parallēlismós – ‘zestawienie, porównanie’) – środek artystyczny polegający na konstruowaniu utworu na zasadzie wykorzystania podobieństwa treściowego lub formalnego.
Wyróżnia się m.in.:

  • paralelizm kompozycyjny – podobne (paralelne) są elementy świata przedstawionego, np. wątków albo postaci,

  • paralelizm stroficzny – podobna (paralelna) jest budowa strof, zawierających analogiczne motywy.

Ćwiczenie 9.1

Powiedz, którą z odmian paralelizmu dostrzegasz w Lamencie świętokrzyskim.

Ćwiczenie 9.2

Wyjaśnij, czemu służy zastosowanie paralelizmu w tym utworze.

Ćwiczenie 9.3

KontekstachKontekstach zamieszczono tłumaczenie hymnu Jacopone da Todi Stabat Mater Dolorosa. Sprawdź, czy został tam użyty paralelizm.

j0000000C4B1v38_0000007M
JPOL_E3_E4_Konteksty

Płacząca Matka pod krzyżem

Stabat Mater DolorosaJacopone da Todi
Jacopone da Todi Stabat Mater Dolorosa

Stoi Matka obolała,
Łzy pod krzyżem przepłakała,
Gdy na krzyżu Syn jej mrze.

Jakże w duszy jest zmartwiona,
Zasmucona, zachmurzona,
Aż ją poprzeszywał miecz.

Jakże smutnej i strapionej
Matce tej Błogosławionej
Jednorodzonego mieć

I nie łamać się ginącej
Tej pobożnej, tej widzącej
Jednorodzonego śmierć.

Co za człowiek, co nie płacze,
Kiedy Matkę tę zobaczy
W udręczeniu – w takim, o

Kto niezdolny współczuć czule
Bólom Matki Syna bóle?
Czy ma takie serce kto?

Widzi Matka: Syn Jej, Jezus
Bicze przyjął i krzyż przeniósł
Za calutki ludzki grzech.

Widzi słodkie swe Rodzone
Tak śmiertelnie opuszczone,
Jak ostatni traci dech.

Matko, źródło ukochania,
Daj mi siłę współczuwania
Tylu bólom, żalom Twym.

Serce sobie upodoba,
U Chrystusa kochać Boga,
Sercu memu spraw to Ty

Matko Święta, niechby ono
Przybijano i dręczono,
Niech zasiłki Twoje ma.

Zrób mnie godnym uproszenia,
Udzielenia, udręczenia
Z Twego Rodzonego ran

Daj pobożnie z Twymi łzami
Mieć Twój ból z Ukrzyżowanym,
Póki tym nie przejmiesz mnie.

Niech pod krzyżem z Tobą stoję,
Niech łzy Twoje będą moje,
Tego twego płaczu chcę

Panno z Panien Najjaśniejsza,
Już mi nie bądź boleśniejsza,
Tylko daj i mnie łzy lać

Niech Chrystusa śmierć przeniosę,
Mękę zniosę do pomocy,
Niech to przejdę jeszcze raz

Zrób mnie zbitym, poranionym,
Uwięzionym, przepojonym
Krzyżem Syna, Syna krwią.

Płomień ognia mnie nie spali:
Najjaśniejsza mnie ocali
Na ten ostateczny Sąd.

Chryste, a gdy i Ty wyjrzysz,
Daj przez Matkę i mnie przybyć
Do zwycięskich Twoich palm.

A gdy ciało będzie zmarłe,
Spraw, niech duszy będą dane
Twoje nieba pełne chwał. Amen.

j0000000C4B1v38_00000_BIB_005Jacopone da Todi, Stabat Mater Dolorosa, [w:] Jerzy Starnawski, Średniowieczna poezja religijna, tłum. Miron Białoszewski, Warszawa 1952, s. 14–16.
Ćwiczenie 10

Porównaj pieśń Stabat Mater DolorosaLamentem świętokrzyskim. Uzupełnij formularz.

R1EjxPTla0sZm1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000000C4B1v38_0000008J
JPOL_E3_E4_Konteksty

„Mater Nostra, Polonia”

Stabat MaterJózef Wittlin
Józef Wittlin Stabat Mater

Stała matka boleściwa na rynku,
Przy swym martwym powieszonym synku.
Stała w światła przeraźliwej pustce
Polska matka w służącowskiejj0000000C4B1v38_000tp00Lsłużącowskiej chustce.
Nie płakała i nic nie mówiła,
Zimne oczy w zimne zwłoki wbiła.
Wisiał martwy, z wszystkiego wyzuty,
Niemcy przedtem zabrali mu buty.
Będą w butach jej syna chodzili
Po tej ziemi, którą pohańbili.
Po tej ziemi, która umęczona
Stoi patrzy i milczy jak Ona.
*
Stabat Mater, Mater Dolorosa,
Gdy jej synów odcinali od powroza.
Kładła w groby, głuche jak jej noce,
Martwe swego żywota owoce.
Stabat Mater, Mater Nostra, Poloniaj0000000C4B1v38_000tp00MMater Nostra, Polonia
Z cierni miała koronę na skroniach.

j0000000C4B1v38_00000_BIB_006Józef Wittlin, Stabat Mater, [w:] , Od Staffa do Wojaczka. Poezja polska 1939–1985. Antologia, t. 1, Łódź 1988, s. 138–139.
Ćwiczenie 11.1

Przeczytaj wiersz Józefa Wittlinaj0000000C4B1v38_000tp00NJózefa Wittlina Stabat Mater. Wymień podobieństwa i różnice między średniowiecznym dziełem Stabat Mater Dolorosa a utworem Wittlina.

Ćwiczenie 11.2

Wyjaśnij, w jakich okolicznościach powstał wiersz Józefa Wittlina. Przywołaj odpowiednie cytaty.

Ćwiczenie 11.3

Odczytaj utwór w sposób metaforyczny. O jakiej matce mówi postać mówiąca w wierszu?

j0000000C4B1v38_000tp00L
j0000000C4B1v38_000tp00M
j0000000C4B1v38_000tp00N
j0000000C4B1v38_0000009A
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 12.1

Maryja matka i Matka Boska. Porównaj kreacje postaci Matki Bożej zawarte w Bogurodzicy, Lamencie świętokrzyskim i wybranym tekście kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.

Ćwiczenie 12.2

Podczas którego ze świąt chrześcijańskich wykonanie Lamentu świętokrzyskiego wydaje ci się najbardziej stosowne? Uzasadnij swoją odpowiedź, przygotowując notatkę.

Ćwiczenie 12.3

Podziel archaizmy obecne w Lamencie świętokrzyskim na kategorie:

  • archaizmy fonetyczne,

  • archaizmy fleksyjne,

  • archaizmy słowotwórcze,

  • archaizmy leksykalne,

  • archaizmy semantyczne,

  • archaizmy frazeologiczne,

  • archaizmy składniowe.

R15esccNzouUj1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.