Czy układ okresowy może nam podpowiedzieć, jak zbudowane są atomy pierwiastków?

Już wiesz
  • że pierwiastki są uporządkowane w układzie okresowym według wzrastającej liczby atomowej;

  • że elektrony w atomie są rozmieszczone na powłokach;

  • że zapis przedstawiający rozmieszczenie elektronów w atomie nazywa się konfiguracją elektronową;

  • że elektrony na ostatniej powłoce są nazywane elektronami walencyjnymi.

Nauczysz się
  • określać liczbę elektronów walencyjnych w atomach pierwiastków leżących w grupach: 1., 2. i 13.–18.;

  • wyznaczać liczbę powłok w atomach pierwiastków na podstawie numeru okresu;

  • że pierwiastki należące do jednej grupy mają podobne właściwości, a pierwiastki z tego samego okresu nie wykazują charakterystycznych podobieństw.

iuFn27NYFM_d5e151

1. Co można powiedzieć na temat budowy atomu pierwiastka na podstawie numeru grupy, do której należy?

Układ okresowy obok niezbędnych liczb atomowych i symboli pierwiastków może zawierać także inne informacje. Ten przedstawiony poniżej opisuje konfiguracje elektronowe pierwiastków.

Polecenie 1

Wyszukaj w układzie okresowym zbiory pierwiastków, których atomy mają jednakową liczbę elektronów walencyjnych. Czy można znaleźć prawidłowość między liczbą elektronów walencyjnych a położeniem pierwiastka w układzie okresowym?

R177lQwVno5Za1
Konfiguracja elektronowa
Źródło: Michał Szymczak, licencja: CC BY 3.0.

Po dokładnym zapoznaniu się z danymi zawartymi w układzie okresowym pierwiastków można dostrzec, że w obrębie niektórych grup pierwiastki mają jednakową liczbę elektronów na ostatniej powłoce. To spostrzeżenie dotyczy grup: 1., 2., 4., 13., 14., 15., 16., 17. i częściowo 18. W grupach: 3. i od 5. do 12. liczba tych elektronów w atomach pierwiastków jest różna.

Liczba elektronów na ostatniej powłoce w atomach pierwiastków leżących w różnych grupach układu okresowego

Grupa

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13

14.

15.

16.

17.

18.

Liczba elektronów na ostatniej powłoce

1

2

różna

2

różna

różna

różna

różna

różna

różna

różna

różna

3

4

5

6

7

hel – 2
8

Elektrony walencyjne pełnią szczególną funkcję we wzajemnych oddziaływaniach atomów. Dlatego często przydaje się wiedza na temat ich liczby. W przypadku atomów pierwiastków z grup: 1., 2. oraz 13.–18. elektronami walencyjnymi są elektrony znajdujące się na ostatniej powłoce. Informacje na temat ich liczby można uzyskać z układu okresowego. W przypadku grupy 1. i 2. liczba elektronów walencyjnych jest równa numerowi grupy, natomiast w grupach od 13. do 18. liczbę tę można otrzymać po odjęciu liczby 10 od numeru grupy. W grupie 18. powyższa zasada nie dotyczy helu – jego atomy mają tylko 2 elektrony, które zarazem są elektronami walencyjnymi.

R1ATBi13uMoLJ1
Film rozpoczyna ujęcie planszy z napisem Jaka jest liczba elektronów walencyjnych w atomie bromu? Pojawia się obraz układu okresowego w którym wyróżnione zostaje pole zawierające informacje o bromie. Wyróżnione zostają również siedemnasta grupa i czwarty okres, gdzie pierwiastek ten się znajduje. Następnie po lewej stronie pojawia się czarne pole, na którym znajduje się kwadrat z informacjami o bromie wycięty z układu okresowego, zawierający nazwę i symbol pierwiastka, liczbę atomową 35 i liczbę masową 79,9, a także strzałkę poziomą z liczbą 17 symbolizującą grupę. Układ okresowy z prawej stronie znika, a pojawia się stopniowo napis Liczba elektronów walencyjnych = numer grupy minus 10 oraz pełne równanie z podłożonymi wszystkimi wartościami liczbowymi.
iuFn27NYFM_d5e204

2. O czym świadczy numer okresu, w którym znajduje się pierwiastek?

Na podstawie zapisu konfiguracji elektronowej bardzo łatwo można określić liczbę powłok, z których jest zbudowany atom, np. zapis [2, 8, 18, 18, 9, 2] informuje, że atom lantanu składa się z sześciu powłok.

Polecenie 2

Wyszukaj w układzie okresowym zbiory pierwiastków, których atomy mają jednakową liczbę powłok elektronowych. Czy można znaleźć pewną zależność między liczbą powłok w atomie a położeniem pierwiastka w układzie okresowym?

RPxZWsfClj0ZS1
Liczba powłok
Źródło: Michał Szymczak, licencja: CC BY 3.0.

Na tablicy pierwiastków uwzględniającej konfiguracje elektronowe wyraźnie widać, że pierwiastki, których atomy są zbudowane z identycznej liczby powłok, znajdują się w tym samym okresie, a ponadto liczba tych powłok jest równa liczbie określającej numer okresu. To spostrzeżenie pozwala wyciągnąć ogólny wniosek dotyczący budowy atomów pierwiastków, a mianowicie, że liczba powłok w atomach pierwiastka równa jest numerowi okresu, w którym ten pierwiastek się znajduje.

R1d8D01IiGLXg1
Film rozpoczyna ujęcie planszy z napisem Jaka jest liczba powłok elektronowych w atomie strontu? Pojawia się obraz układu okresowego w którym wyróżnione zostaje pole zawierające informacje o stroncie. Wyróżnione zostają również druga grupa i piąty okres, gdzie pierwiastek ten się znajduje. Następnie po lewej stronie pojawia się czarne pole, na którym znajduje się kwadrat z informacjami o stroncie wycięty z układu okresowego, zawierający nazwę i symbol pierwiastka, liczbę atomową 38 i liczbę masową 87,6, a także strzałkę pionową z liczbą 5 symbolizującą okres. Układ okresowy z prawej stronie znika, a pojawia się stopniowo napis numer okresu = liczba powłok elektronowych w atomie oraz podsumowanie z podłożonymi konkretnymi wartościami liczbowymi.

Wyjątkiem od przedstawionej zależności jest pallad, który położony jest w piątym okresie układu okresowego. W atomie tego pierwiastka elektrony powinny być więc rozmieszczone na pięciu powłokach, jednakże bardziej korzystne energetycznie dla atomu tego pierwiastka jest rozmieszczenie ich na czterech powłokach energetycznych.

iuFn27NYFM_d5e251

3. Co można powiedzieć na temat budowy atomów na podstawie położenia pierwiastka w układzie okresowym?

Istnieje związek pomiędzy budową atomu a położeniem pierwiastka w układzie okresowym. Numer okresu informuje o tym, z ilu powłok elektronowych składa się atom pierwiastka, a numery grup 1., 2. i 13.–18. pomagają określić liczbę elektronów walencyjnych.

Reguły pomagające określić liczbę elektronów walencyjnych i liczbę powłok w atomach

Określany parametr

Reguła

Liczba elektronów walencyjnych

grupy 1. i 2.: liczba elektronów walencyjnych = numer grupy

grupy 13.–18.: liczba elektronów walencyjnych = numer grupy – 10
(wyjątek: hel – 2 elektrony)

grupy 3.–12.: brak reguły
Rozważania na temat konfiguracji elektronowej atomów pierwiastków grup od 3. do 12. będą przedmiotem nauki w szkole ponadgimnazjalnej w zakresie rozszerzonym.

Liczba powłok elektronowych

liczba powłok elektronowych = numer okresu

RobX37ucnVPht1
Film rozpoczyna ujęcie planszy z napisem Jaka jest liczba powłok elektronowych i liczba elektronów walencyjnych w atomie ołowiu? Pojawia się obraz układu okresowego w którym wyróżnione zostaje pole zawierające informacje o ołowiu. Wyróżnione zostają również czternasta grupa i szósty okres, gdzie pierwiastek ten się znajduje. Następnie po lewej stronie pojawia się czarne pole, na którym znajduje się kwadrat z informacjami o ołowiu wycięty z układu okresowego, zawierający nazwę i symbol pierwiastka, liczbę atomową 82 i liczbę masową 207,2, a także strzałkę poziomą z liczbą 14 i pionową z liczbą 6 symbolizujące grupę i okres. Układ okresowy z prawej stronie znika, a pojawia się stopniowo napis liczba powłok elektronowych w atomie = numer okresu, a następnie liczba elektronów walencyjnych w grupach od 13 do 18 = numer grupy - 10. Następnie napisy te zostają rozjaśnione, a pod nimi pojawiają się kolejne: Liczba powłok elektronowych w atomie ołowiu równa się 6 oraz Liczba elektronów walencyjnych równa się 14 minus 10, a to równa się 4.
iuFn27NYFM_d5e287

4. Zmiany właściwości pierwiastków w grupie i okresie

Pierwiastki należące do tej samej grupy mają w większości przypadków jednakową liczbę elektronów walencyjnych i dzięki temu wykazują podobne właściwości. Można to zaobserwować szczególnie w przypadku litowców, berylowcców, fluorowców i helowców. Pierwiastki grupy 1. i 2. są aktywnymi metalami (oprócz wodoru), zaś znajdujące się po drugiej stronie układu okresowego fluorowce tworzą grupę aktywnych niemetali. Ostatnia grupa, helowce, to zbiór najmniej aktywnych pierwiastków w całym układzie okresowym.
Podobieństwo we właściwościach objawia się tym, że pierwiastki z tej samej grupy tworzą z innymi pierwiastkami podobny typ związków chemicznych.

Reakcje litowców z wodą1
Doświadczenie 1
Problem badawczy

Czy pierwiastki należące do tej samej grupy układu okresowego wykazują podobne właściwości? Czy litowce reagują z wodą?

Hipoteza

Metale z 1. grupy układu okresowego reagują z wodą.

Co będzie potrzebne
  • lit,

  • sód,

  • potas,

  • metalowe szczypce,

  • bibuła filtracyjna,

  • nóż,

  • trzy wysokie zlewki (500 cmIndeks górny 3).

Instrukcja
  1. Do trzech zlewek wlej po 150–250 cmIndeks górny 3 wody destylowanej.

  2. Ustaw zlewki w rzędzie obok siebie.

  3. Wyjmij kawałek metalu z pojemnika i połóż go na suchej bibule. Odetnij suchym nożem kawałek metalu wielkości dwóch ziarenek ryżu. Postępuj tak samo z litem, sodem i potasem.

  4. Wrzuć każdy kawałek metalu do innej zlewki z wodą. Jeśli to możliwe, zrób to jednocześnie.

  5. Obserwuj, jak przebiegają reakcje poszczególnych metali z wodą.

Podsumowanie

Wszystkie badane metale reagują z wodą. Najgwałtowniej reaguje potas, który zapala się natychmiast po wrzuceniu do wody. Spośród badanych metali najwolniej reaguje lit.
Litowce reagują z wodą. Potas wykazuje największą aktywność, najmniejszą zaś – lit.

Tak jak pierwiastki należące do jednej grupy mają podobne właściwości, tak pierwiastki należące do jednego okresu już takich podobieństw nie wykazują. W okresach następuje zmiana charakteru pierwiastków – od aktywnych metali (1. i 2. grupy) poprzez aktywne niemetale do biernych chemicznie helowców (gazów szlachetnych).

iuFn27NYFM_d5e393

Podsumowanie

  • Numer okresu, do którego należy dany pierwiastek, odpowiada liczbie powłok elektronowych w jego atomach.

  • Liczba elektronów walencyjnych w atomach pierwiastków należących do grupy 1. i 2. jest równa numerowi grupy.

  • Liczbę elektronów walencyjnych w atomach pierwiastków grup 13.–18. otrzymuje się po odjęciu liczby 10 od numeru grupy.

  • Pierwiastki należące do tej samej grupy wykazują podobne właściwości.

  • Pierwiastki przypisane do jednego okresu nie mają jednakowych właściwości.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Wyjaśnij, jak zmieniają się w poszczególnych grupach pierwiastków układu okresowego następujące parametry:

  1. gęstość,

  2. wielkość promieni atomowych.

Czy są to wartości stałe, czy też zmienne? Czy można zauważyć regularność w zmianach tych parametrów w grupie?

Polecenie 3.2

Wyjaśnij, dlaczego litowce czasami określa się mianem metali lekkich?

iuFn27NYFM_d5e469

Zadania

Ćwiczenie 1
RQ075b8UN8Iz01
zadanie interaktywne
Źródło: Bożena Karawajczyk, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RDNbPF7OxMzJi1
zadanie interaktywne
Źródło: Bożena Karawajczyk, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RWXGjoRpj0NPW1
zadanie interaktywne
Źródło: Bożena Karawajczyk, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RgqsDGvDNAbjc1
zadanie interaktywne
Źródło: Bożena Karawajczyk, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R9BFrhWLgXLmf1
zadanie interaktywne
Źródło: Bożena Karawajczyk, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RxWkzACKCOVNH1
zadanie interaktywne
Źródło: Bożena Karawajczyk, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R1BlYjc5xZJtS1
zadanie interaktywne
Źródło: Bożena Karawajczyk, licencja: CC BY 3.0.