Co każdy powinien wiedzieć o poprawności językowej?
Na kulturę osobistą człowieka składają się znajomość obyczajów i reguł grzeczności, a także umiejętność zachowania się w różnych sytuacjach, np. przy stole podczas przyjęcia, w pracy, w szkole. Kultura osobista związana z komunikacją nosi nazwę kultury języka. Znajomość jej zasad przydaje się zarówno w mówieniu (np. podczas rozmowy telefonicznej), jak i w pisaniu (np. w trakcie pisania e‑maila).
1) Podaj wyrazy lub wyrażenia, którymi możesz zastąpić połączenie językowe kultura osobista.
2) Wyjaśnij, co oznacza wyrażenie savoir‑vivre. Sprawdź, jak je wymawiamy i z jakiego języka ono pochodzi.
Do przeczytania
Kulturę języka możemy rozumieć dwojako. Po pierwsze jest to dział językoznawstwa, który zajmuje się poprawnością i stosownością językową, a także etyką i estetyką wypowiedzi. Po drugie to umiejętność poprawnego, stosownego, etycznego i estetycznego posługiwania się językiem.
Zbiór zasad, które określają, jak posługiwać się środkami językowymi, nosi nazwę normy językowej. Jeśli te reguły są sformułowane lub spisane przez językoznawców, to nazywamy je normą skodyfikowaną. Jeśli natomiast uznawane są przez dane społeczeństwo za poprawne, to określa się je jako normę zwyczajową lub normę językową. Przykładem bardzo dobrze skodyfikowanej normy może być norma ortograficzna – tworzy ją bowiem zbiór zasad pisowni. Trudno natomiast skodyfikować normę leksykalną. Trzeba też odróżnić normę wzorcową, czyli zestaw zasad, które obowiązują w sytuacjach oficjalnych i są zgodne z tradycją językową oraz regułami gramatycznymi i leksykalnymi, od normy użytkowej (potocznej), czyli od zbioru zasad dopuszczalnych w sytuacjach nieoficjalnych, w kontaktach swobodnych. Norma użytkowa jest mniej rygorystyczna niż wzorcowa, co dotyczy zwłaszcza wymowy. Różnicę między poszczególnymi poziomami normy może obrazować sposób akcentowania wyrazów zakończonych na –ika lub –yka. Aby przestrzegać normy wzorcowej, powinniśmy akcentować je na trzecią sylabę od końca (matematyka, logika, fizyka), na poziomie normy użytkowej dopuszczalny jest natomiast akcent na przedostatniej sylabie (matematyka, logika, fizyka). Kilka innych przykładów potwierdzających istnienie dwóch poziomów normy językowej zawiera poniższa tabela.
Formy pożądane w normie wzorcowej | Formy akceptowane w normie użytkowej |
Przeczytaj tę książkę. | Przeczytaj tą książkę. |
wołu (D. lp) | woła (D. lp) |
e‑mail | mejl |
pięcioro szczeniąt | pięć szczeniąt |
wysłać SMS | wysłać SMS‑a |
Nie oznacza to oczywiście, że wszelkie odchylenia od normy wzorcowej są dopuszczalne w normie użytkowej. Na przykład N. lm wyrazu dziecko – dzieciami nie jest aprobowany ani w normie wzorcowej, ani w użytkowej.
Czasami jednak nie można jednoznacznie stwierdzić, czy dana forma jest poprawna, czy - niedopuszczalna. O jej akceptacji decyduje bowiem sytuacja komunikacyjna – inaczej mówiąc pewne formy mogą być akceptowane w sytuacjach nieoficjalnych, czyli na poziomie normy użytkowej.
Z tego, co powiedzieliśmy do tej pory, wynika, że poprawna wypowiedź lub forma językowa to taka, która jest zgodna z normą językową.
Wszystkie odstępstwa od normy nazywamy innowacjami językowymi. Część z nich można usprawiedliwić. Są bowiem takie zjawiska w języku, które są uzasadnione, gdyż służą na przykład nazwaniu nowo wynalezionych przedmiotów. Czasami normy łamane są również przez pisarzy, ale działanie to jest świadome: służy kreacji literackiej. Z innowacjami spotykamy się też w różnych wypowiedziach, których celem jest przyciągnięcie uwagi odbiorców, np. w reklamach lub nagłówkach prasowych. Nieuzasadnione i nieświadome naruszenie normy określamy natomiast jako błąd językowy.
Wyróżniamy kilka typów błędów językowych.
Błędy ortograficzne i błędy interpunkcyjne to inaczej błędy zapisu, natomiast błędy fleksyjne, słowotwórcze i składniowe to błędy gramatyczne. Błędy popełniamy z różnych powodów, m.in.:
nie znamy zasad gramatycznych lub ortograficznych,
nie dbamy o poprawność wypowiedzi,
niechętnie korzystamy ze słowników, poradników językowych i nie zwracamy się do specjalistów z prośbą o rozwianie wątpliwości językowych,
za mało czytamy, nie ćwiczymy sprawności w wypowiadaniu się,
bezmyślnie naśladujemy innych, ulegamy modzie językowej.
Moda językowa to zjawisko związane z nadużywaniem niektórych wyrazów. Jego przyczyną jest przekonanie o atrakcyjności pewnych słów, a skutkiem - zubożenie języka. Do modnych wyrazów, używanych często niezgodnie z ich pierwotnym znaczeniem, można zaliczyć takie słowa, jak: dokładnie (w znaczeniu ‘właśnie’, ‘tak’), globalny, kultowy, ekstremalny. Nadużywamy też stałych połączeń wyrazowych. Wśród szablonowych wyrażeń wskażmy następujące: nowa formuła, odbyć rozmowę, owocna współpraca, szereg osiągnięć, inicjatywa oddolna, sprostać wyzwaniu.
Zadaniowo
Połącz pojęcia z definicjami.
umiejętność tworzenia pięknych tekstów, niewywołujących negatywnych skojarzeń, dbałość uczestników komunikacji o prawdę, szczerość, szacunek i życzliwość wobec siebie, umiejętność wyboru odpowiedniego stylu, adekwatnego do sytuacji, celu wypowiedzi i cech odbiorcy, zgodność wypowiedzi z normą językową
| etyka słowa | |
| estetyka słowa | |
| stosowność językowa | |
| poprawność językowa |
Przed przystąpieniem do pracy w parach każdy uczeń powinien samodzielnie zredagować dyktando ortograficzne, składające się z 5–10 zdań ilustrujących wybraną zasadę ortograficzną. Po wykonaniu tego zadania można przystąpić do pracy w parach. Jedna z osób odczytuje napisany przez siebie tekst drugiej osobie, której zadanie polega na bezbłędnym napisaniu dyktanda. Następnie jego autor sprawdza pracę kolegi lub koleżanki, zaznaczając błędy ortograficzne i interpunkcyjne. Potem uczniowie zamieniają się rolami. Wygrywa uczeń, który popełnił mniej błędów.
Przeczytaj poniższe wyrazy, stosując wymowę (akcent) na poziomie normy wzorcowej.
czterysta
gramatyka
projektowaliśmy
dziewięćset
przystrajaliby
informatyka
komunikowalibyście
strzaskać
botanika
czytaliście
Przeczytaj poniższe wyrazy, zwracając szczególną uwagę na samogłoski nosowe.
chcę
robią
wąż
kąpiel
rączka
posunęła
gęś
gąska
pieniądz
ząb
wzięli
pięć
chlusnęli
gąszcz
ulicą
zginął
dziesiątka
wąsy
cielę
wątły
wąsy
idą
idę
miękki
Podaj poprawną wymowę następujących wyrazów i wyrażeń, a następnie wyjaśnij, jakie jest ich znaczenie.
dubbing
attaché
à propos
emploi
leasing
porte‑parole
quasi
scherzo
surfing
vis‑à-vis
Omów, które z form uznasz za niepoprawne, a które za dopuszczalne, ale jedynie w normie użytkowej. W razie wątpliwości posłuż się dowolnym słownikiem poprawnościowym.
Niestety, przesyłka została wysłana na mój stary adres., Uczniowie pierwszych klas chętnie zostawali po lekcjach na świetlicy., Najpierw ja ją pchęłem, a potem ona mnie pchła i tak oboje się przewróciliśmy., Dziś rano bardzo się spieszyłem i nie pościeliłem łóżka., Dawniej moi rodzice mielili kawę w młynku ręcznym., W kuligu jechały cztery sanie., Wczoraj poszłem z kolegami nad Odrę.
| Dopuszczalne w normie użytkowej | |
|---|---|
| Niepoprawne |
Uzupełnij tabelę.
| Bezokolicznik | 1 os. lp. czas teraźniejszy | 3 os. lp. czas teraźniejszy |
|---|---|---|
| bazgrać | ||
| nienawidzę | nienawidzi | |
| ssać | ||
| żebrać | ||
| łgać | ||
| dygotać | ||
| lubi | ||
| łaskotać |
Odmień przez przypadki nazwę pomnika, który widzisz na ilustracji.
Zapisz formy D. lp. i M. lm. nazwisk osób, które widzisz na zdjęciach. Wskazówek gramatycznych szukaj w słownikach i poradnikach poprawnościowych, np. w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN (red. A. Markowski).
W każdym z podanych zdań pojawia się błąd. Zaklasyfikuj go do odpowiedniej grupy.
W lodówce został tylko jeden plastr szynki., Radomiacy codziennie dojeżdżali do Warszawy., Do szarlotki używam mąkę żytnią., Leszno kilkanaście lat temu było stolicą województwa leszniańskiego., Maja i Agata poszli na wycieczkę., Bardzo lubił kaszę manną., Ojciec miał zaufanie dla swoich synów.
| Błędy fleksyjne | |
|---|---|
| Błędy składniowe | |
| Błędy słowotwórcze |
Popraw błędy z poprzedniego ćwiczenia.
| Niepoprawna forma | Poprawna forma |
|---|---|
| Bardzo lubił kaszę manną | |
| Radomiacy codziennie dojeżdżali do Warszawy. | |
| Do szarlotki używam mąkę żytnią. | |
| Maja i Agata poszli na wycieczkę. | |
| Leszno kilkanaście lat temu było stolicą województwa leszniańskiego. | |
| Ojciec miał zaufanie dla swoich synów. | |
| W lodówce został tylko jeden plastr szynki. |
W poniższych zdaniach wskażcie wyrazy modne i zastąpcie je mniej sztampowymi.
Zarówno politycy lewicy, jak i prawicy prowadzili agresywną kampanię wyborczą.
Pobliskie fabryki generowały dużo zanieczyszczeń.
Prezydentem miejscowego klubu szachistów został Jan Nowak.
Czy kraje byłego bloku komunistycznego mają szansę pełnić znaczącą rolę w Europie?
Największym wyzwaniem dla pierwszoklasistów jest pisanie.
Poniższe nadużywane w polszczyźnie wyrazy obce zastąpcie ich rodzimymi odpowiednikami (mogą być nimi wyrazy lub wyrażenia). Dobierzcie się w kilkuosobowe zespoły, w których będziecie pracować. Wygrywa ta grupa, która pierwsza wykona zadanie.
consensus
defensywa
dialog
ekipa
lider
kreatywny
demonstrować
serwować
ranking
monitorować
transza
restrukturyzacja
Zastąp przymiotnik poważny innym wyrazem, tak aby w każdym wyrażeniu użyć innego synonimu.
poważny wzrost cen energii elektrycznej
poważne sukcesy sportowe
poważna różnica poglądów
poważne poparcie w wyborach
poważna choroba
Uzupełnij podane zdania.
ewangelistów, cezurę, zaadoptować, ewangelicy, zaadaptować, cenzurę, bynajmniej, przynajmniej
Choć Nowakowie mają córkę i syna, chcą .......................... jeszcze jedno dziecko. Kiedy powiększy im się rodzina, będą potrzebowali więcej miejsca, dlatego postanowili .......................... strych.
Wydarzenia historyczne stanowią często .......................... w historii literatury polskiej. Szczególnym jej okresem były czasy PRL-u, w których pisarze nie mogli swobodnie wyrażać myśli ze względu na obowiązującą wówczas ...........................
Opiekował się nim .......................... ojciec, a na resztę rodziny .......................... nie mógł liczyć.
Którego z .......................... – Jana, Marka, Mateusza czy Łukasza – bardziej doceniają współcześni .........................., czyli luteranie lub metodyści?
Ułóż dwa zdania: w jednym wykorzystaj wyraz formować, a w drugim - formułować.
Zgromadźcie jak najwięcej pleonazmów pojawiających się w codziennej komunikacji.
Podane wyrażenia podziel na tautologie i pleonazmy.
schodzić w dół, tradycyjny zwyczaj, klimat i atmosfera lekcji, wspólna kooperacja, eksport zagraniczny, radosny i wesoły człowiek, wzajemna współpraca, powszechnie używany wszędzie
| Tautologie | |
|---|---|
| Pleonazmy |
Wskaż zdania, które nie zawierają tautologii ani pleonazmu.
- Adam bezgranicznie ufał Markowi i ślepo mu wierzył.
- Efektywne i efektowne działania nie oznaczają tego samego.
- W ubiegłym roku największe bezrobocie odnotowano w miesiącu wrześniu.
- Rodzice byli zadowoleni i dumni ze swojego syna.
- Kamil nigdy nie odkładał na później obowiązków.
- Krystyna miała w szafie trzy kapelusze koloru brązowego.
Wyjaśnij, na czym polegają poniższe błędy frazeologiczne, a następnie przyporządkuj je do odpowiedniej kolumny tabeli.
wtrącić swoje dwa grosze, dama w czyimś sercu, raz krowie śmierć, uchylić rąbek tajemnicy, iść po najmniejszej linii oporu, dwa grzyby w barszczu, Sodomia i Gomoria
| Wymiana elementu | |
|---|---|
| Zniekształcenie frazeologizmu | |
| Zmiana formy fleksyjnej |
Popraw wszystkie błędy frazeologiczne z powyższego ćwiczenia.
Podaj dwa frazeologizmy, które skrzyżowano w poniższych zwrotach.
nikt nie jest sędzią we własnym kraju = .................................................................................... + ..................................................................................
W każdym z podanych zdań wskaż niewłaściwie użyty frazeologizm, a następnie wyjaśnij jego znaczenie i ułóż z nim poprawne zdanie.
W tegorocznym maratonie zwyciężył Kenijczyk, który doskonale rozegrał bieg taktycznie, to znaczy już od początku gonił w piętkę.
Z pokoju wychodziło niewielkie okienko na północ. Nic więc dziwnego, że był ciemny jak tabaka w rogu.
W drodze powrotnej, przejeżdżając przez Wieczne Miasto, przed południem zwiedzili Luwr, a po południu udali się do Wersalu.
Podczas lektury prasy zgromadź pięć przykładów nagłówków prasowych, w których zawarto innowacje frazeologiczne.
Zgromadź pięć haseł reklamowych, w których zawarto innowacje frazeologiczne.
Oceń, które z poniższych wyrażeń należy uznać za szablonowe, a następnie zastąp je innymi wyrażeniami.
Na dzień dzisiejszy nie widzę możliwości spłaty długów.
Proszę o pozytywne zaaprobowanie mojego wniosku.
Proszę dokonać wpłaty do dnia 25 bieżącego miesiąca.
Z okazji imienin życzymy Ci zdrowia, szczęścia i pomyślności.
W podanych tekstach wskaż błędy spójności wypowiedzi. Omów je i popraw.
Dzisiaj nauczyciele wysłali uczniów z harcerzami na wycieczkę. Wrócili zadowoleni.
Kamila była przeziębiona. Długo trenowała na lodowisku.
Nastolatkę ujęła policja. Usiłowała zbiec z miejsca przestępstwa. Obezwładniła kasjerkę i zastraszyła klientów banku.
W podanych zdaniach wskaż i popraw błędy językowe.
czerwony
W każdym bądź razie kandydat na ten kierunek studiów musi umieć rozmawiać z dziećmi.
Kiedy wychodzę na dwór, zawsze najpierw ubieram kurtkę, a dopiero potem buty.
W prognozach pogody usłyszał, że za wyjątkiem Dolnego Śląska w całej Polsce będzie wiał silny wiatr.
Dopiero drużynowy położył kres ostateczny jego działaniom.
Marcin wciąż jeszcze nie wysłał zgłoszenia na konkurs recytatorski.
Utwórz dokument elektroniczny, w którym będziesz gromadzić błędy dostrzeżone podczas lektury prasy lub usłyszane w trakcie oglądania telewizji i słuchania radia. Staraj się błędy notować wraz z kontekstami (najlepiej - całe zdanie). Pamiętaj o przytaczaniu źródła, a więc o uwzględnieniu informacji: kto, kiedy i w jakim medium popełnił błąd.
Zastanów się, jakiego typu błędy językowe popełniasz najczęściej oraz jakie typy błędów zdarzają się twoim bliskim. Porozmawiajcie o tym, dzieląc się swoimi spostrzeżeniami.