Kraina między rzekami

R1YDsY6kO30Ka1

Mezopotamia w III–II tysiącleciu p.n.e. Mezopotamia w III–II tysiącleciu p.n.e. Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY 3.0.

Prehistorycznego człowieka zostawiliśmy w chwili, gdy zajął się uprawą roli, udomowił dzikie zwierzęta i zaczął prowadzić osiadły tryb życia. Rozkwit rolnictwa wymagał wody, urodzajnych dolin rzek i żyznego mułu niesionego przez ich wylewy. Takim miejscem była Mezopotamia, czyli kraina leżąca między Tygrysem i Eufratem – rzekami wypływającymi z położonych na północy gór i wpływającymi do Zatoki Perskiej. To właśnie tam powstała jedna z pierwszych cywilizacjitSZRJtDXen_000tp001cywilizacji.

W gorącej i suchej Mezopotamii deszcz był rzadkością, a same wylewy rzek nie wystarczały do nawodnienia wszystkich pól. Uprawa wymagała irygacjitSZRJtDXen_000tp002irygacji. Mieszkańcy Mezopotamii zbudowali w tym celu system kanałów nawadniających, które doprowadzały wodę z rzek do położonych niżej obszarów. Rzeki zapewniały również wodę pitną, ryby i ptactwo oraz stanowiły dogodne szlaki komunikacyjne i transportowe.

Stworzenie i kontrolowanie skomplikowanego systemu kanałów wymagało wysiłku i współpracy wielu ludzi. Tworzyli oni coraz lepiej zorganizowane wspólnoty, które były w stanie kontrolować bieg wody tak, aby zapewnić uprawom jak najlepsze nawadnianie. Regularny nadzór nad systemami irygacji zaczęli sprawować przedstawiciele elit społecznych, z władcami na czele. W ten sposób ukształtowały się najstarsze miasta.

Pierwsze miasta‑państwa

Pierwsze miasta zakładano w IV tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie. W Mezopotamii zbudowali je Sumerowie. Miasta sumeryjskie były niezależnymi ośrodkami, które kontrolowały okoliczne wsie i tereny uprawne, dlatego nazywamy je miastami‑państwami. Zwykle otoczone były murami, od innych zasiedlonych terenów oddzielał je pas błot albo pustynia. Powstawały przede wszystkim pomiędzy Eufratem i Tygrysem lub wzdłuż tych rzek.

Pierwsze miasta‑państwa

Miasta sumeryjskie liczyły od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Początkowo najwyższą władzę sprawowali kapłani, którzy pośredniczyli między ludźmi a bóstwami oraz nadzorowali świątynie i zgromadzone w nich bogactwa. Ponadto czuwali nad przebiegiem irygacji. Poddani bogów i ich kapłanów, czyli zwykli rolnicy, mieli święty obowiązek wykonywać swą pracę i oddawać świątyniom to, co uprawiali.

Bogów czczono w wielkich świątyniach, nad którymi górowały wieże w kształcie piramid z cegły, zwane zigguratami. Prawdopodobnie na ich wierzchołkach znajdowały się miejsca kultu, do których wstęp mieli tylko kapłani.

RT7wjpJEQ3PLR

Widok zabudowań wysokiej świątyni otoczonej niskimi budynkami. Zabudowania świątyni otoczone są murem, poza którym stoją domy.

RWTDD1EPsfsD6

Budowa wieży Babel Scena budowy wieży Babel według niderlandzkiego malarza Pietera Bruegla (starszego). Obraz przechowywany jest obecnie w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu Źródło: Pieter Bruegel (starszy), Budowa wieży Babel, 1563, domena publiczna.

Pierwsze miasta‑państwa

REvLDyjVCLIIe1

Gudea, władca sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Posążek przechowywany obecnie w Luwrze w Paryżu. Gudea, władca sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Posążek przechowywany obecnie w Luwrze w Paryżu. Źródło: domena publiczna.

Z czasem władza stała się świecka. Przywódcy armii wybrani przez wspólnotę na czas wojny, którzy wsławili się wielkimi czynami i zyskali autorytet, mogli po zakończeniu zmagań wojennych zdobyć nowe uprawnienia i zwiększyć swoje wpływy. Zostawali królami, którzy stanowili prawo. Państwo rządzone przez króla nazywamy monarchiątSZRJtDXen_000tp003monarchią. Władzę po królach dziedziczyli ich synowie. W ten sposób powstawały dynastie.

Świątynie sumeryjskie zwykle znajdowały się pośrodku miast, pałace królów zaś nieco na uboczu. Domyślamy się więc, że władza sumeryjskich królów była późniejsza. Z czasem królowie przejęli kontrolę także nad świątyniami i uznali się za ich przedstawicieli lub zarządców, a nawet za synów bogów na ziemi.

Społeczeństwo Mezopotamii

RdH0qGPzSXJ66

Piramida grup społecznych w Mezopotamii. Na jej górze jest król, pod nim trzy postacie żołnierza i rzemieślników, pod nimi rolnicy, pod nimi najemni chłopi a pod nimi niewolnicy.

Najliczniejszą grupą społeczną w miastach‑państwach Mezopotamii byli wolni, pełnoprawni obywatele. Należeli do niej właściciele wielkich posiadłości ziemskich i osoby sprawujące władzę (królowie, kapłani, urzędnicy, dowódcy wojskowi), a także bogaci chłopi, rzemieślnicy oraz biedota miast i wsi.

Zamożnymi ludźmi byli często rzemieślnicy i kupcy, ponieważ handel stanowił ważną gałąź gospodarki w Mezopotamii. Choć kraina ta miała bardzo żyzne ziemie, brakowało tu surowców naturalnych, nawet tak podstawowych jak drewno czy metale.

Niżej sytuowała się ludność zależna, która – w obawie przed utratą wolności – szła na służbę u wysoko postawionych obywateli. Większość ludności zależnej stanowili chłopi, którzy uprawiali ziemię w królewskich, świątynnych i prywatnych majątkach ziemskich, oraz w podobny sposób funkcjonujący rybacy. Dopiero z czasem pojawili się wolni rolnicy, którzy najmowali się do pracy za wynagrodzenie.

Najsłabszą pozycję mieli niewolnicy, zazwyczaj usługujący w domach arystokracji, urzędników czy kapłanów. Wielu z nich pochodziło z górskich plemion spoza Mezopotamii. Byli kupowani lub trafiali do niewoli jako jeńcy wojenni.

Społeczeństwo Mezopotamii

W II tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie ludzie zaczęli wykorzystywać w celach wojennych konie. Zaprzęgano je do rydwanów bojowych, służących do przewozu żołnierzy, a wśród nich – łuczników. Pojazdy te były również przenośnymi platformami strzelniczymi. Oprócz tego korzystano z nich w czasie parad i pochówków przedstawicieli władz.

Co jeszcze zawdzięczamy Sumerom?

Sumerowie rozbudowali wodny transport śródlądowy. Najprawdopodobniej wymyślili napędzaną siłą wiatru łódź żaglową.

Jako pierwsi na szerszą skalę używali wozów ciągniętych przez bydło.

Stworzyli koło garncarskie, obracane na platformie napędzanej stopami lub rękoma. Za jego pomocą można było szybko wytwarzać naczynia, w których przechowywano i przewożono żywność i towary.

Zapewne wynaleźli szkło.

Przyczynili się do rozwinięcia metalurgii, czyli produkcji metali. Sumerowie wytapiali je z różnych minerałów. Szczególnym metalem był brąz, będący połączeniem miedzi i cyny. Wytwarzano z niego coraz lepszą broń i narzędzia: najpierw był roztapiany, a następnie wlewany do form z wypalonej gliny. Wynalezienie i upowszechnienie brązu było bardzo istotne dla rozwoju cywilizacji, dlatego okres historii Bliskiego Wschodu od V do II tys. p.n.e., który nastąpił po epoce kamienia, badacze nazywają epoką brązu. Na ten czas przypada szczyt cywilizacji sumeryjskiej Mezopotamii.

Mieszkańcy Mezopotamii położyli też fundamenty pod rozwój nauk ścisłych, w tym matematyki. Na tabliczkach zachowały się świadectwa dość skomplikowanych obliczeń. Sumerowie zwykle stosowali sześćdziesiątkowy system liczbowy. Jego ślady zachowały się w naszym podziale godzin na 60 minut, a minut na 60 sekund. Jako pierwsi do pomiarów pól i planowania budowli stosowali geometrię. Dokonywali pierwszych, wnikliwych obserwacji nieba i ciał niebieskich, dając początek astronomii. Umieli sporządzać mapy konstelacji, a nawet 12‑miesięczny kalendarz oparty na cyklach Księżyca.

Architektura Sumerów

Wznoszenie murów, świątyń i pałaców – po raz pierwszy na wielką skalę – przyczyniło się do rozwoju architektury i inżynierii. Głównym budulcem były cegły z gliny, suszone na słońcu albo wypalane w piecu dla nadania im twardości, często łączone z trzciną.

Budowle z cegły po jakimś czasie zaczynały się rozsypywać, dlatego dziś pozostały po nich tylko wzgórza złożone z gliny i piasku, czyli tzw. telle.

Sumerowie nauczyli się konstruować łuki i sklepienia. Mezopotamscy budowniczowie, chcąc ustabilizować konstrukcję zigguratów, pomiędzy warstwy cegieł kładli maty z trzciny. Stały się one wzorem dla dzisiejszych dźwigarów, czyli podpór przenoszących obciążenia, stosowanych podczas wznoszenia wysokich budowli.

Kodeks Hammurabiego

RmloJMW5lE7ma1

Prawa Hammurabiego zostały wyryte na kamiennym słupie, który obecnie znajduje się w Luwrze w Paryżu Prawa Hammurabiego zostały wyryte na kamiennym słupie, który obecnie znajduje się w Luwrze w Paryżu Źródło: Musée du Louvre, licencja: CC BY 3.0.

Na przełomie XVIII i XVII wieku p.n.e. panował w Babilonie władca o imieniu Hammurabi, który stworzył jeden z najstarszych zbiorów wyroków i orzeczeń sądowych. Zbiór ten nazywany jest od imienia swego autora Kodeksem Hammurabiego. Wiele z zawartych w nim przepisów prawa przewidywało okrutne kary fizyczne (np. ucinanie rąk, łamanie kości), włącznie ze śmiercią. Dyktowała je zasada „oko za oko, ząb za ząb”, czyli stosowanie kary, która miała odpowiadać szkodzie, np. kara śmierci za zabójstwo, wybicie oka za wybicie oka. Najsurowiej byli karani ludzie należący do niższych klas. Z naszego punktu widzenia Kodeks Hammurabiego był pod wieloma względami niesprawiedliwy i niehumanitarny. Jego celem było narzucenie społeczeństwu dyscypliny, koniecznej dla sprawnego funkcjonowania wielkiego systemu irygacji. Prawdopodobnie Hammurabi chciał w ten sposób ujednolicić prawa i zwyczaje różnych ludów, które znalazły się pod jego panowaniem. Idea uporządkowania prawa sama w sobie była już osiągnięciem: do tej pory kary wymierzano często wedle uznania, teraz zaś wszyscy musieli przestrzegać pewnych nadrzędnych reguł. Wiele praw Hammurabiego dotyczyło spraw związanych z rodziną i małżeństwem. Kobiety miały być chronione przez prawo, jednak zajmowały dużo niższą pozycję niż mężczyźni. Od żony oczekiwano, że będzie posłuszna i wierna mężowi. Społeczeństwo ówczesnej Mezopotamii było społeczeństwem patriarchalnymtSZRJtDXen_000tp004społeczeństwem patriarchalnym, czyli całkowicie zdominowanym przez mężczyzn.

Rewolucyjny wynalazek

To w Mezopotamii pod koniec IV tys. p.n.e. ludzie zaczęli się posługiwać pismem. Znaki zapisywano na wilgotnych i miękkich glinianych tabliczkach za pomocą przyciętej trzciny. Następnie tabliczki utwardzano, susząc na słońcu lub wypalając w piecu. Dzięki temu wiele z nich zachowało się do naszych czasów. Pismo stworzone przez Sumerów nazywamy pismem klinowym ze względu na charakterystyczne, podobne do klinów trójkątne znaki, które pozostawiała trzcina odciskana w glinie.

R1I3eoT734pRi

Sumeryjska tabliczka z kontraktem handlowym dotyczącym sprzedaży pola i domu (znaleziona w Szuruppak w dzisiejszym Iraku), przechowywana obecnie w paryskim Luwrze Sumeryjska tabliczka z kontraktem handlowym dotyczącym sprzedaży pola i domu (znaleziona w Szuruppak w dzisiejszym Iraku), przechowywana obecnie w paryskim Luwrze Źródło: domena publiczna.

Początkowo pismo sumeryjskie odnosiło się do ściśle określonych przedmiotów i służyło do prowadzenia rejestru majątków świątynnych. Za jego pomocą można było odnotować liczbę wozów, zwierząt hodowlanych czy innych dóbr należących do danego majątku. Znaki pisma stały się następnie symbolami obiektów danego typu, czyli np. nie konkretnych owiec będących w posiadaniu świątyni, lecz owiec w ogóle. Narysowana noga nie oznaczała już tylko kończyny, ale również skojarzone z nią czasowniki, takie jak „iść”, „biec”, „kopać” itd. Ostatnim etapem rozwoju tego pisma było przypisanie znakom określonych dźwięków, co pozwalało na zapis bardziej skomplikowanych pojęć. Aby to uzyskać, posługiwano się znakami sylabowymi: składano je dla oznaczenia jakiegoś słowa. Mechanizm ten można przyrównać do zasad układania rebusów, w których suma dwóch wyrazów odnosi się do zupełnie innego pojęcia. Przykładowo: wynikiem połączenia wyrazów „niebo” i „rak” będzie „nieborak”.

Pismo klinowe obejmowało aż kilkaset znaków. Jego opanowanie wymagało wielu lat nauki i praktyki, dlatego pisarze należeli do ścisłej elity społeczeństwa Mezopotamii. Dopiero po wielu wiekach pismo klinowe zastąpił wynaleziony przez Fenicjan doskonalszy sposób zapisu głosek, czyli alfabet. Nazwa ta pochodzi od dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego – alfy i bety.

Wynalezienie pisma kończy prehistorię człowieka, a rozpoczyna epokę starożytności.

RwfazcKwMApxE1

tabliczka pismo klinowe Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Literatura Sumeru

Na początku pismo miało charakter praktyczny – administracyjny i handlowy. Z czasem człowiek zaczął stosować pismo do tworzenia tekstów, takich jak listy czy prawa, a także do uwieczniania modlitw i zaklęć oraz opisywania własnej historii.

Sumerowie stworzyli własną literaturę. W dużej części składała się na nią bardzo rozbudowana mitologia, czyli opowieści o bogach. Najsławniejszym dziełem literatury sumeryjskiej, przełożonym na wiele języków i wciąż czytanym, jest tzw. Epos o Gilgameszu, sięgający początków II tys. p.n.e. Jest to obszerny poemat o życiu tytułowego bohatera – króla miasta Uruk, który zyskał sławę dzięki mądrości, odwadze, sile i wspaniałym czynom.

RCEX5A66LIBXW

Najsłynniejsza z tabliczek Eposu o Gilgameszu zawierająca opis potopu. Obecnie znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie Najsłynniejsza z tabliczek Eposu o Gilgameszu zawierająca opis potopu. Obecnie znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie Źródło: Mike Peel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Opowieść o Gilgameszu zawiera mit o pradawnym potopie, który bogowie sprowadzili na ludzkość i z którego uratowała się tylko garstka ludzi na statku. Był to motyw bardzo popularny w literaturze Bliskiego Wschodu, dlatego kolejną wersję tej historii znajdujemy w Biblii.

W co wierzyli Sumerowie?

Sumerowie wierzyli w różne bóstwa i demony, ich religia była więc politeistycznatSZRJtDXen_000tp005politeistyczna (z gr. polýs – liczny, théos – bóg). Bogowie, choć podobni do ludzi, byli od nich potężniejsi i nieśmiertelni. Aby zjednać łaskę boga, składano w świątyniach ofiary.

Na jednej z tabliczek zawierających mity sumeryjskie zachował się słynny opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun. W tej krainie szczęśliwości miała przebywać para wielkich bogów, stworzycieli świata i wszystkich bóstw.

Podsumowanie

Polecenia

1. Wytłumacz, jaki wpływ na powstanie cywilizacji Mezopotamii miały warunki naturalne.

2. Opisz, w jaki sposób powstały mezopotamskie miasta‑państwa.

3. Wymień i scharakteryzuj grupy społeczne w miastach‑państwach Mezopotamii.

4. Przedstaw osiągnięcia cywilizacji mezopotamskiej. Wybierz jedno z nich, twoim zdaniem najważniejsze, i uzasadnij swój wybór.