Starożytny Egipt
Wytłumacz, jaki wpływ na powstanie cywilizacji mezopotamskiej miały rzeki Tygrys i Eufrat.
Przypomnij, w jaki sposób powstały pierwsze miasta‑państwa w Mezopotamii.
Warunki naturalne
Powstanie cywilizacji starożytnego Egiptu było ściśle związane z rzeką Nil. Dolina Nilu doskonale nadawała się do zasiedlenia. Ludzie zamieszkiwali długi, wąski pas urodzajnej ziemi wzdłuż rzeki oraz jej deltę – trójkątny obszar przy ujściu Nilu do morza. Na południe od delty deszcz był rzadkością, dlatego rolnictwo egipskie opierało się niemal wyłącznie na wylewach Nilu. Rozbudowana sieć kanałów odprowadzała wodę do bardziej oddalonych pól.
Ze względu na swoje położenie geograficzne Egipt przez wiele wieków nie był narażony na najazdy z zewnątrz. Chroniły go z dwóch stron pustynie, od południa katarakty, czyli naturalne progi wodne na Nilu, a od północy Morze Śródziemne i bagnista, pozbawiona portów delta.
Z lotu ptaka najlepiej widać, że w Egipcie tylko wąski pas wzdłuż brzegów Nilu nadaje się pod uprawę: dalej rozciąga się pustynia.
Wskaż na zdjęciu deltę Nilu.
Wyjaśnij, korzystając z mapy, dlaczego powstanie cywilizacji starożytnego Egiptu było uzależnione od warunków naturalnych.
Państwo faraona
Naturalną konsekwencją rozwoju rolnictwa i szybkiego przyrostu ludności było powstanie na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. państwa egipskiego. Doszło wtedy do połączenia Górnego i Dolnego Egiptu. Zjednoczonym państwem władał król zwany faraonemfaraonem, Egipt był więc monarchią.
Faraon był utożsamiany z największymi bóstwami: bogiem nieba, Horusem, i bogiem Słońca, Re. Władza faraona była nieograniczona, a państwo było jego własnością – nadzorował gospodarkę i administrację, a jako pośrednik między bogami a ludźmi kontrolował sprawowanie kultu. Faraonów po śmierci chowano we wspaniałych grobowcach, czyli piramidach.
Piramidy w Gizie zbudowano dla faraonów: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Najwyższa z nich – piramida Cheopsa – jest najcięższą i największą budowlą świata. Waży ponad 6 mln ton i ma wysokość 139 m, czyli tyle, co mniej więcej 50‑piętrowy wieżowiec.
Państwo faraona
Przy wznoszeniu piramid pracowały tysiące chłopów, żołnierzy oraz jeńców wojennych. Umieszczenie olbrzymich kamiennych bloków na skarpie wymagało wysiłku wielu ludzi.
Przyjrzyj się uważnie rysunkowi, a następnie wytłumacz, w jaki sposób ułatwiano sobie zadanie wciągnięcia na górę gigantycznych głazów.
W Gizie zachowała się także największa na świecie rzeźba, wykuta w ogromnym bloku wapienia. Znajduje się ona nieopodal piramid i wyobraża sfinksa – mityczne stworzenie o ciele lwa i głowie człowieka. Prawdopodobnie przedstawia faraona Chefrena w chroniącej od słońca chuście.
Społeczeństwo egipskie
Na szczycie egipskiej hierarchii społecznej stał faraon. Wysoką pozycję mieli kapłani, którzy sprawowali kult, oraz urzędnicy. Egipt był krajem o bardzo rozbudowanej administracji. Dotyczyło to zarówno małych wsi, jak i centralnych urzędów na dworze faraona. Zadaniem urzędników był nadzór nad poborem podatków przeznaczonych m.in. na utrzymanie pałacu i dworu władcy. Podatki były zbierane w naturze, co oznacza, że ludność oddawała część wyhodowanych przez siebie zbóż, owoców, warzyw lub zwierząt. Urzędnicy nadzorowali również system irygacji pól, przechowywanie zapasów (część zbiorów magazynowano na wypadek nieurodzaju) i rozstrzygali ewentualne spory o ziemię i plony. W imieniu faraona krajem zarządzał wezyr. Podlegali mu będący fundamentem egipskiej administracji nomarchowie, zawiadujący nomami, czyli podstawowymi jednostkami administracyjnymi.
Niższą pozycję zajmowali żołnierze, którzy obok kapłanów i urzędników stanowili elitę społeczeństwa Egiptu. Żyła ona z pracy rzemieślników, kupców i najliczniejszej grupy – chłopów, uprawiających ziemię należącą do faraona lub świątyń. Ponadto chłopi brali udział w pracach budowlanych zlecanych przez władcę i utrzymywali w należytym stanie system kanałów.
Historia Egiptu
Państwo faraona powstało na początku III tysiąclecia p.n.e. i przetrwało prawie 3 tys. lat do 30 r. p.n.e., kiedy to włączone zostało do cesarstwa rzymskiego. Historię Egiptu dzieli się na podokresy: Stare Państwo, Średnie Państwo, Nowe Państwo i Okres Późny. Były one dobami stabilizacji politycznej oraz rozwoju gospodarki i kultury. Między nimi następowały tzw. Okresy Przejściowe. Nazwa ta odnosi się do czasów kryzysu i upadku. Jest ona nieco myląca – może się wydawać, że okresy te trwały krótko, gdy tymczasem każdy z nich liczył setki lat i stanowił odrębną epokę.
Dzieje Egiptu można także rozpatrywać z perspektywy dynastycznej: w starożytności panowało tu aż 31 dynastii (władców pochodzących z tego samego rodu), przez mniej więcej 2800 lat. Najdłużej, bo aż 257 lat, rządziła XVIII dynastia Tutenchamona (XV–XIII w. p.n.e.). Najkrócej – XXVIII dynastia, przy czym jeden z faraonów z niej się wywodzący władał Egiptem tylko przez sześć lat.
Raz w historii państwa egipskiego faraonem była kobieta, Hatszepsut. Była władcą pokojowym, nie prowadziła wypraw wojennych i skupiła się na rozwoju gospodarczym państwa. Wbrew tradycji postanowiła przekazać władzę kolejnej kobiecie – córce królowej, Neferure, jednak nigdy do tego nie doszło.
W co wierzyli Egipcjanie?
Życie religijne Egipcjan było niezwykle bogate i złożone. Czcili oni wielu różnych bogów, dlatego ich religię nazywamy politeistyczną. Niektóre z bóstw miały postać ludzką, inne zwierzęcą. Poza tym czczono także bogów, których wyobrażano sobie jako ludzi z głowami zwierząt. Boski aspekt miały wszystkie zjawiska i elementy natury. Najważniejsi byli: bóg Słońca Re, bóg ziemi Geb, bogini nieba Nut oraz bóg świata podziemnego Ozyrys (syn Geba). Każde z bóstw opiekowało się określoną dziedziną życia. Bardzo rozbudowane były opowieści o bogach, czyli mitologiamitologia.
Lokalni bogowie zyskiwali na znaczeniu, kiedy okazywało się, że z miasta, w którym byli czczeni, wywodził się panujący faraon lub jego dynastia. W ten sposób Ptah z miasta Memfis, Re z Heliopolis czy Amon z Teb stali się ogólnoegipskimi bóstwami, które pomogły zjednoczyć kraj w okresach upadku i wzmocnić monarchię.
Życie pozagrobowe
Starożytni Egipcjanie wierzyli w życie pozagrobowe, które mogło być szczęśliwsze niż życie doczesne. Uważali, że po śmierci następuje oddzielenie się duszy od ciała, jednak w pewnych wypadkach dusza może do niego powracać, odnajdując w nim schronienie. Podróży do krainy zmarłych miało dopomóc odpowiednie przygotowanie ciała – mumifikacja, która zapobiegała jego rozkładowi.
Dla egipskiej religii charakterystyczny był kult utożsamianych z bogami zwierząt, które po śmierci również nierzadko mumifikowano. W ten sposób postępowano z tysiącami krokodyli, pawianów, kotów, ryb i ptaków. Być może chciano w ten sposób zapewnić zmarłym towarzystwo ulubionych zwierząt albo też zagwarantować im ulubione pożywienie.
Dolina Królów
Miejsca pochówku znajdowały się zwykle na skraju pustyni, bo ziemia blisko rzeki była zbyt cenna i przeznaczano ją tylko pod uprawę. Najsławniejszym cmentarzem Egiptu jest Dolina Królów w okolicy Teb, gdzie w wykutych w skałach grobach chowano faraonów.
Właśnie w Dolinie Królów odkryto bardzo bogato wyposażony grobowiec Tutanchamona. Na zdjęciu poniżej: pochodząca z tego okazałego grobu złota maska faraona.
Klątwa faraona
Odkrycie grobowca Tutanchamona było jednym z najbardziej niezwykłych momentów w historii egiptologii, czyli nauki zajmującej się badaniem starożytnego Egiptu. Dokonał tego w 1922 roku w Dolinie Królów w Tebach brytyjski archeolog Howard Carter (czyt. Hołard Karter), finansowo wspomagany przez hrabiego George’a Carnarvona (czyt. Dżordża Karnawona). Kiedy pierwszy z nich zajrzał do grobowca, doszło między nimi do sławnego dialogu. „Widzi pan coś?” – zapytał Carnarvon. „Tak, cudowne rzeczy” – odparł Carter. Była to wielka sensacja: po raz pierwszy udało się otworzyć nienaruszony grób władcy Egiptu, wypełniony tysiącami drogocennych zabytków. Samo opróżnianie grobowca i katalogowanie znalezisk zajęło 10 lat. Z wielkim odkryciem Cartera wiąże się legenda mówiąca o tzw. klątwie faraona, według której każdego, kto naruszył wieczny spoczynek władcy Egiptu, czekała niechybna zguba. Przedwczesna śmierć miała spotkać wielu z tych, którzy w momencie odkrycia weszli do grobowca. Ofiarą klątwy został okrzyknięty sam hrabia Carnarvon, który zmarł kilka miesięcy po otwarciu grobu Tutenchamona. Rzeczywistą przyczyną jego śmierci było zakażenie krwi spowodowane niefortunnym skaleczeniem w czasie golenia – w miejscu ukąszenia komara, który był nosicielem bakterii lub grzybów. Historia o klątwie faraona była najpewniej stworzona przez ówczesnych dziennikarzy żądnych zwiększenia nakładów swoich gazet.
Pismo w obrazkach
Dla rozwoju kultury egipskiej ogromne znaczenie miało wynalezienie pisma. Najwcześniejszą jego postacią były hieroglify, czyli znaki obrazkowe. Na początku ich sens ograniczał się do rzeczy, które przedstawiały. Później oznaczały także kojarzone z tymi przedmiotami słowa i pojęcia, a wreszcie – sylaby i pojedyncze głoski. Na przykład znak przedstawiający słońce mógł oznaczać również światło, czas oraz dźwięk „r”. Po kilku wiekach upowszechniła się uproszczona forma pisma hieroglificznego używana na co dzień przez urzędników, kupców i pisarzy, zwana pismem hieratycznym.
Teksty zapisywano atramentem na płachtach z pociętych, rozmoczonych i sprasowanych łodyg papirusu. Roślina ta rosła tylko w Egipcie. Papirus jako materiał pisarski stanowił dodatkowe źródło dochodu Egipcjan. Eksportowano go w wielkich ilościach do wielu krajów. Był używany powszechnie aż do pojawienia się w średniowieczu papieru, którego nazwa pochodzi właśnie od papirusu.
Jakie przedmioty, części ciała i zwierzęta przedstawiają hieroglify na powyższej ilustracji? Postaraj się rozpoznać ich jak najwięcej.
Papirus wyrabiano z pociętej na wąskie paski rośliny, które układano warstwami na krzyż, a następnie ubijano młotkiem, żeby uzyskać jednolitą fakturę.
Jak sądzisz, który z materiałów pisarskich był trwalszy: papirus czy kamień, w którym wykuwano litery? Wymień korzyści, które płynęły ze stosowania papieru jako materiału pisarskiego i porównaj jego przydatność z użytecznością kamienia.
Pismo w obrazkach
Ostatnie świadectwa używania pisma hieroglificznego pochodzą z IV w. n.e. Później jego znajomość zanikła. Hieroglify rozszyfrował w 1822 roku francuski znawca języków orientalnych Jean‑François Champollion (czyt. Żan Fransła Szampoljon). Stało się to możliwie dzięki dokładnej analizie fragmentu dekretu królewskiego z II w. p.n.e., który został wykuty w tzw. Kamieniu z Rosetty. Tekst zapisano w trzech wersjach: posługując się hieroglifami, pismem demotycznym, które rozwinęło się z pisma hieratycznego, oraz greckim alfabetem.
Wyjaśnij, w jaki sposób porównywanie tego samego tekstu utrwalonego za pomocą trzech rodzajów pisma mogło być pomocne w rozszyfrowaniu hieroglifów.
Osiągnięcia starożytnych Egipcjan
Wynalezienie pisma nie było jedynym osiągnięciem Egipcjan. Znali bardzo dobrze matematykę i geometrię, które przydawały się w administracji oraz przy budowie piramid. Byli świetnymi inżynierami. Wznoszone przez nich wielkie budowle wymagały starannego projektowania i skomplikowanych obliczeń, dlatego posługiwali się podobnym do naszego dziesiętnym systemem liczbowym. Opanowali również umiejętność obliczania ułamków i dzielenia liczb.
Praktyczny wymiar miały ich badania z zakresu astronomii. Jako pierwsi stosowali kalendarz oparty na ruchach ciał niebieskich, w ich przypadku – Księżyca i gwiazdy o nazwie Syriusz. Według Egipcjan rok składał się z 365¼ dnia, 12 miesięcy i 3 pór roku, określanych wedle pór siewu, wylewu i zbioru. Obserwacja nieba i doskonalenie kalendarza umożliwiały przepowiadanie wylewów Nilu. Kalendarz, którym posługujemy się obecnie, jest wzorowany na kalendarzu egipskim.
Egipcjanie wynaleźli także zegar wodny.
Mumifikacja umożliwiła im poznanie ludzkiej anatomii oraz rozwój medycyny i farmaceutyki, m.in. zaczęli stosować olej rycynowy jako maść leczniczą, środek przeczyszczający i ważny składnik leków. Są oni autorami pierwszych podręczników sztuki lekarskiej i farmaceutycznej, utrwalonych na papirusowych zwojach.
Podsumowanie
Polecenia
Spróbuj wytłumaczyć, dlaczego Egipcjanie spisywali zdobytą przez siebie wiedzę z zakresu medycyny.
Wyjaśnij, jaki wpływ miały warunki naturalne na powstanie cywilizacji starożytnego Egiptu.
Scharakteryzuj rolę faraona w państwie egipskim.
Opisz społeczeństwo starożytnego Egiptu.
Przedstaw osiągnięcia starożytnych Egipcjan.
Opowiedz o wierzeniach starożytnych Egipcjan.