W średniowiecznej Europie: mieszkańcy, Kościół i architektura
Czas katedr i klasztorów
Średniowiecze to czas wzniosłych i unikatowych dzieł sztuki. Do dziś architektura, rzeźba i malarstwo tego okresu budzą zachwyt i podziw współczesnych.
Wszystkie daty początku i końca funkcjonowania danego stylu według powyższej osi czasu są przybliżone. Na wielu obszarach kontynentu europejskiego poszczególne zabytki mogły pojawiać się zarówno wcześniej, jak i dużo później,
niż nastąpił umowny koniec danej epoki w dziejach sztuki.
Sztuka prosto z tygla kultur
Choć cesarstwo rzymskie na Zachodzie przestało istnieć, pozostawiło po sobie spadek w postaci tysięcy dzieł sztuki. Były one niezrozumiałe dla wielu ludów tworzących nowe państwa na gruzach imperium. Ale chętnie korzystali z nich lub naśladowali
je ci, którzy chcieli być uznawani za spadkobierców dawnych cesarzy. Germanie stając się władcami dawnych obywateli rzymskich, musieli – nawet jeśli robili
to rzadko – zwracać się do nich w ich języku.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RctVJxCpYIF2e
Nagranie wideo. Profesor doktor habilitowany Przemysław Wiszewski omawia sztukę tworzoną w okresie średniowiecza.
Przyjrzyj się monecie Teodoryka Wielkiego, ostrogockiego władcy Italii. Porównaj obrazy zamieszczone na niej ze zdobieniami głowic kolumn z Palazzo del Popolo [czyt palacco del popolo] z Rawenny. Oba obiekty znajdziesz w poniższej galerii mediów. Następnie wykonaj ćwiczenie zamieszczone poniżej.
Co łączy oba zabytki?
- Obecność specjalnego znaku z imieniem Teodoryka.
- Odwołanie się do tradycji antycznej sztuki (popiersie władcy, zdobienie kapitelu).
- Germańskie rogi jako powszechny element zdobienia.
Wyjaśnij, dlaczego po upadku cesarstwa rzymskiego barbarzyńcy sięgali po antyczne wzorce kulturowe.
Przybysze posiadali także własny sposób wyrażania ważnych dla nich informacji z pomocą symbolicznych obrazów. Oba sposoby wyrażania treści z pomocą pięknych przedmiotów – stary, rzymski i nowy, „barbarzyński” – zaczęły się przenikać i mieszać w V‑VI wieku. Nie doprowadziło to jednak do powstania nowego stylu w dziejach sztuki. Do próby stworzenia jednolitego sposobu wyrażania emocji i treści intelektualnych z pomocą sztuki doszło dopiero, kiedy na tronie cesarskim zasiadł Karol Wielki. W czasie jego panowania , na przełomie VIII i IX wieku częste były nawiązania do architektury bizantyńskiej, a pośrednio też do rzymskiej (np. kaplica pałacowa w Akwizgranie).

Wyjaśnij, dlaczego architekci karolińscy czerpali wzorce z Bizancjum.
Karoliński powrót do korzeni piękna
W 2. połowie IX wieku w warsztacie związanym z katedrą w Reims [czyt. rem] powstała bogato zdobiona oprawa do księgi. Artysta przedstawił na niej sceny z męczeństwa św. Remigiusza, patrona katedry oraz chrztu Chlodwiga.
Wyjaśnij rolę przedstawień scen biblijnych w sztuce średniowiecznej. Napisz swoją odpowiedź i uzasadnij ją.
Który z elementów ubioru bohaterów nawiązuje do tradycji antycznych?
- korona
- płaszcze przypominające togi
- spodnie
Wielość odmian sztuki romańskiej
Pojęcie „sztuka romańska”, tak głęboko zapadło w świadomość Europejczyków,
że tylko specjaliści stawiają pytanie – czym była? Tymczasem w okresie między
IX a XII wiekiem na zachodzie kontynentu w niemal każdym regionie powstały bardzo charakterystyczne style w architekturze, malarstwie i rzeźbie. Cech, które je łączą, jest dużo mniej, niż tych, które je odróżniają. Te elementy, które upodabniały dzieła „sztuki romańskiej’ do siebie, były związane przede wszystkim z ograniczeniami ówczesnej technologii. Grube mury, niewielkich rozmiarów okna, półkoliste łuki, masywne kolumny w budowlach pojawiały się, ponieważ to te rozwiązania na tamtejsze czasy gwarantowały trwałość konstrukcji. Ale już zdobienia, rodzaj materiału budowlanego, nawet podziały przestrzeni wewnętrznej różnie wyglądały w poszczególnych regionach Europy. Podobnie było z innymi rodzajami dzieł sztuki.
Poniższa galeria mediów zawiera zdjęcia obiektów z fasadą utrzymaną w stylu romańskim. Najedź kursorem i przełączaj strzałki za pomocą lewego przycisku myszy (LPM), aby poznać szczegóły.
Dla wszystkich budynków wspólne są / jest.
- Cały kształt fasady, zwłaszcza przysadziste wieże.
- Portal, duże, okrągłe okna w fasadzie.
- Zwieńczenia portali i otworów okiennych łagodnymi łukami.
Z woli ludzi, a nie warunków technicznych i upodobań estetycznych, wynikało podobieństwo treści, jakie przekazywały dostępne dziś dzieła. Ich treść skupiała się głównie na życiu Chrystusa, jego powtórnym przyjściu, majestacie Króla i Sędziego, wreszcie często ukazywanego Sądu Ostatecznego jako momentu kluczowego dla życia człowieka. Wokół tych tematów układają się wszystkie dodatkowe – święci wspierający człowieka za życia i po śmierci, Jezus dający nadzieję na zbawienie, demony nakłaniające człowieka do grzechu. W kontekście tych obrazów życie człowieka jawiło się jako wypełnianie obowiązków, służby wobec Boga.
Piśmiennictwo
Wielkie opactwa benedyktyńskie posiadały skryptoria, które zdobiły księgi. Uważano je za tak doskonałe, że naśladowano ten sposób w innych ośrodkach. Chętnie sięgano także po wzory zewnętrzne, zwłaszcza bizantyjskie.

Gotyk. Światło i wieczność
Okres romański w sztuce to czas rozwijania różnorodności form, ale też kształtowania wspólnych reguł piękna u chrześcijańskich mieszkańców Europy. Owocem tych dążeń stała się sztuka gotycka.
Wieki XII i XIII w dziejach Europy charakteryzuje w średniowieczu, niedający się z niczym porównać rozwój gospodarczy, demograficzny i technologiczny. Towarzyszyły temu przemiany religijności.
Rozwój refleksji opisującej świat otaczający człowieka spowodował, że w każdym jego elemencie w pełni dostrzegano Boga. Kościoły otwierają się na światło symbolizujące wszechobecność Boga. Przyroda wdziera się do miniatur zdobiących książki i freski na ścianach kościołów i zamków. Postacie rzeźbione i malowane stają się wierniejsze w swoim kształcie naturalnym proporcjom ciał. Sztuka gotycka staje się bardziej realistyczna niż dzieła poprzednich wieków. Rzadko jednak po to, by utrwalić realny wygląd świata, częściej, by poprzez delikatne deformacje ukazać jego ponadczasowe piękno, wieczność zamkniętą w przemijalnej formie.
Czy średniowieczny kościół może zadziwić?
Rozwój wiedzy pozwolił budowniczym zmienić podejście do wznoszenia budynków. Po narodzinach architektury gotyckiej w XII w. we Francji zaczęto rezygnować z grubych murów przykrytych półkolistymi, zwartymi i ciężkimi sklepieniami. Cały ciężar dachu rozkładano na smukłe filary wzmacniane specjalnymi przyporami. Cały ciężar sklepień wspierał się na specjalnej konstrukcji żebrowej. Te, mając formę ostrych łuków, łączyły filary i kolumny. Dzięki temu, że ściany nie dźwigały już ciężaru dachu, można było uzupełnić je przeszklonymi, wysokimi oknami. Kościoły i zamki wypełniło światło. Migocząc dzięki kolorowym witrażom, miało dawać ludziom wkraczającym do katedr złudzenie wejścia do innego świata – wiecznego Królestwa Bożego.

Ale gotyk to także styl sztuki świeckiej. Obok zamków budowane są z kamienia i cegły domy mieszczan, pięknie zdobione ratusze i umocnienia miejskie. Kamienne mosty spinają brzegi rzek. Stroje mężczyzn i kobiet przybierają fantazyjne, kolorowe kształty. Niektórych ten nowy, rozbuchany kolorami świat gorszył. Wzywali do umiaru i czystości w formie i treści dzieł oraz stylu życia. Za skromnością w sztuce, zwłaszcza sakralnej, opowiadał się sławny teolog, moralista i założyciel zakonu cystersów – Bernard z Clairvaux [czyt. klerwo]. Ale to właśnie jego zakon odpowiadał za szerzenie się nowych trendów w architekturze na wschód od Łaby, w tym w Polsce. Mimo wielu odmienności poglądów i dyskusji wokół szczegółowych rozwiązań, gotyk przyniósł Europejczykom pierwszy od czasów rzymskich powszechnie akceptowany i wspólny sposób spojrzenia na piękno.

Wskaż cechy świeckiego budownictwa w stylu gotyckim.

Zapoznaj się z materiałem. Następnie wykonaj poniższe polecenie.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RSbVpcjSRA0oE
Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza: „Czy sztuka średniowieczna jest nudna?”. Następnie pojawia się dr hab. Romuald Kaczmarek – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Szpakowaty mężczyzna w białej koszuli i szarej marynarce. Za nim ciemne tło. Na koniec plansza z napisami: wystąpił dr hab. Romuald Kaczmarek, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Zanotuj, w jaki sposób prof. Romuald Kaczmarek radzi poznawać średniowieczne budowle. Co możemy zyskać stosując się do jego rad?
Ćwiczenia
Ciemna sztuka romańska i jasny gotyk?
Na poniższym nagraniu wskazano różnice pomiędzy sztuką romańską i gotycką. Zapoznaj się z materiałem. Następnie wykonaj polecenie zamieszczone pod nagraniem.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/ReEgjfRkB5K4a
Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza: „Co odróżnia sztukę romańską od gotyckiej?”. Następnie pojawia się dr hab. Romuald Kaczmarek – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Szpakowaty mężczyzna w białej koszuli i szarej marynarce. Za nim ciemne tło. Na koniec plansza z napisami: wystąpił dr hab. Romuald Kaczmarek, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Wyjaśnij, na czym polega problem z określeniem specyficznych cech sztuki romańskiej w Europie w porównaniu ze sztuką gotycką.
Obejrzyj fasady katedr (powyższa galeria) i zaznacz, która powstała według stylu romańskiego (R), a która - gotyckiego (G).
| Katedra | R | G |
| Amiens | □ | □ |
| Coimbra | □ | □ |
| Notre Dame | □ | □ |
| Arles, St. Trophime | □ | □ |
| Strasburg | □ | □ |
Poszukaj w swojej najbliższej okolicy kościoła pochodzącego z okresu średniowiecza, wybudowanego w stylu romańskim lub gotyckim. Sporządź o nim krótką notatkę.
Do ilustracji przyporządkuj właściwy podpis.
Arcydzieła sztuki średniowiecznej w Polsce
Sztuka romańska (XII i XIII w.)
Jest to ilustracja interaktywna składająca się z sześciu ilustracji przedstawiających przykłady sztuki romańskiej w Polsce.
1. Kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy ok. 1140 – na ilustracji znajduje się świątynia zbudowana z ciosanych, granitowych i piaskowcowych kamieni. Jest widoczna od swojej wschodniej strony. Elewację tworzy pięć półokrągłych absyd o różnej wielkości. W absydach znajduje się półkoliste okna.
2. Portal z opactwa na Ołbinie ok. 1120‑1140, (obecnie katedra św. Marii Magdaleny we Wrocławiu) – na ilustracji znajduje się romański portal wykonany z różowawego piaskowca. To pozostałość z trójnawowej bazyliki św. Wincentego. Po rozbiórce opactwa portal został wmurowany w południową ścianę kościoła św. Marii Magdaleny, gdzie znajduje się do dziś. Skomponowany jest z ośmiu kolumn i dwóch pilastrów w ościeżach, z rozpiętymi na nich pięcioma półokrągłymi archiwoltami (czoło łuku, zdobione płaskorzeźbioną dekoracją). Reliefy na kolumnach, pilastrach i części archiwolt pokrywają ornamenty roślinne i maski stworów. Na kapitelu zachodnim przedstawiony został grzech Adama i Ewy oraz ich wygnanie z raju. Na węgarach (belka ograniczająca z boku otwór drzwiowy lub okienny, na której wspiera się łuk lub nadproże) portalu wyobrażono pary kobiet i mężczyzn, którym zagrażają siły zła ukazane jako potworne paszcze lwów i smoków oraz dziwaczne stwory morskie. Obok nich znalazły się jednak przedstawienia proroków Jonasza i Daniela. Archiwolty przedstawiają epizody z życia Matki Bożej i Chrystusa – od Zwiastowania do Chrztu Jezusa w Jordanie. Cykl ten dopełnia umieszczona na wschodnim kapitelu scena ukazania się Chrystusa uczniom w drodze do Emaus. Druga archiwolta, licząc od środka, przedstawia w płaskorzeźbie sceny nowotestamentowe (od lewej): od zwiastowania Panny Marii, od chrztu Chrystusa w Jordanie. Obie zewnętrzne archiwolty, kapitele oraz węgary pokrywa bujna dekoracja roślinna. Trzecią od środka archiwoltę zdobią liście. Najbardziej wewnętrzna archiwolta ozdobiona jest wyłącznie motywami geometrycznymi.
3. Kolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie ok. 1141‑1161 – ilustracja przedstawia kolegiatę widzianą od wschodniej strony. Świątynia jest zbudowana z granitu, piaskowca i kamienia polnego. Bloki, z których wzniesiona jest świątynia, pozbawione są dekoracji. Fryzy arkadowe umieszczone są pod okapami dachów nakrywających wieże. W górnej części wież otwory okienne są podzielone na trzy części dwoma kolumnami, na których opierają się łuki niewielkich arkad. Absyda ma formę półwalca. Po prawej stronie półkolista bryła jest połączona z mniejszym półwalcem. Po lewej stronie po obydwu stronach półwalca absydy znajdują się dwie czworoboczna wieża, drugiej wieży jest widoczny jedynie dach. Z prawej strony tym dwóm wieżom odpowiadają dwie mniejsze wieżyczki na planie koła. Budowla jest otoczona murem.
4. Drzwi Gnieźnieńskie ok. 1175 – ilustracja przedstawia drzwi, które składają się z dwóch skrzydeł nierównej wielkości. Oba skrzydła zostały odlane ze stopu, w skład którego wchodzą miedź, cyna i niewielkie ilości ołowiu. Prawe skrzydło jest nieco jaśniejsze, o bardziej płaskim reliefie, zaś lewe skrzydło, ciemniejsze, o wyraźniejszym reliefie. Skrzydło prawe złożono z dwudziestu czterech oddzielnie formowanych fragmentów, wśród których 9 to figuralne kwatery prostokątne, oddzielone od siebie wąską, płaską listwą. Opowiadają o wyprawie misyjnej i śmierci św. Wojciecha. Cykl ten rozpoczyna się w dolnej kwaterze lewego skrzydła, kończy zaś w dolnej kwaterze prawego skrzydła. 12 to części bordiury (wici roślinnej, w którą wpleciono wyobrażenia zoomorficzne), a 3 to odcinki profilowanych listew brzegowych. Skrzydło lewe natomiast, posiada identyczną ilość kwater, które podobnie jak na skrzydle prawym, otacza bordiura (obramowanie). Drzwi mają dwie kołatki.
5. Kolumny z kościoła Świętej Trójcy i NMP w Strzelnie ok. 1190 – na ilustracji znajdują się fragment kolumny wypełnionej dekoracjami przedstawiającymi kobiety. Widoczna część kolumn ozdobiona jest w górnej partii ornamentyką roślinną.
6. Tympanon z kościoła św. Jadwigi Śląskiej i św. Bartłomieja w Trzebnicy ok. 1240 – ilustracja ukazuje płaskorzeźbę przedstawiającą Dawida, który gra na cytrze królowi i królowej.
Sztuka gotycka (XIV i XV w.)
Jest to ilustracja interaktywna składająca się z ośmiu ilustracji przedstawiających przykłady sztuki gotyckiej w Polsce.
1. Zamek w Malborku XIII‑XV wiek – na ilustracji znajduje się zamek zbudowany z cegły na planie prostokąta. Składa się z czterech skrzydeł. W fortyfikacjach zamku mieszczą się dwie baszty mostowe oraz wieża.
2. Pietà z Lubiąża (Muzeum Narodowe w Warszawie) ok. 1360‑1370 – ilustracja przedstawia rzeźbę wykonaną z drewna lipowego. Maryja zasiadająca na ławie trzyma na swoich kolanach ciało Jezusa zdjęte z krzyża. Na silnie pobrużdżonym obliczu Matki Bożej rysuje się wyraz bólu i współcierpienia. Pochyla głowę, spoglądając na martwe ciało syna, spoczywające na jej kolanach. Na lewej ręce leży lewa ręka Jezusa. Prawą dłonią podtrzymuje Jego głowę. Udrapowana szata Maryi jest ozdobiona nałożonym wzorem dekoracyjnym. Welon narzucony na głowę dokładnie osłania włosy. Na czole Chrystusa malują się zmarszczki. Jego prawe ramię opada. Głowa jest odchylona do tyłu, a usta są opuchnięte i otwarte. Ma wychudzone i zdeformowane ciało z uwydatnionymi żebrami i stylizowanymi skrzepami krwi. Na biodrach ma przewieszoną przepaskę.
3. Nagrobek Kazimierza Wielkiego w katedrze na Wawelu po 1371 – na ilustracji znajduje się posąg króla. Podobizna władcy spoczywa na tumbie. Monarcha został przedstawiony w stroju koronacyjnym. Na głowie ma koronę. W prawej ręce trzyma jabłko, zaś w lewej berło. Głowa okolona jest kręconymi włosami. Twarz zdobi długa broda. U stóp władcy leży lew. Nad monarchą znajduje się baldachim ozdobiony motywami roślinnymi. W arkadach tumby umieszczone są postaci siedzące na ławach. Wyglądają jakby dyskutowali ze sobą. Pod nagrobkiem znajduje się napis: Kazimierz Wielki.
4. Kościół Mariacki w Gdańsku XIV‑XV wiek – zdjęcie przedstawia świątynię, której potężne mury i wieże wznoszą się wysoko ponad panoramą miasta. Kościół ma siedem wież iglicznych i masywną wieżę dzwonną zakończoną dwoma dachami, między którymi znajduje się pomost widokowy. Elewację tworzą gładkie ściany, w których znajdują się wysokie, ostrołukowe okna.
5. Madonna z Krużlowej ok. 1410, Muzeum Narodowe w Krakowie – na fotografii znajduje się rzeźba Maryi trzymająca na lewej ręce nagiego Jezusa, który w dłoni ma owoc. Na podobnej wysokości umieszczona jest twarz Matki Bożej i jej syna. Chrystus siedzi, opierając lewą rękę na nodze, a prawą stopą przytrzymuje owoc. Można dostrzec podobieństwa między nimi, takie jak wysokie czoła, pełne policzki, delikatny rys brwi, sposób osadzenia oczu, usta i uśmiech. Maryja ma bogato udrapowane szaty, zwłaszcza skrywającego niemal całe jej ciało płaszcza przełożonego przez jej ramiona.
6. Hans Memling, Sąd Ostateczny ok. 1470, Muzeum Narodowe w Gdańsku – obraz Sąd Ostateczny Hansa Memlinga przedstawia centralną część tryptyku ukazującą scenę sądu. W centrum znajduje się Chrystus. Ma na sobie czerwoną szatę. Siedzi na tęczy. Przy jego głowie znajdują się biała lilia i krwawy miecz. Nogi Zbawiciela spoczywają na złotej kuli. Prawą rękę Jezus unosi do góry, a lewa jest opuszczona. Obok Zbawiciela klęczy Maryja na ciemnej chmurze. Jest ubrana w czarną sukienkę, na głowie ma biały welon. Ręce Matki Bożej są złożone tak jak do modlitwy. Naprzeciwko Maryi klęczy na ciemnej chmurze Jan Chrzciciel. Ma na sobie brązową szatę i granatowy płaszcz z dodatkiem koloru ciemnoróżowego. Mężczyzna rozkłada delikatnie ręce. Za nim siedzi sześciu apostołów. Pozostałych sześciu siedzi za Maryją po przeciwnej stronie. W dolnej części obrazu stoi Michał Archanioł. Ma na sobie złotą zbroję. Na jego ramionach opada czerwono‑złoty płaszcz. W ręku trzyma wagę. Dookoła Michała Archanioła znajdują się nadzy ludzie, o których dusze walczą diabły i anioły. Nad głową Michała Archanioła unoszą się trzy anioły. Grają na trąbach.
7. Tablica Dziesięciorga Przykazań ok. 1480‑1490, kościół Mariacki w Gdańsku – na zdjęciu znajduje się tablica w kształcie prostokąta. Treść Dekalogu została zilustrowana scenkami z życia codziennego. Po prawej stronie znajdują się obrazki naruszające przykazanie, zaś po lewej jego wypełnienie. W każdym z pól ludziom towarzyszą anioł i demon, podkreślając przyporządkowanie sytuacji do właściwej kategorii moralnej. W środku obrazka znajdują się banderole z inskrypcjami. Przykazania zostały opisane gotyckimi inskrypcjami, które widnieją na poziomych listwach oddzielających od siebie ilustracje.
8. Ratusz we Wrocławiu XV‑XVI wiek – ilustracja przedstawia dwukondygnacyjny budynek na planie wydłużonego prostokąta z przylegającą wieżą zegarową. Budowla ma strzelistą formę. Główny szczyt zwieńczony jest sterczynami. W ratuszu znajdują się duże ostrołukowe okna ozdobione maswerkiem. W budynku jest widoczny zegar astronomiczny. Ze wschodniej strony ratusza znajduje się niewielkie wejście, przed którym znajdują się dwie płaskorzeźby. Rynny dachowe zakończone są gargulcami. Przed budynkiem znajduje się pręgierz, który dawniej był miejscem wymierzania kar.
Przyporządkuj cechy do określonego stylu architektonicznego.
sklepienie krzyżowo-żebrowe, masywne filary, łuki pełne w oknach i portalach, grube mury i ściany, prosta budowla złożona ze spiętrzonych brył geometrycznych, łuki ostre w oknach i portalach, konstrukcja szkieletowa, budowla organiczna, wysmukła i strzelista, duże okna witrażowe, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, smukłe filary, niewielkie okna
| STYL ROMAŃSKI | |
|---|---|
| STYL GOTYCKI |
Słownik
(franc. façade, wł. facciata – zdrobn. od faccia – twarz) główna elewacja budynku
finansować, pokrywać koszty budowy obiektu albo realizacji przedsięwzięcia użyteczne społecznie, mającego służyć innym
(łac. porta - brama, drzwi) ozdobnie ujęte w ramy architektoniczne obramienie drzwi wejściowych, występował w sztuce romańskiej i gotyckiej
(niem. gotik) styl w sztuce średniowiecznej, powstał w XII w. we Francji; nazwa gotyk została użyta po raz pierwszy w połowie XV wieku przez włoskiego architekta i malarza L.B. Albertiego, nawiązywała do germańskiego plemienia Gotów i określała wytwory kultury uważanej za prymitywną i barbarzyńską.
styl w sztuce średniowiecznej w XI‑XIII w.; ukształtowany w Europie zachodniej; związany ze sztuką sakralną; nazwa pochodzi od słowa Roma, łacińskiej nazwy Rzymu i nawiązuje do rzymskiej władzy kościelnej
w architekturze pole umieszczone w portalu, wypełnione płaskorzeźbą albo gładkie















