Wieś w średniowieczu

Jednym z największych problemów wczesnośredniowiecznej Europy był brak żywności i niskie plony otrzymywane z ziemi. Głód i związane z nim epidemie pochłaniały tysiące istnień ludzkich. Zmiany zaczęły następować dopiero od początku  XI wieku. Kończyły się najazdy i wędrówki ludów. Dzięki nowym technikom i metodom uprawy ziemi rolnictwo zaczęło przynosić więcej plonów i było w stanie wyżywić więcej ludzi. Narodziły się miasta, a kupcy znów zapełnili szlaki handlowe, rozkwitała kultura rycerska i myśl chrześcijańska. Europa weszła na drogę szybkich przemian.

Zmiany w rolnictwie

Kluczowe znaczenie dla przeobrażeń społeczno‑gospodarczych w XI–XIII w. miały zmiany w rolnictwie. Dotychczas otrzymywane z uprawy ziemi plony nie były zbyt duże i prawdziwym problemem były klęski głodu. Około roku 1000 rozpoczął się proces zdobywania nowych ziem pod uprawę. Zaczęto wycinać lasy i osuszać bagna, wielkie puszcze zamieniały się w pola uprawne, a w miejscu dawnych lasów wyrastały osady – miasta i wsie.

Dotychczas ziemię uprawiano w systemie dwupolówki, polegającym na tym, że jedną część pola obsiewano zbożem jarym lub ozimym, a drugą pozostawiano ugorem (niczego na niej nie siano). Otrzymywane w ten sposób plony – przy dużym nakładzie pracy – nie były zbyt wysokie. Prawdziwym przełomem okazało się wprowadzenie trójpolówki. Ziemię dzielono na trzy części, z których naprzemiennie każdego roku jedną obsiewano zbożem jarym, drugą zbożem ozimym, a trzecią pozostawiano odłogiem. System trójpolówki pozwolił na zagospodarowanie większej ilości ziemi i dzięki temu nastąpił wzrost produkcji rolnej.

R1XmkgaaOICfU

Ilustracja przedstawia schemat trójpolówki. Schemat podzielony został na trzy części według lat: rok pierwszy, drugi i trzeci. W każdym roku pole podzielone jest na trzy części. W roku pierwszym od lewej: rośliny ozime, które wysiewano jesienią, a plony zbierano wiosną lub latem, dalej rośliny jare, które wysiewano wiosną, a plony zbierano w lecie, na końcu ugór, który był częścią pola, której nie uprawiano przez cały rok. W drugim roku od lewej: rośliny jare, ugór i rośliny ozime. W trzecim roku od lewej: ugór, rośliny ozime i rośliny jare. W kolejnym roku powrót do układu z pierwszego roku. Po prawej stronie ilustracji znajdują się opisy: 1. rośliny ozime wysiewano jesienią, a plony zbierano wiosną lub latem. 2. rośliny jare wysiewano na wiosnę, a zbierano w lecie. 3. ugór był częścią pola, której nie uprawiano przez cały rok.

Wzrost plonów nie byłby jednak możliwy bez wprowadzenia ulepszeń w rolnictwie. W XI–XII w. drewniane narzędzia rolnicze zaczęto zastępować żelaznymi. Pojawiły się metalowe kosy, brony, sierpy. Decydujące znaczenie miało jednak upowszechnienie się pługa. W porównaniu z wcześniejszą wersją orał głębiej, wydobywając na powierzchnię żyźniejszą warstwę gleby. Ponieważ był on cięższy, wymagał większej siły pociągowej zwierząt. Tę zaś osiągnięto dzięki zastosowaniu chomąta, czyli rodzaju uprzęży zakładanej zwierzętom, przy pomocy których orano ziemię. Zastosowanie nowych rozwiązań w rolnictwie w połączeniu z upowszechnieniem się trójpolówki spowodowało wyraźny wzrost wydajności upraw. O ile dotychczas z jednego zasianego ziarna otrzymywano od 4 do 7, o tyle w XI–XII w. półtora raza więcej.

Wzrost liczby ludności w Europie

Dzięki przeobrażeniom w rolnictwie – ulepszeniu narzędzi, pojawieniu się nowych technik i poszerzeniu powierzchni upraw – ludzie mieli więcej pożywienia, a widmo nieurodzaju i głodu zostało nieco odsunięte. W Europie nastąpił wzrost liczby mieszkańców. W ciągu trzech stuleci między rokiem 1000 a 1300 liczba ludności niemal się podwoiła, wzrosła z ok. 42 mln do 73 mln.

Kto mieszkał na wsi i czym się zajmował?

W średniowiecznej Polsce większość ludzi mieszkała na wsi i utrzymywała się z pracy na polu i hodowli zwierząt. Byli to chłopi, nazywani też kmieciami. Dzięki ich pracy mieszkańcy wsi, zamków i miast mieli jedzenie. Praca na wsi była ciężka, wymagała wielu umiejętności oraz narzędzi. Uprawiano przede wszystkim różne rodzaje zboża: żyto, jęczmień, proso, pszenicę i owies. W ogrodach koło domu chłopi sadzili: cebulę, bób, soczewicę, groch. Ze zboża robiono mąkę do wypieku chleba lub wykorzystywano je jako paszę dla zwierząt. Hodowano świnie, owce, krowy, kozy, gęsi, kury. Mięso zwierząt było drogie i trafiało na stoły najzamożniejszych. Ze skóry zwierzęcej wyrabiano buty i pasy. Z gęsi pozyskiwano pierze na poduszki i pierzyny, a z owiec wełnę do wyrobu tkanin. Hodowano też woły, rzadziej konie, potrzebne
do prac polowych.

Praca na polu

Zanim chłop zasiał zboże, najpierw musiał przygotować pole, czyli je zaorać. Początkowo do orki wykorzystywano drewniane radło, które najczęściej ciągnęły woły. Z czasem radło zastąpił pług, którym spulchniano ziemię głębiej niż radłem, przez co stawała się ona żyźniejsza. Po orce wysiewano zboże. Gdy już dojrzało, żęto je (to znaczy ścinano). Używano do tego sierpa lub kosy. Następnie zboże było młócone przy użyciu cepów. Dopiero z ziarna otrzymanego w wyniku takiej młocki można było zrobić mąkę. W domach używano do tego urządzenia zwanego żarnami. By otrzymać większe ilości mąki, ziarno wieziono do młyna.

Rfqctd73bNqEt

Na zdjęciu przedstawiono narzędzie, które ma ostrze o mocno zakrzywionym kształcie (na kształt fragmentu obwodu koła). Drewniana rękojeść. Ostra, tnąca część znajduje się po wewnętrznej stronie ostrza.

Rt8ifMK2tQO03

Na zdjęciu narzędzie na które składa się długi i wygięty nóż (czyli kosa), który jest umocowany na długim (około 2 metrowym) drzewcu (tzw. kosisku). Ostrze noża znajduje się po jego wewnętrznej stronie.

RXDVhDdDUdfRm

Na zdjęciu cep zbudowany z dwóch kijów: dłuższego, tzw. dzierżaka i krótszego, tzw. bijaka. Połączone są rzemieniem.

R1MEvJKbUH9TT

Na zdjęciu przedstawiono urządzenie, na które składają się dwa kamienie. Jeden (okrągły) umieszczony jest nad drugim (kwadratowym). Górny jest ruchomy i można nim kręcić.

Znajdująca się poniżej miniatura wykonana w XV wieku przedstawia chłopa pracującego na polu. Prace polowe były, tak jak dziś, wykonywane co roku o tej samej porze. Okresem odpoczynku była zima. Jednak już wczesną wiosną zaczynały się przygotowania do zasiewu zbóż.

R1Cwf9zVDwH4F

Ilustracja, na której na głównym planie chłop przy pomocy bawołu zaprzęgniętego do drewnianego radła orze pole. W tle inni chłopi na pozostałych polach i zagrodach - zbierają owoce z krzewów i ziarno z pola. W tle zamek obwarowany murami. W górnej części ilustracji kalendarz z porami roku i ilustracją ryb, barana i mężczyzny na wozie do którego zaprzęgnięto skrzydlate konie.

We młynie

Zboże wieziono do młynów, w których je mielono. W średniowieczu znane były dwa rodzaje młynów – młyny wodne, poruszane nurtem rzeki, i wiatraki poruszane siłą wiatru.

W chłopskiej zagrodzie

Zagroda była niemal całym światem chłopa i jego rodziny. W skład zagrody wchodziły: chata, budynki gospodarcze dla zwierząt i przeznaczone do przechowywania zebranych z pola plonów oraz potrzebnych w gospodarstwie narzędzi. Zabudowania rozmieszczone były wokół podwórza. Całość, do której należał jeszcze niewielki ogródek, otaczał płot.

R20xBicApl9KM1

Na zdjęciu widoczna jest mała drewniana chatka z dwuspadowym dachem pokrytym strzechą (pokrycie ze słomy ). Ściany zbudowane są z grubych bali drewnianych, ułożonych poziomo. Do wnętrza można wejść przez drewniane drzwi umieszczone na środku ściany. Po prawej i lewej stronie drzwi widać wąskie, prostokątne otwory.

Średniowieczna chata była zbudowana z drewna. Przykrywał ją słomiany dach. Była urządzona bardzo skromnie. W głównym pomieszczeniu - izbie - znajdowały się miejsca do spania oraz skrzynie na ubrania i inne przedmioty. Obok izby była jeszcze komora, która służyła jako spiżarnia, czyli miejsce przechowywania jedzenia. W ubogich zagrodach chłopskich zwierzęta trzymano w tym samym budynku, w którym mieszkali ludzie.

Zebrane w polu plony były przechowywane w specjalnych budynkach zwanych stodołami. Nie we wszystkich chatach były kominy. Czasem zastępował go otwór w dachu, przez który dym wydostawał się na zewnątrz. Chatę z takim otworem nazywamy kurną. Bydło hodowane przez chłopów trzymane było w oborze, świnie w chlewiku, a drób w kurniku.

Życie rodziny chłopskiej wypełniała ciężka praca. Mężczyźni pracowali na roli i w lesie przy wyrębie drzew oraz zajmowali się zwierzętami na pastwisku. Obowiązkiem kobiety była praca w zagrodzie. Nieco mniej pracy było zimą, kiedy prawie wszystkie prace polowe zamierały.

Wieś i powinności jej mieszkańców

Położone obok siebie zagrody chłopskie tworzyły wieś. We wsiach zwykle był kościół, w którym mieszkańcy spotykali się na mszach i z okazji innych świąt kościelnych. Obok kościoła był cmentarz. Czasem we wsi znajdował się plac targowy, gdzie sprzedawano między innymi płody rolne. Mieszkańcy spotykali się też w karczmie, gdzie urządzano zabawy lub omawiano ważne dla wsi sprawy.

W średniowieczu ziemia uprawiana przez chłopów należała do władców, rycerzy, kościołów lub klasztorów. Za jej użytkowanie (dzierżawę) chłopi płacili właścicielowi ziemi daninę, oddając mu część plonów.

Ćwiczenia

Słownik