Dante w piekle, czyśćcu i niebie
Są twórcy tak sławni, że wystarczy wymienić ich imię, by wszyscy wiedzieli, o kim jest mowa. Należy do nich Dante Alighieri. Ten florencki pisarz stworzył dzieło, które czytelnicy uznali za niezwykłe. Artysta zatytułował je Komedią. My znamy je pod tytułem Boska komedia.
W dowolnych źródłach poszukaj informacji o tych bohaterach mitologicznych, literackich lub filmowych, którzy zeszli do podziemi (piekła) i stamtąd wyszli.
Dante Alighieri i jego dzieło
Dante Alighieri
Urodził się w 1265 roku we Florencji. Był to czas, gdy Włochy nie stanowiły jednego organizmu państwowego, lecz składały się z miast‑państw, walczących ze sobą o wpływy gospodarcze i polityczne. Żywe były też spory wewnętrzne, które silnie dotknęły Dantego. Jako przedstawiciel stronnictwa zwanego Białymi, został on przez swych politycznych przeciwników (Czarnych) skazany na banicję. Artysta opuścił ojczyznę w 1302 roku i do końca życia tułał się po Włoszech. Zmarł w 1321 roku w Rawennie.
Biblia niewiele mówi o tym, jak wyglądają zaświaty, czyli niebo i piekło. Wierni natomiast chcieli wiedzieć, czego mogą oczekiwać po śmierci i co stanie się z ich duszami. Odpowiedź na te pytania dawały apokryfy. Zawierały one wizje niebiańskich wspaniałości i piekielnych okropieństw. W XII wieku, oprócz nieba i piekła, w przekazach apokryficznych pojawił się czyściec. Jego ideę opracowali głównie teologowie z paryskiej Sorbony.
Umierający mógł teraz trafić do czyśćca (na pewien czas), do nieba (na wieczność) lub piekła (też bezterminowo). Najbardziej wymowne wyobrażenie zaświatów w literaturze średniowiecza dał Dante.
Wybitna Boska komedia
Najwspanialszym dziełem Dantego jest niezwykły poemat w języku włoskim napisany w latach 1307–1321. To Boska komedia (Divina commedia). Dante opatrzył go tytułem Komedia. Nie jest to jednak zabawny utwór przeznaczony na scenę. W średniowieczu wyraz „komedia” oznaczał każdy tekst literacki, który zaczynał się smutno, ale miał dobre zakończenie. Taki właśnie przebieg ma akcja w poemacie Dantego. Dzieło było tak wspaniałe, że zaczęto je określać epitetem „boska”.
Boska komedia, licząca 100 pieśni, ukazuje wędrówkę Dantego przez piekło, czyściec i raj (niebo). Po piekle oprowadza autora‑bohatera rzymski poeta Wergiliusz. W czyśćcu jego rolę przejmuje symbolizująca ideał życia aktywnego – Matylda, która następnie przekazuje opiekę nad Dantem pięknej Beatrycze. Tak twórca nazywał swoją dawną wielką miłość. Beatrycze staje się przewodniczką po raju. Na końcu Dante staje twarzą w twarz z samym Bogiem i ma możność kontemplowania tajemnicy Trójcy Świętej.
Pełen odniesień do współczesności (w piekle autor umieścił niemal wszystkich swoich wrogów politycznych, a w raju – osoby bliskie sercu), zawierający dziesiątki symboli i alegorii wierszowany utwór zaczyna się smutno. Zmęczony życiem 35‑latek w Wielki Piątek 1300 roku (był to 7/8 kwietnia) gubi się w lesie, gdzie spotyka trzy bestie: panterę, lwa i wilczycępanterę, lwa i wilczycę. Stamtąd wstępuje do podziemi. W podzielonym na 9 kręgów piekle widzi przerażające sceny. Łagodniej jest w złożonym z 9 tarasów (części) czyśćcu, przez które Dante wędruje ponad 3 dni. Ostatni dzień wędrówki przebywa zaś w podzielonym na 9 nieb raju. Bohater przeszedł więc drogę od pokuty, przez oczyszczenie do wiecznej nagrody.
Uzupełnij tekst podanymi wyrazami.
piekle, pieśni, czyściec, Beatrycze, kilkanaście, poemat
Boska Komedia to ........................ Dantego. Powstawał przez ........................ lat. Autor pisał go na wygnaniu z ukochanej Florencji. Przedstawia wędrówkę samego twórcy, którego po ........................ oprowadza Wergiliusz. Przez ........................ dociera do raju. Jego przewodniczką jest dawna miłość – ......................... Całość składa się ze stu .........................
O zaświatach
Przeprowadź analizę powyższego obrazu, przedstawiającego wyobrażenie zaświatów. Możesz skorzystać z pytań pomocniczych:
Co przedstawia obraz?
Jakie postacie dostrzegasz, czym się różnią?
Jaką techniką jest namalowany obraz?
Jakie barwy dominują?
Czy obraz jest statyczny, czy dynamiczny, co o tym świadczy?
Jakie środki artystyczne zostały wykorzystane? (kompozycja, dominanta, perspektywa, światłocień)
Jakie symbole zostały przedstawiane, jakie mają znaczenie?
Jakie jest twoje wrażenie jako oglądającego?
Wędrówka przez piekło
Wędrówka po zaświatach zaczyna się u bram piekła. Za nimi otwiera się przerażająca przestrzeń, w której przebywają różnego typu grzesznicy. Dante podzielił ich w zależności od wagi popełnionego czynu. Artysta przedstawił hierarchizację grzechów – im bliżej centrum piekła, tym gorsze przewiny.
Boska komediaPieśń III
Przeze mnie droga w miasto utrapienia;
Przeze mnie droga w wiekuiste męki;
Przeze mnie droga w naród zatracenia;
Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.
Wzniosła mię z gruntu potęga wszechwłodna,
Mądrość najwyższa, miłość pierworodna:
Kto wchodzi do mnie, żegna się z nadzieją.
Te słowa ryte na bramie czernieją,
Ich treść, o! Mistrzu, jest dla mnie tajemną!On głosem zwykłym świadomej osobie:
„Tu – rzecze – z marnych wyzuj się przestrachów,
Wszystko, co podłe, niechaj zamrze w tobie;
Spuścić się mamy do wieczności gmachów
I napotkamy tłumy niezliczone,
Wiekuistego światła pozbawione”.Rzekł, przyjacielską rękę mi podaje,
Dobrotliwymi zachęca uśmiechy;
Uczułem w sercu wzruszenie pociechy
I wszedłem śmiało w tajemnicze kraje.
Stamtąd wzdychania, żale i okrzyki
Szumią śród nocy bez gwiazd i księżyca:
Słucham, i łzami nabiegła źrenica.
Okropny hałas, tysiączne języki,
Wybuchy gniewu, szlochania boleści,
I wycie mężów, i lament niewieści!
Zgiełk przeraźliwy tak rozlicznych wrzasków
To wre na przemian, to się społem zetrze,
Jako tumany afrykańskich piasków,
Kiedy się zerwą i zmącą powietrze.Dante Alighieri, Boska komedia, [w:] Adam Mickiewicz, Wybór poezyj, t. 2, oprac. Czesław Zgorzelski, Wrocław 1986, s. 140–141.
Napis nad bramą piekielną zawiera informację o genezie tej części zaświatów. Podkreśl na czerwono odpowiedni fragment.
czerwony
Przeze mnie droga w miasto utrapienia;
Przeze mnie droga w wiekuiste męki;
Przeze mnie droga w naród zatracenia;
Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.
Wzniosła mię z gruntu potęga wszechwłodna,
Mądrość najwyższa, miłość pierworodna:
Kto wchodzi do mnie, żegna się z nadzieją.
Te słowa ryte na bramie czernieją,
Ich treść, o! Mistrzu, jest dla mnie tajemną!
On głosem zwykłym świadomej osobie:
„Tu – rzecze – z marnych wyzuj się przestrachów,
Wszystko, co podłe, niechaj zamrze w tobie;
Spuścić się mamy do wieczności gmachów
I napotkamy tłumy niezliczone,
Wiekuistego światła pozbawione”.
Rzekł, przyjacielską rękę mi podaje,
Dobrotliwymi zachęca uśmiechy;
Uczułem w sercu wzruszenie pociechy
I wszedłem śmiało w tajemnicze kraje.
Stamtąd wzdychania, żale i okrzyki
Szumią śród nocy bez gwiazd i księżyca:
Słucham, i łzami nabiegła źrenica.
Okropny hałas, tysiączne języki,
Wybuchy gniewu, szlochania boleści,
I wycie mężów, i lament niewieści!
Zgiełk przeraźliwy tak rozlicznych wrzasków
To wre na przemian, to się społem zetrze,
Jako tumany afrykańskich piasków,
Kiedy się zerwą i zmącą powietrze.
Wyjaśnij, dlaczego napis nad bramą piekielną mógł wzbudzić niepokój czytelnika.
Wskaż, który ze zmysłów został zaangażowany w opisie piekła.
- wzrok
- smak
- węch
- słuch
- dotyk
Zaznacz w tekście odpowiednie fragmenty uzasadniające twój wybór. Jak myślisz, dlaczego ten zmysł został tak mocno wyeksponowany w opisie piekła?
Dantejskie sceny
Przyjrzyj się obrazowi Williama‑Adolphe’a Bouguereau i powiedz, który fragment Boskiej komedii zainspirował artystę.
Dante i Wergiliusz, idący przez piekielne kręgi, są świadkami scen budzących grozę. Te okropieństwa stały się źródłem frazeologizmu: „dantejskie sceny”. Wyrażenie to oznacza sceny pełne okrucieństwa, przerażające.
Współczesna sztuka rzadziej niż kiedyś sięga po motyw piekła. Robią to zazwyczaj twórcy horrorów i gier komputerowych, a artyści tworzący tzw. sztukę wysoką czynią to niechętnie. Wyjaśnij, dlaczego tak się dzieje. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Boska komediaPieśń XXXII
Gdy z miejsc okropnych szukamy przechodu,
Dwóch potępieńców ujrzałem w parowie:
Wyższy niższemu głową legł na głowie;
A jak łakomie szarpiemy chleb z głodu,
Tak on zatopił kły w ciało sąsiada,
Tam kędy czaszka do barku przypada.
Nie z takim gniewem TydejTydej zemstą ślepy
MenalipowejMenalipowej głowy gryzł czerepy,
Jak on swą zdobycz żuje i wysysa.
„Człowieku – rzekłem – co paszczą tygrysa
Mścisz się nad wroga nienawistną głową,
Powiedz mi, jakie masz zemsty powody[…]
Dante Alighieri, Boska komedia, [w:] Adam Mickiewicz, Wybór poezyj, t. 2, oprac. Czesław Zgorzelski, Wrocław 1986, s. 140–141.
Na podstwie przeczytanego fragmentu wyjaśnij, co to są dantejskie sceny.
Spotkanie z Szatanem
Kiedy Dante i Wergiliusz dotarli na samo dno piekła, spotkali władcę tej krainy, czyli Szatana.
Boska komediaPieśń XXXIV
...Najwyższy władca krainy boleści
aż do pół piersi tkwił w lodowej bryle,
a zaś do miary olbrzyma się zmieści
ma wątłą postać mało razy tyle,
jak wobec ramion jego olbrzym ginie,
jaka więc reszta ciała, rozważ chwilę.
Jeśli był równie piękny, jako ninie
szkaradny zda się, a znieważył Pana,
słusznie, iż odeń wszelka żałość płynie.
Z jakimże dziwem trwoga pomięszana,
kiedy ujrzałem, iż ma trzy oblicza!Twarz co na przedzie, jako krew rumiana,
z tamtych dwóch jedna maska tajemnicza
sponad każdego wyrasta ramienia,
a wierzch im głowy pokrycia użycza.
Ta z prawej była bladego odcienia
jak kość słoniowa, zaś lewa maszkara
czarna jak heban, co barwy nie zmienia.
Pod każdym licem wielkich skrzydeł para,
jako przystoi dla takiego zwierza,
szerszych niż żagla największego miara,
błoniastych jako skrzydła nietoperza,
wciąż się porusza w przód i w tył miotana,
od nich zaś wicher potrójny uderza
i mrozi fale KocytuKocytu. Z Szatana
oczu sześciorga płyną łzy, i trzema
brodami ścieka płacz i krwawa piana.Dante Alighieri, Boska komedia, tłum. Alina Świderska, Kęty 1999, s. 195–196.
Fragment pieśni XXXIV w tłumaczeniu Aliny Świderskiej zachowuje (inaczej niż w przekładzie Adama Mickiewicza) strofę, którą zastosował Dante.
Powiedz, z ilu wersów składa się strofa.
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
Wskaż układ rymów, który dostrzegasz w strofie.
- aab aab aab
- aba bab aba
- aba bcb cdc
- aba cdc efe
strofa trójwersowa o charakterystycznym układzie rymów, który łączy daną zwrotkę z poprzednią i następną (typowy układ: aba bcb cdc …).
Wyjaśnij, dlaczego Dante nie mógł dokładnie określić rozmiarów Szatana.
Podaj przyczyny smutku Szatana.
Wyjaśnij, czemu służy wyeksponowanie brzydoty Szatana.
- budzeniu strachu u czytelnika
- wzbudzeniu litości u czytelnika
- ułatwieniu odwzorowania Szatana przez malarzy
- podkreślaniu brzydoty wewnętrznej
Co zaskoczyło Dantego w wyglądzie Szatana? Zacytuj odpowiedni fragment.
Przyjrzyj się ilustracji i powiedz, czy francuski artysta dokładnie zastosował się do opisu zawartego w poemacie.
Trzy paszcze Szatana zazwyczaj uznaje się za odwrotność Trójcy Świętej. Kolory tych paszczy są symboliczne: czerwień oznacza nienawiść, czyli przeciwieństwo Boskiej dobroci; żółtosina barwa – niemoc, czyli przeciwieństwo wszechmocy Boga, czerń – głupotę, czyli przeciwieństwo wszechwiedzy Stwórcy.
Boska komediaKażda z paszcz miażdży szczękami obiema
postać grzesznika, jak się miele w żarnie,
iż trzech od razu na proch rozgnieść mniema.
Lecz niczym jeszcze one są męczarnie
wobec drapania, ta bowiem katusza
skórę od kości jak łuskę odgarnie.
– Ta, co najgorszą mękę cierpi dusza –
rzekł do mnie pan mój – jest ci Judaszowa,
z głową tkwi w paszczy, nogami porusza.
Z tamtych dwóch, którym zwisa na dół głowa,
w czarnej paszczęce Brutus członki składa,
(patrz, jak się skręca, a nie rzeknie słowa!)
w drugiej zaś Kasjusz. Ale noc zapada;
gdy już widziały wszystko oczy nasze,
coć przeznaczone, odejść nam wypada.Dante Alighieri, Boska komedia, tłum. Alina Świderska, Kęty 1999, s. 195–196.
Wskaż, co łączy postaci znajdujące się w paszczach Szatana.
- Rzymianie
- samobójstwo
- magnaci
- zdrajcy
- chrześcijanie
- apostołowie
Wyjaśnij, dlaczego w samym środku piekła znajdują się zdrajcy.
Poszukaj w tekście informacji, który ze zdrajców został uznany za najgorszego, i odpowiedz na pytanie, dlaczego właśnie on uważany jest za największego zdrajcę w dziejach ludzkości.
Teksty do wyboru
I właśnie jej nie ma…
SpotkanieDzisiaj nocą samotną, spędzoną bezsennie,
Po promieniach księżyca, jakimś dziwnym tchnieniem,
Sam nie wiem, jak się nagle ocknąłem w Rawennie
I z dawno utęsknionym spotkałem zwidzeniem.Przez otwarte ktoś okno grał cicho na flecie,
I wiatr lekki woń przyniósł duszącą, upojną –
Jak w mistycznym w nią szedłem wplątany bukiecie,
Pod nieba wyiskrzoną kopułą dostojną.„Będziecie wysłuchani tęskniący, więc proście!”
Jak przez Boga zaklęty przymknąłem powieki –
I tylkom jakiś dziwny posłyszał szum rzeki,
A później, później Danta ujrzałem na moście.„Tyżeś to, ty mój mistrzu! Dlaczego tak blady
I czemu taki dziwny niepokój cię żarzy?
Przychodzę cię ubłagać o sekret twej twarzy.
Nic nie wiem. Zabłądziłem. I proszę twej rady”.On to rzekł, czy rzekł księżyc, czy woda to rzekła,
Padłem, głowę ukrywszy rękami obiema:
„Nie ma nieba i ziemi, otchłani, ni piekła,
Jest tylko Beatrycze. I właśnie jej nie ma”.Jan Lechoń, Spotkanie, [w:] tegoż, Poezje, oprac. Roman Loth, Wrocław 1990, s. 30–31.
Scharakteryzuj postać mówiącą.
Wyszukaj w wierszu informacje, dlaczego postaci mówiącej ukazał się Dante.
Powiedz, jakie okoliczności sprzyjały powstaniu wizji.
Wyjaśnij, dlaczego postać mówiąca zwraca się o radę do Dantego.
Odszukaj w utworze informacje o wyglądzie Dantego.
Zinterpretuj ostatnie dwa wersy utworu.
Przyjrzyj się obrazowi włoskiego malarza Dantego Gabriela Rosettiego. Wyjaśnij, kim są postaci umieszczone w centralnej części obrazu.
W ciemnym lesie
Trwoga„Ojcze, gdzie jesteś! Las ciemny, las dziki,
Od biegu zwierząt kołyszą się chaszcze,
Trującym ogniem buchają storczyki,
Pod nogą czają się wilcze przepaście.Gdzie jesteś, ojcze! Noc nie ma granicy,
Odtąd już zawsze ciemność będzie trwała.
Bezdomni, z głodu umrą podróżnicy,
Chleb nasz jest gorzki, wyschnięty jak skała.Gorący oddech straszliwego zwierza
Zbliża się, prosto w twarze smrodem zieje.
Dokąd odszedłeś, ojcze, jak ci nie żal
Dzieci, w te głuche zabłąkanych knieje”.Czesław Miłosz, Trwoga, [w:] tegoż, Wiersze, t. 1, Kraków 1987, s. 126.
Wskaż, jakiego typu niebezpieczeństwa czyhają w „lesie Miłosza”.
Scharakteryzuj postaci wymienione w tekście.
W drugiej strofie postać mówiąca stwierdza: „Chleb nasz jest gorzki”. Wyjaśnij użycie zaimka w liczbie mnogiej.
W najniższym kręgu piekła
Co myśli Pan Cogito o piekleNajniższy krąg piekła. Wbrew powszechnej opinii nie zamieszkują go ani despoci, ani matkobójcy, ani także ci, którzy chodzą za ciałem innych. Jest to azyl artystów pełen luster, instrumentów i obrazów. Na pierwszy rzut oka najbardziej komfortowy oddział infernalny, bez smoły, ognia i tortur fizycznych.
Cały rok odbywają się tutaj konkursy, festiwale i koncerty. Nie ma pełni sezonu. Pełnia jest permanentna i niemal absolutna. Co kwartał powstają nowe kierunki i nic, jak się zdaje, nie jest w stanie zahamować triumfalnego pochodu awangardy.
Belzebub kocha sztukę. Chełpi się, że jego chóry, jego poeci i jego malarze przewyższają już prawie niebieskich. Kto ma lepszą sztukę, ma lepszy rząd – to jasne. Niedługo będą się mogli zmierzyć na Festiwalu Dwu Światów. I wtedy zobaczymy, co zostanie z Dantego, Fra Angelico i Bacha. Belzebub popiera sztukę. Zapewnia swym artystom spokój, dobre wyżywienie i absolutną izolację od piekielnego życia.
Zbigniew Herbert, Co myśli Pan Cogito o piekle, [w:] , Od Staffa do Wojaczka. Poezja polska 1939–1985. Antologia, t. 1, Łódź 1988, s. 110.
Utwór pochodzi ze zbioru Pan Cogito, w którym Zbigniew Herbert zamieścił przede wszystkim wiersze. Zastanów się, w jaki sposób na wymowę tekstu wpływa fakt, że jest on napisany prozą.
Opisz piekło widziane oczami Pana Cogito.
Wskaż warunki dostania się do ostatniego kręgu piekielnego.
W ostatnim kręgu brak kotłów, smoły, wideł itd.- dlaczego jest to nadal piekło?
Belzebub popiera sztukę. Wyjaśnij, dlaczego jest mu ona potrzeba.
Którego artystę zaliczyłbyś do drużyny Belzebuba? Uzasadnij odpowiedź.
Dobro, zło i Diabeł...
W opracowaniach dotyczących sztuki współczesnej podkreśla się, że dzisiejszy diabeł zazwyczaj wygląda i zachowuje się jak na pozór zwykły człowiek. Co kieruje pisarzami, reżyserami czy malarzami, że ukazują diabła właśnie w tej konwencji? Na podstawie wybranych przez ciebie tekstów kultury odpowiedz na zadane pytanie i uzasadnij swój sąd. Twoja praca powinna liczyć co namniej 250 słów.
Co bardziej inspiruje sztukę: dobro czy zło? Postaw tezę i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do wybranych tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Zadaniowo
Dante, pisząc swoje dzieło, pokazał ludziom, jacy są i jacy powinni być. Przedyskutujcie w klasie, czy współcześnie jest miejsce na sztukę (literaturę, film, malarstwo itd.) o charakterze moralizatorskim.
Boską komedię nazywa się literacką summą średniowiecza. Wyjaśnij zasadność lub bezzasadność takiego określania dzieła Dantego.
Dante przedstawił Szatana jako istotę niewyobrażalnie brzydką. Przygotuj argumenty do wypowiedzi, w której opowiesz się za jedną z tez:
Brzydota to przejaw zła – to, co ohydne zewnętrznie, jest ohydne wewnętrznie.
Brzydota nie stanowi przejawu zła – nie zawsze to, co ohydne zewnętrznie, jest ohydne wewnętrznie.