Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Temat: Dawne procesy fonetyczne w języku polskim: system spółgłoskowy

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń:

• przedstawia proces rozwoju fonetycznego polszczyzny, w systemie spółgłoskowym;

• wyjaśnia pojęcia: palatalizacji i dyspalatalizacji;

• dostrzega zależności między dawną polszczyzną a współczesną czeszczyzną;

• analizuje zmiany w obrębie nowych fonemów spółgłoskowych oraz w grupach spółgłoskowych;

• bada dawne procesy fonetyczne w polszczyźnie we fragmentach zabytków języka polskiego.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• rozmowa kierowana;

• z użyciem e‑podręcznika;

• ćwiczeń przedmiotowych;

• dyskusja.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• e‑podręcznik;

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• słowniki językowe;

• tablica interaktywna lub rzutnik.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

Materiał dotyczący dawnych procesów fonetycznych w polszczyźnie podzielono na dwie części. Zasadnym jest, by rozpocząć od części dotyczącej systemu samogłoskowego, którą zamieszczono pod poniższym linkiem:

W pierwszym materiale – przede wszystkim w dołączonym do niego scenariuszu – sformułowano wstęp do całościowego omawiania zagadnienia procesu fonetycznego.

Z powodu wysokiego poziomu materiału (zakres rozszerzony) nie zaleca się metody odwróconej lekcji (aby uczniowie samodzielnie zapoznawali się z treścią części pierwszej).

Faza wprowadzająca

1. Faza wprowadzająca może zostać poświęcona w całości powtórzeniu wiadomości i umiejętności z zakresu dawnych procesów fonetycznych w systemie samogłoskowym. W ramach przypomnienia można odwołać się do filmu z udziałem prof. Miodka, który przedstawia złożoność zjawisk wpływających na rozwój fonetyczny polszczyzny.

2. W tej fazie nauczyciel może zaproponować refleksję na temat podstawowych przyczyn rozwoju języka, w tym zmian w obrębie fonetyki:

• Co na nie wpływa?

• Czy postępująca globalizacja, zmiany historyczne i społeczne wpływają na rozwój języka?

Po ogólnoklasowej dyskusji na temat podstawowych przyczyn zmian zachodzących w języku, nauczyciel poleca uczniom zapoznanie się z „Wprowadzeniem”, w którym częściowo historyczne zmiany w zakresie systemu spółgłoskowego zostały wyjaśnione.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie zapoznają się z terminami palatalizacji i dyspalatalizacji w sekcji „Przeczytaj”. Na podstawie zdobytej wiedzy wykonują ćwiczenia: 1‑4 oparte na fragmentach zabytków języka polskiego.

2. Uczniowie dostrzegają w rozwoju języka polskiego nowe fonemy spółgłoskowe. Po zapoznaniu się z przebiegiem tego procesu w sekcji „Przeczytaj”, nauczyciel prezentuje uczniom schemat z przykładowymi spółgłoskami, które w wyniku tego procesu pojawiły się w polszczyźnie.

• Po prezentacji nauczyciel zatrzymuje się na przykładzie spółgłosek: h – ch. Wyjaśnia, że proces fonetyczny dla różnych języków słowiańskich przebiegał w bardzo różny sposób. Współcześnie w języku polskim znaczenie ma tylko ortografia, lecz np. dla Czechów zapis ortograficzny przekłada się na sposób wypowiadania danego wyrazu, a ten z kolei czasami decyduje nawet o znaczeniu tego słowa (np. hodit – oznacza rzucić, a chodit – chodzić; oba te czasowniki wypowiada się inaczej: h jest głębokie i dźwięczne, ch – jest bezdźwięczne).

• W celu pogłębienia zagadnienia nauczyciel może zaprezentować uczniom dyskusję z Poradni Językowej PWN, w której podjęto temat różnorodnego wypowiadania głosek h - ch.

• Zadaniem uczniów jest sformułowanie syntetyzującej notatki na temat przyczyn różnic fonetycznych, o których wspomniał językoznawca w swojej odpowiedzi. W podsumowaniu wątku czeskiego rozwoju języka, a także jego wpływu na polszczyznę uczniowie wykonują ćwiczenie 8.

3. W kolejnej fazie uczniowie zapoznają się ze zmianami w zakresie grup spółgłoskowych, a następnie wykonują ćwiczenie 5.

4. Po zdobyciu kluczowej wiedzy uczniowie przystępują do pracy z multimedium. W mapie myśli podsumowują wszystkie cztery procesy, które zaszły w fonetycznym systemie spółgłoskowym. Proponują własne przykłady oraz formułują wnioski na temat konsekwencji tych procesów dla polszczyzny. Ten etap ma charakter indukcyjny, uczniowie dochodzą do wniosków na podstawie szczegółowych informacji, które zebrali podczas lekcji.

Faza podsumowująca

W fazie podsumowującej nauczyciel rozdaje słowniki etymologiczne (proponowany to: Krystyny Długosz Kurczabowej, Warszawa 2009) lub poleca skorzystanie z rekomendowanych stron internetowych, na których zamieszczono etymologię wyrazów (np. staropolska.pl lub: wsjp.pl). Zadaniem uczniów jest wyszukanie kilku wyrazów, które ukształtowały się na drodze jednego z procesów omawianych na lekcji. Uczniowie na podstawie haseł słownikowych prezentują kolejne etapy procesu. Podpowiedzią mogą być schematy z sekcji „Przeczytaj”, a formą treningu wykonanie ćwiczeń: 6 i 7 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały dodatkowe:

• Janusz Strutyński, Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, Kraków 1998.

• Krystyna Długosz‑Kurczabowa, Stanisław Dubisz, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2001.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać „Mapę myśli” jako inspirację do przygotowania własnej prezentacji multimedialnej do opracowania drugiego materiału - dotyczącego procesów fonetycznych w systemie samogłoskowym.