Dla nauczyciela

Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka

Przedmiot: Język polski

Temat: Leśmianowskie inspiracje ludowe na przykładzie utworu Ballada dziadowska

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;

3) rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki poznane w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę, balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu, wymienia ich podstawowe cechy gatunkowe;

4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;

8) wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie programowej jako lektury obowiązkowe;

14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;

2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

6) odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki;

II. Kształcenie językowe.

2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:

1) rozróżnia pojęcie stylu i stylizacji, rozumie ich znaczenie w tekście;

6) rozpoznaje rodzaje stylizacji (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja, stylizacja środowiskowa, biblijna, mitologiczna itp.) oraz określa ich funkcje w tekście;

III. Tworzenie wypowiedzi.

1. Elementy retoryki. Uczeń:

1) formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich konstrukcji składniowych;

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;

2) buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;

4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;

6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;

10) w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;

11) stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego tekstu; potrafi weryfikować własne decyzje poprawnościowe;

12) wykorzystuje wiedzę o języku w pracy redakcyjnej nad tekstem własnym, dokonuje korekty tekstu własnego, stosuje kryteria poprawności językowej.

IV. Samokształcenie.

6. wybiera z tekstu odpowiednie cytaty i stosuje je w wypowiedzi;

9. wykorzystuje multimedialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;

Lektura obowiązkowa

33) wybrane wiersze następujących poetów: Bolesław Leśmian, Julian Tuwim, Jan Lechoń, Maria Pawlikowska‑Jasnorzewska, Kazimiera Iłłakowiczówna, Julian Przyboś, Józef Czechowicz, Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

definiuje gatunek ballady i rozpoznaje jej cechy w utworze Bolesława Leśmiana Ballada dziadowska,
wyjaśnia, czym jest stylizacja ludowa w utworze literackim,
porównuje poetyckie i malarskie inspiracje ludowością,
wykrywa dialektyzmy (gwaryzmy) w utworze Bolesława Leśmiana i wyjaśnia ich funkcję.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja;
z użyciem e‑podręcznika;
ćwiczeń przedmiotowych;
wykład.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego;
praca w grupach.

Środki dydaktyczne:

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
komputery z dostępem do internetu dla uczniów;
e‑podręcznik.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

Uczniowie zapoznają się z interpretacją muzyczną wiersza Ballada dziadowska Bolesława Leśmiana. Korzystając z zasobów internetowych, wysłuchują ballady w wykonaniu Tadeusza Woźniaka (udostępnione w internecie).
Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna:

Uczniowie zapoznają się z galerią interaktywną (e‑materiał) o inspiracjach ludowych w twórczości Bolesława Leśmiana. Zapisują informacje dotyczące:

bohatera ludowego,
kreacji narratora i podmiotu lirycznego,
ludowych wierzeń,
realiów ludowego świata,
nawiązań do konkretnych ludowych tekstów.

Nauczyciel zapisuje na tablicy stwierdzenie:

Bolesław Leśmian to mistrz stylizacji językowej.

Uczniowie uzasadniają to stwierdzenie, analizując wybrane wiersze Bolesława Leśmiana.

Nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy.

W pierwszej grupie uczniowie omawiają wybrane zabiegi stosowane przez poetę: dialektyzmy, porównania przeczące składające się najczęściej z dwóch członów (pytania lub twierdzenia i zaprzeczenia), określenia tautologiczne, potrójne powtarzanie różnych czynności, dzielenie akcji na trzy różniące się człony, refreniczność, regularna stroficzność, zachowanie regularnej rytmiki wiersza (rytm i wersyfikacja). Uczniowie projektują tabelę, w której zapisują nazwę zastosowanego środka, cytat z wiersza i własny komentarz. Razem wybierają najlepszy projekt i na jego podstawie wykonują planszę dydaktyczną zatytułowaną: Na czym polega stylizacja ludowa w wybranych wierszach Bolesława Leśmiana?
W drugiej grupie uczniowie na podstawie umieszczonej w e‑materiałach definicji słownikowej ballady opracowują projekt schematu ilustrującego założenia tego gatunku.

Wybrany uczeń recytuje wiersz Bolesław Leśmiana na forum klasy, stosując zasady kultury żywego słowa.

Bolesław Leśmian Ballada dziadowska
Postukiwał dziadyga o ziem kulą drewnianą,
Miał ci nogę obciętą aż po samo kolano.
Szedł skądkolwiek gdziekolwiek - byle zażyć wywczasu,
Nad brzegami strumienia stanął tyłem do lasu.
Stał i patrzał tym białkiem, co w nim pełno czerwieni,
Oj da‑dana, da‑dana! − jak się strumień strumieni!
Wychynęła z głębiny rusałczana dziewczyca,
Obryzgała mu ślepie, aż przymarszczył pół lica.
Nie wiedziała, jak pieścić − nie wiedziała, jak nęcić?
Jakim śmiechem pośmieszyć, jakim smutkiem posmęcić?
Wytrzeszczyła nań oczy − szmaragdowe płoszydła −
I objęła za nogi − pokuśnica obrzydła.
Całowała uczenie, i łechtliwie i czule,
Oj da‑dana, da‑dana! − tę drewnianą, tę kulę!
Parskał śmiechem dziadyga w kark poklękłej ułudy,
Aż przysiadał na trawie, jakby tańczył przysiudy.
Aż mu trzęsła się broda i dwie wargi u gęby,
Aż się kulą obijał o perłowe jej zęby!
„Czemuż jeno całujesz moją kłodę stroskaną?
Czemuż dziada pomijasz aż po samo kolano?
Za wysokie snadź progi dla czarciego nasienia,
Ty, wymoczku rusalny − ty, chorobo strumienia!
Pieszczotami to drewno chcesz pokusić do grzechu?
Oj da‑dana, da‑dana ! − umrę chyba ze śmiechu!” −
Spowiła go ramieniem, okręciła, jak frygą!
„Pójdźże ze mną, dziadoku − dziaduleńku − dziadygo!
Będę ciebie niańczyła na zapiecku z korali,
Będę ciebie tuczyła kromką żwiru spod fali.
Będziesz w moim pałacu miał wywczasy niedzielne,
Będziesz pijał z mej wargi pocałunki śmiertelne!”
Pociągnęła za brodę i za torbę żebraczą
Do tych nurtów pochłonnych, co się w słońcu inaczą.
Nim się zdążył obejrzeć − już miał falę na grzbiecie −
Nim się zdołał przeżegnać − już nie było go w świecie!
Zakłębiły się nurty − wyrównała się woda,
Znikła torba dziadowska i łysina i broda!
Jeno kloc ten chodziwy − owa kula drewniana
Wypłynęła zwycięsko − oj da‑dana, da‑dana!
Wypłynęła − niczyja, nie należna nikomu,
Wyzwolona z kalectwa, wypłukana ze sromu!
Brnęła tędy − owędy szukająca swej drogi,
Niby szczątek okrętu, co się wyzbył załogi!
Grzała gnaty na słońcu ku swobodzie, ku życiu,
Zapląsała radośnie na swym własnym odbiciu!
I we żwawych poskokach podyrdała przez fale.
Oj da‑dana, da‑dana! − w te zaświaty − oddale!
dziad Źródło: Bolesław Leśmian, Ballada dziadowska, [w:] tegoż, Poezje wybrane, Wrocław 1983.

Uczniowie wykonują zamieszczone w e‑materiale ćwiczenia interaktywne. Rozpoznają w wierszu elementy typowe dla kreacji ludowości (bohatera, ludowe wierzenia, motywy ludowe, narratora).
Uczniowie wypisują z wiersza cytaty, które obrazują elementy stylizacji ludowej (potocyzmy, ludowy przyśpiew, dialektyzmy, określenia tautologiczne).

Faza podsumowująca

Nauczyciel zadaje pytanie podsumowujące:

Na czym polegają ludowe inspiracje w Balladzie dziadowskiej Bolesława Leśmiana?

Uczniowie udzielają odpowiedzi, analizując wiersz Bolesława Leśmiana. Podkreślają znaczenie muzyczności tekstu, czasu i miejsca rozgrywania się akcji, bohaterów, ludowych wierzeń oraz języka.

Praca domowa:

Uczniowie udowadniają, że tekst Ballada dziadowska Bolesława Leśmiana spełnia wymagania gatunku ballady. Korzystają z definicji zamieszczonej w Słowniku terminów literackich oraz z tekstu poetyckiego. Dostrzegają synkretyzm rodzajowy, elementy tajemnicy w fabule i kreacji bohaterów, paralelizm składniowy, powtórzenia, stroficzność, rytm i refreniczność.

Materiały pomocnicze:

Głowiński Michał, Zaświat przedstawiony, Kraków 1998.
Słownik terminów literackich, Warszawa 1995.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja multimedialna” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.

Sprawdź się