Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka

Przedmiot: język polski

Temat: Wojna i śpiew. Symbolika w wojennych piosenkach patriotycznych

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy

I.1.1)
Kształcenie literackie i kulturowe.
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
I.1.4)
Kształcenie literackie i kulturowe.
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
I.1.5)
Kształcenie literackie i kulturowe.
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
I.1.6)
Kształcenie literackie i kulturowe.
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;
I.1.9)
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
I.1.11)
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
I.1.14)
Kształcenie literackie i kulturowe.
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
I.1.15)
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
I.1.16)
Czytanie utworów literackich. Uczeń:
rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.
I.2.6)
Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki;
II.2.7)
Kształcenie językowe.
Zróżnicowanie języka. Uczeń:
rozpoznaje słownictwo o charakterze wartościującym; odróżnia słownictwo neutralne od słownictwa o zabarwieniu emocjonalnym, oficjalne od potocznego.
II.4.1)
Kształcenie językowe.
Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek (a, ę) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;
III.1.1)
Tworzenie wypowiedzi.
Elementy retoryki. Uczeń:
formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich konstrukcji składniowych;
III.1.6)
Tworzenie wypowiedzi.
Elementy retoryki. Uczeń:
rozumie, na czym polega logika i konsekwencja toku rozumowania w wypowiedziach argumentacyjnych i stosuje je we własnych tekstach;
III.2.2)
Tworzenie wypowiedzi.
Mówienie i pisanie. Uczeń:
buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;
III.2.4)
Tworzenie wypowiedzi.
Mówienie i pisanie. Uczeń:
zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
III.2.6)
Tworzenie wypowiedzi.
Mówienie i pisanie. Uczeń:
tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;
III.2.10)
Tworzenie wypowiedzi.
Mówienie i pisanie. Uczeń:
w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;
III.2.11)
Tworzenie wypowiedzi.
Mówienie i pisanie. Uczeń:
stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego tekstu; potrafi weryfikować własne decyzje poprawnościowe;
IV.1.
Samokształcenie.
rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych form prezentacji własnego stanowiska;
IV.2.
Samokształcenie.
porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;

Zakres rozszerzony
I.1.2)
Kształcenie literackie i kulturowe. Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto: rozumie pojęcie tradycji literackiej i kulturowej, rozpoznaje elementy tradycji w utworach, rozumie ich rolę w budowaniu wartości uniwersalnych;
I.2.3)
Kształcenie literackie i kulturowe. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto: rozpoznaje nawiązania do tradycji biblijnej i antycznej w kulturze współczesnej.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności,

• kompetencje cyfrowe,

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej,

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• rozpozna motywy i symbole charakterystyczne dla piosenek patriotycznych,.

• scharakteryzuje system wartości w piosenkach patriotycznych z czasów II wojny światowej,

• wskaże i nazwie środki artystyczne występujące w tekstach pieśni i piosenek patriotycznych,

• określi funkcje wybranych środków poetyckich.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

• metoda poglądowa;

• rozmowa kontrolowana;

• metoda ćwiczeń przedmiotowych;

• praca z tekstem literackim.

Formy zajęć:

• praca indywidualna;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego;

• analizowanie tekstów;

• samokształcenie.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;

• karta pracy.

• nagrania piosenek.

Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Uczniowie na podstawie informacji zawartych w e‑materiałach opracowują konkurs wiedzy o piosenkach patriotycznych. Tworzą zestawy pytań według zasady:

• pytanie o proste informacje,

• pytanie o interpretację symboliki,

• pytanie o zastosowane środki stylistyczne,

• pytanie o kompozycję utworu.

Uczniowie ustalają przykładowe odpowiedzi i kryteria ich oceny (zasady punktowania).

Nauczyciel decyduje, kiedy i w jaki sposób przeprowadzić konkurs. Konkurs można potraktować jako podsumowanie zajęć lub element samokształcenia.

2. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie zapoznają się multimedium bazowym. Analizują mapę myśli ilustrującą motywy i symbole funkcjonujące w piosenkach patriotycznych. Uzupełnij ją nazwami uczuć i postaw, które można wyrażać za pomocą tych symboli. Treści zawarte w mapie myśli ewentualnie wykorzystują do uzupełnienia zestawów pytań konkursowych.

2. Nauczyciel rozdaje uczniom tabliczki z zapisanymi wyrazami uczniowie łączą się w pary, których układ wynika ze zgodności nazwy symbolu i jego znaczenia. Powstaje zestawienie:

• serce – miłość;

• światło – wolność;

• ciemność – okupacja;

• krzyż – męczeństwo;

• dom – ojczyzna;

• krew – ofiara.

3. Po wysłuchaniu wybranych piosenek patriotycznych uczniowie do każdej pary (nazwa symbolu i jego znaczenie) dobierają odpowiedni tytuł piosenki.

5. Uczniowie zapoznają się z tekstem piosenki Modlitwa obozowa autorstwa Adama Kowalskiego i uzupełniają tabelę dotyczącą zastosowanych w niej środków artystycznego wyrazu. Korzystają ze Słownika terminów literackich (definicje metonimii i apostrofy). Nauczyciel zadaje pytania pomocnicze: Które środki artystycznego wyrazu służą podkreśleniu powszechności danego zjawiska i opisaniu obiektu bez używania jego nazwy?

Uczniowie rozpoznają w tekście wyliczenie i peryfrazę oraz dostrzegają funkcję wymienionych w tabeli środków artystycznych: podkreślenie wiary i ufności pokładanej w Bogu, przypisanie wrogowi okrucieństwa i potęgi, podkreślenie skali cierpień Polaków i ogromu nadziei związanych z odzyskaniem wolności.

Powstaje tabela

6. Uczniowie charakteryzują podmiot liryczny w piosence Modlitwa obozowa autorstwa Adama Kowalskiego. Swoje ustalenia potwierdzają cytatami z tekstu.

Zwracają uwagę na pojawiające się w tekście określenia przestrzeni oraz informacje o czasie i miejscu powstania utworu. Uzasadniają, że podmiotem zbiorowym tekstu  są internowani polscy żołnierze pragnący powrócić do ojczyzny i pokonać wroga. Mimo zaznanych cierpień nie tracą wiary w zwycięstwo.

7. Uczniowie zapoznają się z tekstem piosenki Zbigniewa Kabaty ps. Bobo Pieśń „Odwetu”. Wynotowują wyrazy charakterystyczne dla tekstu patriotycznego. Z tekstu piosenki wpisują do tabeli rzeczowniki i przymiotniki związane ze wskazanymi motywami i dodają do nich własne przykłady.

Uczniowie odszukują w tekście piosenki wyrazy, którymi podmiot liryczny określa ojczyznę i które opisują, czym są dla niego niewola i walka. Wybierają wyrazy silnie nacechowane emocjonalnie. Gromadzą m.in. wyrazy: skuta, smutek, jarzmo, zmartwychwstanie, cud, matka, hojny, śmierć, ból, wolność, najświętszy oraz ich samodzielnie wybrane synonimy.

Powstaje tabelka.

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel przygotowuje kartę pracy. Rozdaje ją wszystkim uczniom. Uczniowie samodzielnie wykonują dołączone do niej ćwiczenie. Swoje odpowiedzi porównują z umieszczonymi w e‑materiałach.

KARTA PRACY

Informacja

„Odwet” – pismo konspiracyjne prowadzone przez Władysława Jasińskiego ps. Jędruś, dowódcę oddziału partyzanckiego „Jędrusie”; Pieśń „Odwetu” była hymnem tego oddziału.

Polecenie

Udowodnij, że w Pieśni „Odwetu” autorstwa Zbigniewa Kabaty występują motywy i symbole typowe dla piosenki patriotycznej. Sformułuj argumenty i poprzyj je przykładami z tekstu. Twoja argumentacja powinna odnosić się zarówno do przesłania utworu, jak i do zastosowanych w nim środków artystycznego wyrazu.

Skorzystaj ze wskazówek interpretacyjnych:

• W argumentacji odnieś się do sposobu obrazowania ojczyzny, wolności i sposobu rozumienia patriotyzmu.

• Zinterpretuj nacechowanie emocjonalne zastosowanego w piosence słownictwa i środków artystycznego wyrazu.

• Opisz nastrój, jaki towarzyszy lekturze (lub wykonaniu) utworu.

2. Nauczyciel zadaje pytanie;

Na czym polega tyrtejski charakter piosenki patriotycznej oraz sakralizacja ojczyzny i walki o wolność?

Uczniowie dzielą się spostrzeżeniami na ten temat.

3. Nauczyciel otwiera dyskusję podsumowującą lekcję, zadając pytania: Dlaczego ludzie w tak ekstremalnej sytuacji jak wojna chcą śpiewać? Czy autorzy pieśni i piosenek wojennych pomagają im przetrwać ten straszny czas?

Zadanie domowe

Nauczyciel na podstawie e‑materiałów formułuje polecenie pracy domowej.

Wyjaśnij, jaką funkcję pełnią środki stylistyczne w tekstach wojennych pieśni i piosenek. Napisz notatkę na ok. 150 słów.

Materiały pomocnicze:

Album Zakazane piosenki Various Artists.

Śpiewnik niepodległości, dostępny w internecie.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą opracować na wzór umieszczonej w e‑materiałach mapy myśli własną mapę o wybranej piosence patriotycznej. Do wszystkich zapisów mogą dołączyć odpowiednie ilustracje. mapę da się także wykorzystać w organizowaniu konkursu o piosenkach patriotycznych.