R14WaZUXNprFG1

Dramaty Szekspira inspiracją dla kompozytorów

Źródło: Maria Majewska-Mocek, cc0.

Ważne daty

1564‑1616 – daty życia Williama Szekspira

1692 – premiera maski The Fairy Queen Henrego Purcella

1827 – powstanie Uwertury do Snu nocy letniej Felixa Mendelssohna‑Bartholdyʼego

1842 – powstanie La Mort d’Ophelia Hectora Berlioza

1858 – powstanie Poematu Symfonicznego Hamlet Franciszka Liszta

1888 – powstanie Uwertury fantastycznej Romeo i Julia Piotra Czajkowskiego

1847 – premiera opery Macbeth Giuseppe Verdiego we Florencji

1957 – Leonard Bernstein pisze musical West Side Story

1960 – premiera opery A Midsummer Night Dream Benjamina Brittena

mf49470974beab68d_0000000000027
1
1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R2kLcWKGgULq9
Pobierz plik: scenariusz lekcji.pdf
Plik PDF o rozmiarze 124.35 KB w języku polskim

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;

3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

mf49470974beab68d_0000000000037
Nauczysz się

wymieniać tytuły utworów i nazwiska kompozytorów, którzy w swojej twórczości inspirowali się dramatami Szekspira;

klasyfikować omawiane utwory do odpowiedniego gatunku muzycznego;

przedstawiać związek między twórczością dramatyczną Szekspira, a ideologią romantyczną;

wskazywać środki muzyczne, za pomocą których kompozytorzy tworzyli muzyczną charakterystykę postaci szekspirowskich;

na podstawie analizy słuchowej rozróżniać przykłady z literatury muzycznej powiązanej z tematem.

mf49470974beab68d_0000000000048

Muzyczność sztuk Szekspira

R1Pi1JfPNY0SM
Ilustracja interaktywna przedstawia: Strona tytułowa pierwszego folio z portretem Williama Szekspira, miedzioryt autorstwa Martina Droeshouta. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Przeglądając stronnice dramatów Williama Szekspira (1564‑1616) warto zwrócić uwagę, że poświęca on w nich wiele miejsca na rozważania dotyczące natury sztuki, jak również na fakt, iż muzyka pełni ważną rolę w jego poetyckiej wyobraźni. Odwołuje się zarówno do teorii muzyki, jak również do aktu społecznego jakim jest muzykowanie. Przywołuje także określone gatunki muzyki instrumentalnej – aby podkreślić ważkość okazji lub w scenach związanych z magią, wprowadza też gatunki pieśniowe, które wykonują bohaterowie na prośbę innych, lub dlatego, iż śpiew bezpośrednio wynika z ich zachowania lub stanu ich ducha. Punkt 1: Przeglądając stronnice dramatów Williama Szekspira (1564‑1616) warto zwrócić uwagę, że poświęca on w nich wiele miejsca na rozważania dotyczące natury sztuki, jak również na fakt, iż muzyka pełni ważną rolę w jego poetyckiej wyobraźni. Odwołuje się zarówno do teorii muzyki, jak również do aktu społecznego jakim jest muzykowanie. Przywołuje także określone gatunki muzyki instrumentalnej – aby podkreślić ważkość okazji lub w scenach związanych z magią, wprowadza też gatunki pieśniowe, które wykonują bohaterowie na prośbę innych, lub dlatego, iż śpiew bezpośrednio wynika z ich zachowania lub stanu ich ducha.
Strona tytułowa Pierwszego Folio z portretem Williama Szekspira, miedzioryt autorstwa Martina Droeshouta (1623), wikimedia.org, domena publiczna

Sztuki Szekspira były wystawiane w specjalnie zaprojektowanym teatrze The Globe.

Prezentacja 3D pt. Dramaty Szekspira inspiracją dla kompozytorów

RqH4QKYSYFUGH1
nie jest dostępna dla wszystkich uczniów
Źródło: Maria Majewska-Mocek.

Muzyczność sztuk Szekspira, jak również ich potencjał dramaturgiczny sprawiły, iż przykuły uwagę licznych kompozytorów i często stanowiły bezpośrednią inspirację dla ich twórczości. Jest rzeczą powszechnie wiadomą, iż zarówno Beethoven jak i Wagner byli zafascynowani twórczością angielskiego dramaturga i bardzo wysoko ją sobie cenili. Mimo iż nie stworzyli żadnego dzieła opartego bezpośrednio na jego sztukach, to liczni badacze wskazują na szekspirowskie motywy i sceny, które najprawdopodobniej stały się inspiracją dla ich muzyki.

mf49470974beab68d_0000000000070

Sen nocy letniej: od angielskiej maski do XX‑wiecznej opery

Jednym z pierwszych kompozytorów, który zmierzył się muzycznie z dramatami Szekspira, był jego rodak – Henry Purcell. Napisał on maskę The Fairy Queen (Królowa Wróżek), która stanowiła komentarz do Snu nocy letniej – fantastycznej, quasi‑onirycznej opowieści o królestwie Oberona, Tytanii i zabłąkanej w nim czwórce śmiertelników. W dziele Purcella nie pojawiają się szekspirowscy bohaterowie, ale liczne postaci alegoryczne, takie jak: Tajemnica, Sekret, Sen, Wiosna, Lato, Jesień i Zima. Oprócz tego są: Pijany poeta, wróżki, Chińczycy i Rzemieślnicy. Forma angielskiej maski jest gatunkiem tylko częściowo przekomponowanym – uzależnionym od dramatu mówionego. Muzyka była traktowana jako wstawka między aktami właściwej sztuki. Kompozytor z dużym wyczuciem wybrał takie miejsca w dramacie, które naturalnie i logicznie nadawały się do wprowadzenia muzyki. Na fragmenty muzyczne składały się głównie pieśni, bardzo często oparte na formule opadającego basu typu chaconne i tańce, które często były łączone z partiami chóralnymi. Do najsławniejszych fragmentów partytury należą: Hush – no more, If love sweet passion why does it torment, Now winter comes slowly czy też O let me weep.
Lament O let me weep – jeden z najbardziej znanych lamentów Purcella – pojawia się w V akcie. Śpiewany jest na prośbę Oberona – króla magicznego świata. Oparty na formule stałego, opadającego basu. Z głosem dialoguje instrument obligatoobligatoobligato, a towarzyszy im basso continuo.

RIk5vD5soz7eN
Utwór muzyczny: Henry Purcell, O let me weep, The Fairy queen. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się dynamicznym charakterem.
R1Kt5HNpqKmBH
Ilustracja interaktywna przedstawia: Queens Theatre Dorset Garden, miejsce premiery maski The Fairy Queen Purcella. Rycina autorstwa Williaima Dolleʼa. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. The Fairy Queen została wystawiona w Londynie w 1692 r. w Queens Theatre Dorset Garden. Z zachowanych dokumentów wiadomo, że dzieło zostało zrealizowane z niezwykłym rozmachem, na scenie prezentowane były smoki, małpy, a największy zachwyt wśród publiczności wzbudziła ostatnia maska, której akcja umiejscowiona była w chińskim ogrodzie.
Queens Theatre Dorset Garden, miejsce premiery maski The Fairy Queen Purcella. Rycina autorstwa Williaima Dolleʼa (1673), wikimedia.org, Domena Publiczna

Sen nocy letniej fascynował wielu kompozytorów, ale rzadko bywał opracowany w całości. Muzykę incydentalną stworzyli m. in. Felix Mendelssohn‑Bartholdy oraz Carl Orff. Muzyka Mendelssohna zapisała się w pamięci melomanów za sprawą Marsza weselnego, który jest jednym z utworów najchętniej wybieranych do oprawy ceremonii ślubnych. Do słynnych fragmentów należą również: Scherzo oraz Uwertura, którą kompozytor napisał już w 1826 roku w wieku zaledwie 17 lat. Figuracje smyczków w wysokim rejestrze, pizzicato, częste zmiany rejestru, zastosowana instrumentacja, odwołują się niemal ilustracyjnie do treści dramatu budząc skojarzenia z światem wróżek i elfów, a niekiedy też z ryczeniem osła, w którego zmienia się jeden z bohaterów.

RDTOiLZJO7xlz
Utwór muzyczny: Felix Mendelsohn-Bartholdy, Uwertura do Snu Nocy Letniej (fragm.). Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

Wśród dzieł operowych opartych na motywach Snu nocy letniej należy wskazać również utwór Carla Marii von Webera – operę Oberon. Dzieło to jednak nie zyskało w całości popularności, być może przez fakt, że libretto zamiast angielskiego oryginału wykorzystuje język niemiecki. Często wykonywana jest uwertura, która stała się samodzielnym utworem koncertowym.

Kompletne opracowanie szekspirowskiego dramatu zawdzięczamy również Benajminowi Brittenowi, jednemu z czołowych angielskich kompozytorów XX w. Skomponował on operę A Midsummer Night's Dream, op. 64, do libretta Petera Pearsa i własnego, będącego adaptacją dramatu Szekspira. Premiera dzieła miała miejsce 11 czerwca 1960 roku, podczas festiwalu muzycznego w Aldeburgh.

R1Fdj5LTeZ8I8
Ilustracja interaktywna przedstawia: Benjamin Britten, fot. Hans Wild, 1968. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Britten muzycznie wyróżnił trzy typy bohaterów: postaci o proweniencji wiejskiej charakteryzuje muzyka quasi‑ludowa, kochanków – romantyczny idiom, a świat wróżek i elfów oddany jest za pomocą ulotnej, eterycznej muzyki, którą słychać już od pierwszych taktów opery. Taka też jest partia Oberona, która została napisana specjalnie dla kontratenora Alfreda Dellera. Jego partii towarzyszą często harfa i czelesta. To specyficzne brzmienie jest szczególnie dobrze słyszalne w kunsztownej arii Oberona I know a bank, która wzorowana jest na utworze Purcella Sweeter than roses.
Benjamin Britten, fot. Hans Wild, 1968, wikimedia.org, Domena Publiczna
R1LDerbvM9xQf
Utwór muzyczny: Benjamin Britten, Aria Oberona I know a Bank, A Midsummer Night Dream. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.
mf49470974beab68d_0000000000081

Portrety Ofelii i duńskiego księcia przedstawione w Hamlecie

RO5ZkibNfeTMbmf49470974beab68d_00000000000061
Źródło: online skills, cc0.
RpkVJP5vzOxYM
Utwór muzyczny: Hector Berlioz, La mort d'Ophélie (1842). Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.
R109jyMKbmze1
Utwór muzyczny: Franciszek Liszt, Poemat Symfoniczny Hamlet. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.
mf49470974beab68d_0000000000006
mf49470974beab68d_0000000000105

Romeo i Julia: muzyczne losy najsłynniejszych kochanków świata

Hamlet zainspirował również twórczo Piotra Czajkowskiego, w 1888 roku napisał on Uwerturę Fantazję o tym tytule, a 5 lat później muzykę incydentalną do spektaklu. W jego dorobku odnajdziemy również Fantazję Symfoniczną opartą na motywach Burzy Szekspira. Jednak to Romeo i Julia Uwertura Fantastyczna przyniosła mu największe uznanie i sławę. Geneza dzieła sięga przyjaźni kompozytora z jego starszym kolegą po fachu Milijem Bałakiriewem. To on zainteresował młodego wówczas kompozytora tematem szekspirowskich kochanków, sam też zaproponował mu sposób jego opracowania podsuwając jako wzór swoją Uwerturę Król Lear jako model. Utwór przechodził liczne rewizje i poprawki, aż w końcu w 1880 roku powstała jego trzecia i ostatnia wersja, która jest obecnie najczęściej wykonywana. Utwór ma formę formy sonatowej z powolną introdukcją i epilogiem. Dramatyczny potencjał tej formy Czajkowski wykorzystał splatając jej główne tematy z podstawowym konfliktem sztuki na osi miłość – nienawiść. Podstawowymi elementami tej struktury są trzy tematy. W introdukcji pojawia się opracowany chorałowo temat ojca Laurentego. Charakteryzuje go ciemne brzmienie fagotów i klarnetów i tonacja fis‑moll. W dalszym przebiegu dzieła – w przetworzeniu i repryzie temat ten towarzyszyć będzie tematowi walki.

RTnKp6DaPEd2H1
Utwór muzyczny: P. Czajkowski, „Romeo i Julia”, temat introdukcji. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.
R6F7ecVPY1rar1
P. Czajkowski, Uwertura Fantastyczna Romeo i Julia, temat introdukcji, online-skills, CC BY 3.0

Kolejny temat, określany jako temat pierwszy, to temat konfliktu Kapuletów i Montekich, który doprowadził do tragicznego zakończenia historii kochanków. Ten poszarpany, dynamiczny temat przykuwa uwagę charakterystycznym synkopowanym i punktowanym rytmem. W ekspozycji pojawia się w tonacji h‑moll.

RH8eNlqlYMKng1
Utwór muzyczny: P. Czajkowski, „Romeo i Julia”, temat zwaśnionych rodów. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
R12BGmPTi6qrq1
P. Czajkowski, Uwertura Fantastyczna Romeo i Julia, temat konfliktu zwaśnionych rodów, online-skills, CC BY 3.0

Temat miłości Romea i Julii zostaje wprowadzony w drugiej części ekspozycji przez altówkę i rożek angielski, którym towarzyszą smyczki z tłumikami (con sordini). W trakcie przebiegu dzieła jest on poddawany licznym modyfikacjom. W ekspozycji pojawia się w tonacji Des‑dur. Nie występuje w części przetworzeniowej, pojawia się dopiero w repryzie i kodzie, gdzie towarzyszą mu struktury charakterystyczne dla marsza pogrzebowego, zmianie poddany zostaje również tryb tonacji, która zmienia się z durowej na molową. W ten symboliczny sposób Czajkowski dopowiada tragiczne zakończenie historii Romea i Julii.

R19mmf7ElEJPi1
Utwór muzyczny: P. Czajkowski, „Romeo i Julia”, temat miłości Romea i Julii. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
R2H21UvoOvqQc
P. Czajkowski, Uwertura Fantastyczna Romeo i Julia, temat miłości Romea i Julii, online-skills, CC BY 3.0

W XIX wieku topos miłości dwojga kochanków z Werony pojawił się również w twórczości operowej Gounoda i Belliniego. Charles Gounod napisał pięcioaktową operę Romeo i Julia, która zasłynęła serią czterech duetów oraz arią Julii w formie Walca. Z kolei opera Vincenzo Belliniego Capuleti e Montecchi, napisana w zaledwie półtora miesiąca, zamówiona na sezon karnawałowy 1830 przez Wenecki Teatr La Fenice, kojarzona jest głównie ze specyficzną partią Romea, która przeznaczona jest dla głosu żeńskiego (rola in travesti).

Historia muzycznych opracowań losów Romea i Julii nie kończy się na epoce romantyzmu. W XX wieku muzykę baletową, a następnie suitę opartą na tej muzyce, stworzył radziecki kompozytor Sergiusz Prokofiew. Pascal Dusapin w swojej postmodernistycznej operze Roméo et Juliette z 1984 uwikłał postaci protagonistów w zagadnienia o tematyce rewolucyjnej, socjologicznej i kulturalnej. Topos miłości i nienawiści między dwoma zwaśnionymi rodami stanowi również podstawę słynnego musicalu Leonarda Bernsteina West Side Story z 1957 roku.

mf49470974beab68d_0000000000114

MakbetOtelloFalstaff – szekspirowskie dramaty w interpretacji Verdiego

Wielkim miłośnikiem talentu Szekspira był także Giuseppe Verdi. Potencjał dramatyczny dojrzał on jednak w sztukach rzadziej opracowanych muzycznie. Jego pierwszą szekspirowską operą był Macbeth do libretta Francesco Marii Piave, wystawiony we Florencji w 1847 roku. Mroczna atmosfera dramatu budowana jest poprzez liczne sceny z duchami i czarownicami oraz sceny majaków i wizji. Te elementy stanowią także najmocniejsze strony opery Verdiego. Scenom z wiedźmami, opracowanym na 3‑głosowy chór żeński towarzyszą groteskowe i przeraźliwe brzmienia w orkiestrze podkreślające ich diaboliczne pochodzenie.

RhjK76jy7a8pG
Ilustracja interaktywna przedstawia: Scena spotkania Makbeta z Wiedźmami, Roberto Focosi, litografia Francesco Corbetta. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Monologi postaci zbudowane są najczęściej w oparciu o zabarwione silnymi emocjami recitativo accompagnato, wraz z wstawkami ariozyjnymi tworzą rozbudowane sceny. W wielkiej scenie z I aktu, w której Makbet rozważa możliwość zabicia Króla Duncana, zwraca uwagę opracowanie muzyczne, formuły i zwroty, które podążają za każdą frazą słowną wypowiedzianą przez Makbeta, jego wzburzeniem i emocjami.
Scena spotkania Makbeta z Wiedźmami, Roberto Focosi, litografia Francesco Corbetta, wikimedia.org, Domena Pubiczna

W akcie V na uwagę zwraca również scena obłędu Lady Makbet – wielkie arioso opatrzone obszernym orkiestrowym wprowadzeniem i zakończeniem. Pojawiająca się w nim melodia charakterystyczna, zapowiedziana już w uwerturze dzieła symbolicznie wskazuje na związek winy i pokuty.

Pozostałymi dziełami w twórczości Verdiego opartymi na dramatach Szekspira są jego dwie ostatnie opery – Otello z 1887 r oraz Falstaff z 1893 r. W obu przypadkach kompozytor miał szczęście współpracować ze wspaniałym librecistą Arrigo Boito. Wzbogacił on tekst oryginalnej sztuki Othello o elementy takie, jak słynne Credo Jagona, które jest wyznaniem nihilizmu i złej woli. Fragment ten, opracowany muzycznie w diabolicznej aurze trylów w niskim rejestrze, skontrastowanych z akcentowaną melodią graną przez orkiestrowe tutti, uwypukla przesycony złem charakter bohatera.

Sztuki Szekspira cieszą się niegasnącym powodzeniem wśród kompozytorów także współcześnie. Do najbardziej znanych produkcji w XXI wielu należy opera brytyjskiego kompozytora Thomasa Adèsa The Tempest (Burza), która budzi podziw i uznanie wśród wielu krytyków. Na tym polu swoje zasługi mają również polscy kompozytorzy: w 2006 r. Prasqual (Tomasz Praszczałek) skomponował operę Ophelia, która miała swoją premierę w Teatrze Wielkim w Poznaniu, a Paweł Mykietyn w 2010 roku na festiwalu Sacrum Profanum wystawił musical Król Lear.

R75AVb4PYDyNp
Ilustracja interaktywna przedstawia: Anna Netrebko & Elina Garanca. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Cavatina to typ prostej arii, o niewielkich rozmiarach, prostej melodyce i braku powtórzeń.
Anna Netrebko & Elina Garanca, www.last.fm, domena publiczna
mf49470974beab68d_0000000000180

Zadania

RdVthyb2lu8lX
Ćwiczenie 1
Uzupełnij treść. Pierwszym dziełem Verdiego opartym na dramacie Szekspira była opera Tu uzupełnij1. Falstaff, 2. Arrigo Boito, 3. Francesco Marii Piave, 4. Otello, 5. Makbet</>
do libretta Tu uzupełnij 1. Falstaff, 2. Arrigo Boito, 3. Francesco Marii Piave, 4. Otello, 5. Makbet</>.
Również ostatnie dwie opery włoskiego kompozytora, Tu uzupełnij 1. Falstaff, 2. Arrigo Boito, 3. Francesco Marii Piave, 4. Otello, 5. Makbet</>
i Tu uzupełnij 1. Falstaff, 2. Arrigo Boito, 3. Francesco Marii Piave, 4. Otello, 5. Makbet</> są adaptacją dramatów angielskiego twórcy.
W obu wypadkach autorem libretta był Tu uzupełnij 1. Falstaff, 2. Arrigo Boito, 3. Francesco Marii Piave, 4. Otello, 5. Makbet</>.
R4MvkTfTK438T
Ćwiczenie 2
Rxz8i5vWpMl1u
Ćwiczenie 3
R12OpQ5VuvZny
Ćwiczenie 4
Przyporządkuj utwory do odpowiedniego gatunku. Przeciągnij elementy na właściwe miejsce. Hector Berlioz Roméo et Juliette. Możliwe odpowiedzi: 1. musical, 2. symfonia dramatyczna, 3. Balet, 4. maska, 5. poemat symfoniczny. Franciszek Liszt Hamlet. Możliwe odpowiedzi: 1. musical, 2. symfonia dramatyczna, 3. Balet, 4. maska, 5. poemat symfoniczn.y Henry Purcell The Fairy Queen. Możliwe odpowiedzi: 1. musical, 2. symfonia dramatyczna, 3. Balet, 4. maska, 5. poemat symfoniczny. Sergiusz Prokofiew Romeo i Julia. Możliwe odpowiedzi: 1. musical, 2. symfonia dramatyczna, 3. Balet, 4. maska, 5. poemat symfoniczny. Paweł Mykietyn Król Lear. Możliwe odpowiedzi: 1. musical, 2. symfonia dramatyczna, 3. Balet, 4. maska, 5. poemat symfoniczny.
R1ePMfsmZg8HQ
Ćwiczenie 5
R12zoeZpJbcQT
Ćwiczenie 6
Wyjaśnij pojęcie obligato.
Rnz4KnpfrudSG
Ćwiczenie 7
Wyjaśnij pojęcie basso continuo.
mf49470974beab68d_0000000000246

Słownik pojeć

Basso continuo
Basso continuo

linia głosu basowego stanowiąca podstawę elementu harmonicznego utworu.

Cavatina
Cavatina

typ prostej arii, o niewielkich rozmiarach, prostej melodyce i braku powtórzeń.

Maska
Maska

angielska forma muzyczna, odpowiednik opery. Łączy elementy tańca, pantomimy i śpiewu.

Obligato
Obligato

oznaczenie partii obowiązkowej podczas wykonania.

Recitativo accompagnato
Recitativo accompagnato

forma wokalno‑instrumentalna charakterystyczna dla gatunku opery. Cechuje ją akompaniament orkiestry, bardziej rozbudowana melodyka oraz większe nasycenie emocjami.

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

mf49470974beab68d_0000000000274

Biblioteka muzyczna