Droga do unii realnej
Giovanni Paolo Mucante, mistrz ceremonii na dworze nuncjusza apostolskiego w Polsce, kardynała Enrico Caetaniego, opisał uroczystość w kościele p.w. św. Jana w Warszawie w 1597 r. Celebrował ją Wojciech BaranowskiWojciech Baranowski, wówczas będący biskupem płockim. Pisał on:
śpiewał bardzo dobrze naśladując wzorce rzymskie, co innym Polakom nie przychodziło z łatwością; ponieważ on w ostatnich latach był w Rzymie i tam w trzecią niedzielę poprzedzającą Wielkanoc w kaplicy Jego Świętobliwości celebrował Mszę Św., dzięki temu potrafił on swemu głosowi nadać stosowny ton, unikając szkodzących brzmieniu siły i nieodpowiedniego natężenia, co przeważnie robią wszyscy Polacy.
Po przeczytaniu powyższych informacji, odpowiedz na pytania:
Skąd napływały do Polskie wzorce artystyczne w XVI i XVII w.?
- Włochy
- Niemcy
- Francja
- Rosja
- Skandynawia
Z jakich grup społecznych rekrutowały się przeważnie osoby upowszechniające włoskie wzorce w Polsce?
- szlachta
- mieszczaństwo
- chłopi
- duchowieństwo
Jakie przyczyny stanowiły główne motywy podróży Polaków do Włoch?
- nauka
- kontakty kościelne
- handel
- „turystyka”
Zwróć uwagę na miejsca zawieranie porozumień „polsko-litewskich”. Brak miejscowości położonych w Wielkopolsce i na Pomorzy wynika z:
- niechęci tych krain do unii.
- zbytniego oddalenia od granicy polsko litewskiej.
Zastanów się, jaki wpływ miały na wybór miejsca zawierania unii grupy społeczne dokonujące aktu unii.
Unia w Krewie (1385) | W dniu 14 sierpnia 1385 roku w Krewie podpisano układ pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. Układ przewidywał małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełły z królową Polski Jadwigą w zamian za przejście Litwy na katolicyzm, przyłączenie jej do Polski i odzyskanie przez Jagiełłę utraconych ziem koronnych (Pomorza znajdującego się w rękach krzyżackich). |
Unia wileńsko‑radomska (1401) | W 1401 roku w Wilnie wielki książę Witold wystawił dokument uznający zwierzchnictwo Jagiełły i Korony oraz zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do przyłączenia ziem litewskich do Korony. Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi (1399) i brak potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą, bojarowie litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w Radomiu, przyznając równocześnie dożywotnio tytuł wielkiego księcia litewskiego Witoldowi Kiejstutowiczowi. |
Unia horodelska (1413) | Zawarta 2 października 1413 roku unia horodelska potwierdziła wolę obydwu narodów dalszego zacieśniania wzajemnych stosunków przy zachowaniu odrębności państwa litewskiego. Bojarzy zobowiązali się powołać po śmierci Witolda nowego wielkiego księcia w porozumieniu z Polską, panowie polscy godzili się na wybór króla polskiego w porozumieniu z Litwą. Postanowiono także zwoływać wspólne sejmy polsko‑litewskie w Lublinie lub Parczewie. Przyjęto do rodów herbowych 47 rodów bojarskich wyznania rzymskokatolickiego. Utrzymanie unii miało na celu przede wszystkim wspólne wystąpienia przeciw Krzyżakom i innym wrogom obydwu krajów. |
Unia w Grodnie (1432) | Na mocy aktu unijnego z 1432 roku zawartego w Grodnie powołano na tron wielkoksiążęcy na Litwie Zygmunta Kiejstutowicza. Postanowiono, iż Podole powróci do Korony. |
Unia wileńska (1499) | Po klęsce bukowińskiej Polski (1497) odnowiono porozumienie pomiędzy Litwą i Polską. Zawarte w 1499 roku w Wilnie przymierze miało charakter obronny. Potwierdzono równorzędność obu państw, Litwini mieli prawo do elekcji króla polskiego, a Polacy - księcia Litwy. |
Unia mielnicka (1501) | W 1501 roku w Mielniku zawarto kolejny układ polsko‑litewski, gdzie przywrócono unię personalną. Układ nie wszedł w życie wobec sprzeciwów ze strony Władysława II Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, oraz Zygmunta Jagiellończyka (późniejszego króla Zygmunta I Starego), będącego wówczas namiestnikiem Śląska. |
Unia lubelska (1569) | Ukoronowaniem dążeń zjednoczeniowych Polski i Litwy był akt unii uchwalony 1 lipca 1569 roku w Lublinie przez sejmy obydwu państw. Na mocy tejże unii Korona i Litwa stanowiły odtąd Rzeczpospolitą Obojga Narodów, ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i wspólną polityką zagraniczną. W odróżnieniu od poprzednich unii personalnych unia lubelska była unią realną. Korona i Litwa zachowały odrębne urzędy centralne, oddzielny skarb, oddzielne armie, a także oddzielne urzędy ziemskie i sądy oparte na odrębnych statutach. Wspólne były: monarcha (król), sejm i polityka zagraniczna. Do Polski przyłączono województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie. Wzajemna tolerancja narodowościowa i wyznaniowa oraz równe prawa stanowe na ziemiach polskich i litewskich stanowiły o trwałości unii, której koniec przyniosły w XVIII w. rozbiory. |
Na podstawie powyższej tabeli zastanów się, jakie grupy społeczne zawierały porozumienia (w przypadku niektórych grup możliwe są obie odpowiedzi).
| Grupa społeczna | tak | nie |
| mieszczanie | □ | □ |
| chłopi | □ | □ |
| szlachta | □ | □ |
| wysocy urzędnicy – możnowładztwo | □ | □ |
| władcy | □ | □ |
| duchowieństwo | □ | □ |
Unia personalna, unia realna
Trwałe, dobrowolne połączenie dwóch lub większej liczby organizmów państwowych nazywamy unią. Nigdy nie był i nie jest to łatwy proces. Stosunkowo najprostszy sposób realizacji unii polega na włączeniu jednego państwa do drugiego. Wówczas całe prawo, urzędy, sposoby administrowania itp. niejako automatycznie zostają rozciągnięte na wszystkich partnerów. Niestety oznacza to wielką zmianę dla krajów włączonych, gdyż jego mieszkańcy zostają zmuszeni do porzucenia dotychczasowych rozwiązań i znanych sobie sposobów załatwiania różnych spraw.
W okresie feudalnym, do XVIII w. praktycznie wszystkie kraje europejskie miały charakter „unijny” i składały się z małych państewek połączonych osobą monarchy, czyli tworzyły tzw. unie personalne. Odzwierciedla to najlepiej tytulatura władców wymieniająca wszystkie takie części składowe państwa.
Tytulatura Kazimierza Wielkiego z 1364: nos Kazimirus, Dei gracia rex Poloniae ac terrarum Cracoviae, Sandomiriae, Syradiae, Lanciciae, Cuyaviae, Pomeraniae, Russiaeque dominus et heres.
(My, Kazimierz z Bożej łaski król Polski, pan i dziedzic ziem krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej, Pomorza i Rusi.)
Tytulatura Zygmunta Augusta: Sigismundus Augustus Dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, nec non terrarum Cracoviae, Sandomiriae, Siradiae, Lanciciae, Cuiaviae, Kijoviae, Russiae, Woliniae, Prussiae, Masoviae, Podlachiae, Culmensis, Elbingensis, Pomeraniae, Samogitiae, Livoniae etc. dominus et haeres.
(w pol. tłumaczeniu: Zygmunt August z Bożej łaski król Polski, wielki książę Litwy, a także (książę) ziem krakowskiej, sandomierskiej, średzkiej, łęczyckiej, kujawskiej, kijowskiej, ruskiej, wołyńskiej, pruskiej, mazowieckiej, podlaskiej, chełmińskiej, elbląskiej, pomorskiej, żmudzkiej, inflanckiej itd. Pan i dziedzic.)
Tytulatura Władysława IV: Vladislaus Quartus Dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Livoniaeque, Smolenscie, Severiae, Czernichoviaeque necnon Suecorum, Gothorum Vandalorumque haereditarius rex, electus magnus dux Moschoviae.
(Władysław Czwarty z Bożej łaski król Polski, wielki książę Litwy, Rusi, Prus, Mazowsza, Żmudzi, Inflant, Smoleńska, Siewierza i Czernichowa, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów, wybrany wielkim księciem Moskwy.)
Na podstawie informacji w encyklopediach i słownikach ustal daty włączenia do Rzeczypospolitej poszczególnych wymienianych w tytulaturze Władysława IV ziem:
Ruś (województwo kijowskie i bracławskie),
Prusy,
Mazowsze,
Żmudź,
Inflanty,
Smoleńsk,
Siewierz i Czernichów.
Zastanów się dlaczego wymieniono właśnie te kraje:
- nadal istniały różnice w obowiązujących w nich prawach
- istniała realna groźba ich utraty
- miały pograniczny charakter
Spróbuj odczytać pierwszą linijkę tekstu przywileju.
W przypadku kłopotów spróbuj zrobić to, pomagając sobie zamieszczonym wyżej tekstem tytulatury Władysława IV.
Porównaj w/w tytulaturę z oryginalnym zapisem w dokumencie. Zaznacz, jakich fragmentów tekstu brakuje i czy te braki są jakoś zaznaczone.
Takie skracanie tekstu nazywa się „abrewiaturą” lub „ligaturą” (znajdź w słowniku znaczenie tych słów).
Dlaczego stosowano takie zabiegi w dokumentach?
- oszczędzano miejsce
- skracano teksty
- utrudniano lekturę
Trudne początki współpracy dwóch państw (unie polsko‑litewskie przed 1569)
Pomysł na zbliżenie Królestwa Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego powstał pod wpływem sytuacji międzynarodowej i współdziałania obu państw wobec wspólnego zagrożenia ze strony Krzyżaków. Podstawowym celem zatem było zapewnienie bezpieczeństwa granic.
Nie oznaczało to jednak, że między obu krajami nie istniały różnice, a nawet konflikty. Przykładowo oba kraje rywalizowały o wpływy na Podlasiu czy terenach ruskich. Pierwszym zawartym porozumieniem była tzw. „unia w Krewie” z 1385 r., która zapowiadała zawarcie małżeństwa między Jadwigą Andegaweńską a Władysławem Jagiełło i mówiła o „włączeniu” Litwy do Polski. Możnowładcy litewscy byli jednak przeciwni takiemu rozwiązaniu, stąd wielokrotne zmiany koncepcji doprowadzenia do unii realnej (czyli stworzenia jednego państwa).
Wskaż właściwe znaczenie symboli przedstawionych na pomniku.
| Symbol | odp. 1 | odp 2. | odp. 3 |
| krzyż | pożegnanie słowami "krzyż na drogę" □ | symbol chrztu Litwy □ | odpędzanie złych duchów krzyżem □ |
| uścisk dłoni | symbol pokojowego przymierza □ | dawanie łapówki z ręki do ręki □ | pokazanie gestu przyjmowania zakładu □ |
| jabłko królewskie | symbol władzy monarszej □ | przedmiot o który założyli się Jadwiga i Jagiełło □ | |
| tarcza herbowa z orłem | pokazanie chronionych w Polsce ptaków drapieżnych □ | Pokazanie ulubionych przez Jadwigę zwierząt □ | herb Królestwa Polski □ |
| tarcza ze znakiem Pogoni | herb Litwy □ | pokazanie zamiłowania Jagiełły do hippiki (jeździectwa konnego) □ | wskazanie na siłę konnicy litewskiej □ |
| miecz | symbol władzy sędziowskie □ | symbol obronnego charakteru porozumienia □ |
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
film
Problemy na drodze do jedności – struktury społeczne, ekonomiczne i polityczne
Podstawowym problemem, z jakim borykały się unie polsko‑litewskie, były różnice między obu państwami. Wprawdzie niektóre instytucje czy grupy społeczne, a nawet czynności nazywano tak samo, ale różniły się one zasadniczo między sobą.
Przykładowo i w Polsce, i na Litwie był sejm, ale o ile w pierwszym przypadku jego uczestników wybierano w toku zjazdów szlachty na sejmikach, o tyle w drugim przypadku o jej składzie decydowali wielki książę i jego urzędnicy.
Szlachta w Polsce to były rody posiadające ziemię, herb, przywileje polityczne i obowiązek uczestniczenia w obronie kraju. Na Litwie praktycznie cała ziemia należała do księcia. Użytkujący ją (np. bojarowie) nie posiadali stałych nadań, herbu ani ściśle określonych uprawnień sądowniczo‑politycznych. Z polskiego punktu widzenia nie byli szlachtą. Nawet podatki nie były płacone na identycznych zasadach. Przykładowo w Polsce ich wymiar określano wielkością posiadanej ziemi, przy czym za jednostkę podstawową uznawano tzw. łanłan – czyli wielkość określoną dla jednego gospodarstwa chłopskiego przy lokacji (prawnym założeniu) wsi. Najczęściej powstanie tej miary związane było z wprowadzeniem systemu agrarnegosystemu agrarnego zwanego trójpolówkątrójpolówką. Na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego przechodzenie na ten znacznie wydajniejszy system, w miejsce tzw. dwupolówki czy zdarzających się systemów jednopolowego lub wypaleniskowego, dopiero się zaczynało.
Zastanów się czy któryś z użytkowników ziemi, np. ksiądz, mógł uprawiać inne rośliny niż pozostali użytkownicy. Co stało temu na przeszkodzie?
Na drodze do „upodobnienia”
Wspomniane różnice struktur w Polsce i na Litwie od początku związku obu państwowości powoli niwelowano. Już w wyniku unii w Krewie bojarzy zyskali częściowe zwolnienie z danin. W Horodle (1413) doprowadzono do „adopcji”, czyli przyjęcia do polskich rodów herbowych katolickich rodów bojarskich z Litwy. Wprowadzono też polskie urzędy: wojewody i kasztelana. W kolejnej unii, grodzieńskiej z 1432 r., rozszerzono przywileje bojarów katolickich także na wyznawców prawosławia.
Najbardziej trwały charakter miało przeprowadzenie w XVI w. tzw. „pomiary włócznejpomiary włócznej”. Było to odgórne wprowadzenie na Litwie trójpolówki z nowym podziałem gruntów i wzrostem dochodowości (nawet kilkukrotnym). Zapoczątkowała je królowa Bona, a król Zygmunt August nakazał w 1557 r. na terenie całego państwa. WłókaWłóka wielkości 21,3 ha odpowiadała mniej więcej polskim łanom (mniejszy ok. 17 ha, większy ok. 24 ha).
Po latach starań w 1565 r. wielki książę Zygmunt August wydał przywilej powołujący sejmiki w stosunkowo niedawno powstałych powiatach litewskich. Stały się one niemal identyczne jak ich polskie odpowiedniki.
Ruch egzekucyjny – sposoby na „równość i sprawiedliwość”
Niebagatelną rolę w propagowaniu integracji różnych części składowych „państwa polsko‑litewskiego” odegrał ruch egzekucyjny. Były to działania średniej szlachty dążącej do naprawy i usprawnienia funkcjonowania państwa. Tworzyli go tacy działacze jak Hieronim Ossoliński, Rafał Leszczyński, Mikołaj Sienicki, Jan Zamoyski. Jednym z podstawowych celów ruchu było doprowadzenie do integracji całego państwa, tak aby możliwa stała się realizacja wobec szlachty zasady „równe prawa, równe obowiązki”. Rozumiano przez to, że szlachta miała wyrażać zgodę na niezbędne podatki, ale jednocześnie oznaczało to równe obciążenie tymi zobowiązaniami wszystkich szlachciców. Z tego też powodu doprowadzono do inkorporacji Mazowsza do Korony Polskiej w 1529 r., następnie zniesienia odrębnego sejmu mazowieckiego (1540) i odrębności prawnej (1577). W przypadku oderwanych od Zakonu Krzyżackiego Prus Królewskich inkorporację przeprowadzono dopiero na sejmie lubelskim w 1569 r.
Unia lubelska 1569
Zygmunt August pod koniec swoich rządów, gdy rozwiały się jego nadzieje na legalne potomstwo, postanowił uregulować sprawy sukcesyjne i zintegrować swoje państwo. Zwieńczeniem tych wysiłków okazał się sejm (właściwie sejmy – gdyż równocześnie obradowały sejm polski i litewski) zwołany do Lublina w 1569 r., na którym szczególnie aktywna opozycja elit litewskich usiłowała nie dopuścić do przekształcenia związku Polski i Litwy w unię realną. Aby uniemożliwić podjęcie takich decyzji, możnowładcy litewscy wyjechali z Lublina. Wówczas król Zygmunt August w formie nacisku zaczął włączać niektóre ziemie do Korony. W ten sposób, za aprobatą tamtejszej szlachty, od Litwy odpadły województwa: podlaskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie. Magnaci litewscy wrócili i w dniu 28 czerwca 1569 r. unię zawarto.
Znajdź informacje o współczesnych herbach Polski i Litwy. Porównaj je z prezentowanym herbem.
Odpowiedz na podstawie mapy:
Jakie obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1569 zostały przyłączone do Korony?
Dlaczego mówimy że po 1569 nastąpiło przesunięcie Rzeczpospolitej na wschód?
Unia w pamięci historycznej
Unia lubelska jest jednym z ważniejszych wydarzeń politycznych dla pamięci i poczucia tożsamości historycznej Polaków. Przed 1795 r. elity tzw. Pierwszej Rzeczpospolitej, czyli praktycznie szlachta, uznawały unię lubelską za jeden z fundamentów państwowości. Dzięki niej właśnie stworzono jednolity „naród polityczny”, a atrakcyjność tego rozwiązania doprowadziła do stosunkowo szybkiej i gruntownej polonizacji elit.
Obraz taki, podkreślający dobrowolność przyjętych rozwiązań, był elementem kolejnych propozycji politycznych wykorzystywanych przy projektach odbudowy Państwa Polskiego w XIX w. czy po I wojnie światowej. Nawet obecnie chętnie powołujemy się na przykład unii lubelskiej w prowadzeniu bieżącej polityki zagranicznej.
Postacie historyczne uwiecznione na obrazie:
Zygmunt August – stoi z krzyżem, centralna postać obrazu,
Jakub Uchański – prymas, stoi obok króla, podtrzymując otwartą księgę Ewangelii,
Marcin Zborowski – kasztelan krakowski, pierwszy świecki senator Polski, na obrazie trzyma rękę na otwartej Ewangelii; w rzeczywistości zmarł przed zawarciem unii,
Filip Padniewski – biskup krakowski, stoi za prymasem, odwrócony bokiem, czyta jakiś dokument,
Mikołaj Radziwiłł Rudy – klęczy z obnażonym mieczem, co sugeruje wrogą postawę wobec aktu (książę nie podpisał aktu unii), choć wyciągnięcie broni w obecności króla w rzeczywistości byłoby niedopuszczalne,
Mikołaj Mielecki – w zbroi z buławą hetmańską, w rzeczywistości urząd hetmański był wówczas jeszcze czasowy i nadawano go na czas konkretnej kampanii wojennej; Mielecki otrzymał buławę w 1578 r.,
Walerian Protasiewicz, biskup wileński – na lewo od króla, zsuwa się z fotela, w rzeczywistości nieobecny w Lublinie z powodu starości i choroby,
Jan Łaski – reformator religijny, kalwin, zmarły w 1560 r. – w wizji Matejki podtrzymuje Protasiewicza, umieszczony przez malarza prawdopodobnie dla podkreślenia silnych tendencji kalwińskich obecnych na Litwie w chwili zawierania unii,
Stanisław Hozjusz – w czerwonej szacie kardynalskiej,
Łukasz Górka, wojewoda poznański – oparty o fotel Hozjusza, w rzeczywistości nieobecny w Lublinie, pokazany jako najważniejszy senator jednej z dwóch prowincji polskich – Wielkopolski,
Jan Firlej, marszałek wielki koronny – pokazany z laską marszałkowską,
Albrecht Fryderyk Hohenzollern, książę pruski – z podniesioną ręką, jakby w geście zgłaszania sprzeciwu,
Anna Jagiellonka,
Andrzej Frycz Modrzewski – ubrany na czarno, stoi.
Spróbuj odczytać symbolikę na pomniku Unii Lubelskiej; w tym celu odszukaj w słownikach, jakie znaczenie symboliczne przypisywano:
obeliskowi (zwłaszcza w czasach antycznych),
gestowi uścisku dłoni,
usytuowaniu obiektu na wzgórzu (kopcu).
Litwa żegna RadziwiłłówCiała stryjecznych braci: [Mikołaja Radziwiłła Czarnego]\dymek‑ref={tQvJU51qZR_000tp007} i [Mikołaja Radziwiłła Rudego]\dymek‑ref={tQvJU51qZR_000tp008} (ten ostatni był bratem królowej [Barbary Radziwiłłówny]\dymek‑ref={tQvJU51qZR_000tp009}) oraz sześciu ich krewnych odnaleziono pięć lat temu w odległych 50 km od Wilna Dubinkach. W sobotę żegnano ich tam w asyście kompanii honorowej wojska litewskiego, z udziałem premiera rządu Andriusa Kubiliusa i ambasadorów akredytowanych na Litwie. Nie było przedstawiciela Warszawy.
Sarkofag spoczął na wzgórzu zamkowym, w miejscu dawnego kościoła. Orkiestra reprezentacyjna litewskiej armii odegrała hymn państwowy. Cała uroczystość była transmitowana w pierwszym programie litewskiej telewizji publicznej. – Dubinki znów stają się jednym ze źródeł potęgi Litwy – stwierdził podczas uroczystości szef litewskiego rządu Andrius Kubilius. – Odwołując się do dziejów Radziwiłłów i do ich wielkości, sami stajemy się więksi.
Robert Mickiewicz, Marcin Szymaniak, Litwa żegna Radziwiłłów, „Rzeczypospolita” 7 września 2009.
Przeczytaj artykuł prasowy poświęcony uroczystościom związanym z jednym z głównych uczestników sejmu, podczas którego doszło do zawarcia unii lubelskiej.
Spróbuj powiedzieć, na co szczególnie zwracają uwagę współcześni politycy litewscy.
Jak należy zinterpretować nieobecność polskiego ambasadora?