Raj dla różnowierców
Ustaw wysokość słupków na wykresie tak, żeby odzwierciedlały procentowy udział poszczególnych religii w obecnym życiu wyznaniowym Polski.
- katolicyzm ...............%
- prawosławie ...............%
- protestantyzm ...............%
- Świadkowie Jehowy ...............%
- buddyzm ...............%
- islam ...............%
- rodzimowierstwo ...............%
- judaizm ...............%
Na podstawie poprawnych odpowiedzi zastanów się, czy Polska jest krajem wielowyznaniowym.
Jak sądzisz, skąd biorą się tak duże różnice pomiędzy liczbą wyznawców katolicyzmu i innych religii?
Jedność religijna czy gra pozorów?
Co oznacza termin Rzeczpospolita Obojga Narodów?
Co postanowiła konfederacja warszawska? W jakich okolicznościach została zawarta?
Jakich narodów dotyczy?
Ilu mieszkańców ma obecnie Polska?
Ilu mieszkańców liczy Warszawa?
Spójrz na mapę Rzeczpospolitej z XVI wieku i określ, w jakich historycznych krainach były główne skupiska:
wyznawców luteranizmu,
wyznawców kalwinizmu,
wyznawców prawosławia.
Określ, do jakich organizmów państwowych należały te ziemie w przeszłości.
Jakim językiem mówili mieszkańcy tych krain?
Rzeczpospolita Obojga Narodów krajem „wielu religii”
W chwili powstania Rzeczypospolita Obojga Narodów obejmowała powierzchnię 870 tys. km kw. i liczyła około 8 mln mieszkańców. Oficjalną religią państwową był katolicyzm, który największe wpływy miał na terenach etnicznie polskich: w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i w Prusach Królewskich oraz na tzw. Litwie etnicznej. W państwie funkcjonowały legalnie również inne religie i Kościoły. Prawosławie dominowało na terenach wschodnich, natomiast od lat 20. XVI wieku w miastach pruskich i wielkopolskich szerzył się luteranizm. Liczące wpływy zyskali też zwolennicy kalwinizmu oraz mniejszych, często prześladowanych w innych krajach europejskich wyznań protestanckich, wśród nich bracia polscy, czyli arianie, oraz bracia morawscy.
Na terenie całego państwa rozproszeni byli również Żydzi, zaś absolutną mniejszość stanowili muzułmańscy Tatarzy na Litwie, Ormianie czy Karaimowie.
Na karteczkach napiszcie nazwy wyznań obecnych na terenie Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Rozlosujcie je pomiędzy sobą, a następnie dobierzcie się w pary. Niech jeden „wyznawca” w punktach przedstawi drugiemu zasady swojej religii.
Kościół katolicki a zasada jedności religijnej
Przy okazji lekcji o kryzysie w Kościele i początkach reformacji (lekcja 87) wspomnieliśmy o konieczności zachowania jedności religijnej dla sprawnego funkcjonowania ówczesnego systemu społeczno‑ekonomicznego. Zasady te obowiązywały również w Rzeczypospolitej. Wprawdzie ekspansja Korony na wschód spowodowała przyłączenie olbrzymich terenów zamieszkanych przez prawosławnych, ale nadal praktycznie obowiązywało w państwie „jedno wyznanie i Kościół” – katolicyzm. Struktury tylko tego Kościoła splatały się z administracją państwową, a jego hierarchowie byli senatorami i ministrami. Również w miastach lokacyjnych rajcami czy członkami władz cechów mogli być tylko katolicy. Wszystkie ważniejsze wydarzenia polityczne rozpoczynały się od uroczystości religijnych – tak było z sejmem, inauguracją panowania (koronacją), szczęśliwym zakończeniem elekcji.
Już w średniowieczu utrwaliła się struktura Kościoła katolickiego. Dwie prowincje kościelne: arcybiskupstwa gnieźnieńskie i lwowskie, z wchodzącymi w ich skład diecezjami stanowiły stały element Kościoła.
Wskaż na obrazie biskupów.
Określ, ilu jest na obrazie przedstawicieli duchowieństwa. Dlaczego?
Prawosławni – bracia tolerowani, ale nie równoprawnie traktowani
Największą grupą religijną obok katolicyzmu było prawosławie. Kościół ten był dla wschodnich regionów Rzeczypospolitej kultem rodzimym, posiadał zwarte struktury, liczne cerkwie i klasztory. Hierarchowie prawosławni nie posiadali jednak przywilejów, jakimi cieszyli się dostojnicy katoliccy. Problemy wynikały z faktu podporządkowania Cerkwi patriarsze Konstantynopola, tymczasem od 1589 r. (po ustanowieniu patriarchatu w Moskwie) również tamtejsi dostojnicy dążyli do objęcia swoją jurysdykcją prawosławia na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej.
System parafialny był w prawosławiu dużo mniej sformalizowany (brakowało sztywnych reguł ustanawiania nowych cerkwi). Parafie były liczniejsze, a fundatorzy często nie dbali o dostateczne uposażenie duchownych prawosławnych (popów), co prowadziło do ich skrajnego ubóstwa. Wiązało się to z gorszym wykształceniem kleru oraz słabym wyposażeniem budynków cerkiewnych.
Najważniejszym miejscem kultu prawosławnego z pewnością był Kijów z jego licznymi cerkwiami i słynnym klasztorem, tzw. Ławrą Peczerską, powstałą jeszcze w XI w. Druga pod względem ważności była Ławra Uspienska w Poczajowie na Wołyniu.
Unia w Brześciu i próby równouprawnienia
Zbieranie ziem ruskich przez władców rosyjskich miało również wymiar religijny. Prawosławne elity, które związały się z Litwą, a później również z Polską, nie chciały podległości patriarsze moskiewskiemu, stąd pomysł „przywrócenia” jedności religijnej i doprowadzenia do unii z Kościołem katolickim. Udało się to zrealizować w 1596 r. dzięki zawarciu porozumienia w Brześciu Litewskim nad Bugiem.
Tzw. „unia brzeska” podpisana została przy aprobacie króla Zygmunta III Wazy przez niemal wszystkich władyków (biskupów). Jednocześnie przeciw niej występowali główni świeccy protektorzy Cerkwi, np. Konstanty Ostrogski (najbogatszy magnat w Rzeczypospolitej) oraz bractwa religijne.
Zwolennicy luteranizmu w Polsce
Ferment, jaki wywołało w umysłach elit europejskich wystąpienie Marcina Lutra i sformułowanie przez niego programu reformatorskich zmian w dotychczasowych sposobach kultu religijnego, nie ominął również Polski. Jednak podobnie jak we Francji, w Rzeczypospolitej mieliśmy do czynienia z barierami w recepcji luteranizmu. Wynikało to z jednej strony ze względów językowych, a z drugiej z braku zainteresowania władcy przeprowadzaniem zmian. Polski król już wcześniej bowiem zdobył prawo do decydowania o obsadzie najwyższych stanowisk Kościoła katolickiego.
Czynniki te spowodowały, że doktryna luterańska rozwinęła się jedynie na dawnych ziemiach należących do Zakonu Krzyżackiego, szczególnie w miastach Prus Królewskich, w których dominował jako urzędowy język niemiecki: Gdańsku, Toruniu i Elblągu. Zygmunt August w latach 1557‑1558 wydał dla tych ośrodków przywileje swobody kształtowania stosunków religijnych. Wsparciem rozwoju nowego wyznania było z pewnością przejście na luteranizm zsekularyzowanego Księstwa Pruskiego (1525) i założenie w jego stolicy, Królewcu, w 1544 r. luterańskiego uniwersytetu. W 1561 r. podobne do pruskich przywileje zdobył luteranizm na terenie inkorporowanych do Rzeczypospolitej Inflant.
![Wnętrze Kościoła Pokoju, widok na prospekt organowy. Wnętrze Kościoła Pokoju, widok na prospekt organowy. Źródło: Joanna Zielińska, licencja: CC BY-SA 4.0, [online], dostępny w internecie: wikimedia.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R18tlJY8EJlDI/3/27SdcrkIRf2QRNsHUDoUbzkAtqd7LgV9.jpg)
Poszukaj informacji na temat Kościołów Pokoju. Dlaczego powstały i czy się charakteryzowały?
Kalwinizm w Polsce
Wskaż te zdania, które oddają ideę kalwinizmu.
- Ludzie od chwili urodzenia są przeznaczeni przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia.
- Ponad religią stoi filozofia.
- Jest wielu bogów, lecz największy jest Kriszna.
- W kościołach obowiązuje zakaz umieszczania obrazów i rzeźb.
- Łaski Boga nie można stracić.
- Modlitwa tuż przed snem daje najlepszy efekt.
- Religijność niezależna od państwa.
W elitach politycznych Polski zdecydowaną przewagę miała magnateria oraz średnia szlachta, wśród których największe zainteresowanie wzbudziła doktryna kalwińska. Wynikało to z kilku powodów. Po pierwsze, zapewniała zwiększenie ich władzy kosztem stanu duchownego. Po drugie, kolejne dziedziny życia lokalnego mogły podlegać bezpośrednio właścicielowi ziemskiemu: szkoła, parafia, instytucje opieki społecznej. Równie ważnym elementem było stworzenie zwartej organizacji bez zastrzeżeń wspierającej swojego patrona. Wreszcie oddziaływanie psychologiczne, które na gruncie ideowym wzmacniało dumę i przekonanie o wyjątkowości oraz zasłużonej pozycji zajmowanej przez szlachcica.
Szczególne zainteresowanie poglądami Kalwina wykazywały wielkie rody na Litwie: Radziwiłłowie, Pacowie, Chodkiewiczowie, Hlebowicze. Pozwalało im to z pewnością na rekompensatę strat wpływów spowodowanych unią z Polską na warunkach „średniej szlachty”. Również w innych prowincjach możnowładcy porzucali katolicyzm: w Wielkopolsce rodziny Górków, Leszczyńskich, w Małopolsce Oleśnickich, Stadnickich, Tęczyńskich.
W okresie największych sukcesów na kalwinizm przeszło blisko 20% szlachty.
Żydzi
Pod względem liczebności największą niechrześcijańską grupą religijną w Rzeczypospolitej byli Żydzi. Stanowili oni około 0,5% ogółu mieszkańców w pocz. XVI w. i udział ten ok. 1660 r. wzrósł do 3,0%, czyli ok. 150 tys. W latach 1764‑1765 przeprowadzono spis Żydów w Rzeczypospolitej. Na tej podstawie historycy oszacowali liczbę Żydów na ok. 750 tys., z tego w Koronie 540 tys., a na Litwie 210 tys. Stanowili oni 5,35% ogółu mieszkańców.
Żydzi różnili się nie tylko religią, ale też językiem (mówili w jidysz, choć większość z nich znała języki miejscowe – polski czy ruski) i kulturą. Żyli w zamkniętym kręgu współbraci, w niewielkim stopniu ulegając asymilacji. Z pewnością wynikało to ze specyficznego usytuowania Żydów w strukturach społeczności stanowej, w której tworzyli praktycznie niemal osobny stan, z własnym sądownictwem, samorządnością i administracją. Wytworzyły się nawet niespotykane w innych krajach centralne organy władzy samorządowej, tzw. Sejm Czterech Ziem, który zajmował się poborem podatków nakładanych na Żydów przez Rzeczypospolitą.
Rozróżnienie w wierze, a kultura polska
Religijna różnorodność miała pozytywny wpływ na rozwój kultury polskiej, szczególnie na język literacki. Postulowane studiowanie Biblii i nacisk na słowo mówione w postaci modlitw, śpiewu kościelnego, kazań, literatury komentującej Pismo Święte - wszystko to niebywale przyspieszyło kształtowanie i wzbogacanie polszczyzny. Powstały liczne drukarnie. W 1563 r. wydano tzw. „Biblię brzeską” (pojawiła się pod protektoratem Radziwiłłów, stąd też jej inna nazwa „Biblia radziwiłłowska”), ponoć pierwszy przekład na polski z hebrajskiego. Dziesięć lat później wydano tzw. „Biblię nieświeską” w tłumaczeniu wybitnego arianina Szymona Budnego.
Dzięki poglądom reformacyjnym rozwinęło się szkolnictwo, zwłaszcza gimnazja humanistyczne. Powstały w miastach pruskich (Gdańsku, Toruniu i Elblągu), ale też w Poznaniu czy Krakowie. Odpowiedzią na to było podniesienie poziomu szkolnictwa katolickiego, szczególnie niebywały rozwój akademii jezuickich.
Wielu najwybitniejszych polskich pisarzy i myślicieli było zwolennikami reformacji. Mikołaj Rej był wyznawcą kalwinizmu, podobnie jak Andrzej Frycz Modrzewski czy Jan Łaski.
W dowolnym źródle informacji wyszukaj wiadomości o wydarzeniu: Colloquium Charitativum w Toruniu. Zrób notatkę.