Złoty wiek
Krąg dworskiego humanizmu
Jagiellonowie byli władcami otwartymi na inne kultury i tradycje. Władysław Jagiełło obracał się w polskim kręgu kulturowym, a jednocześnie promował wzorce plastyczne ze wschodnich, prawosławnych rubieży swojego imperium. Jego następcy na polskim, czeskim czy węgierskim tronie robili podobnie. Na zamku królewskim na Hradczanach w Pradze powstała wspaniała późnogotycka sala władysławowska, a jednocześnie w Budzie na zamku królów węgierskich kontynuowano renesansową rozbudowę zaczętą przez Macieja Korwina.
Także dwór władców Polski z dynastii Jagiellonów chętnie zatrudniał artystów nowatorskich. Najmłodszy z synów Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunt (później nazywany Starym), ożenił się z włoską księżniczką Boną Sforzą i sprowadził na swój dwór architektów i artystów z kraju małżonki. To dzięki nim powstały w Polsce tak wspaniałe dzieła renesansowe, jak Kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej czy przebudowany w nowym stylu zamek królewski na Wawelu.
Jaki obiekt zabytkowy jest przykładem przenikania do Polski wpływów wschodnich w czasach Władysława Jagiełły?
Z jakich dworów w Europie Środkowej promieniowała kultura renesansu?
Który z polskich królów z dynastii Jagiellonów posiada największe zasługi dla rozwoju kultury renesansu?
Polacy nie gęsi, iż swój język mają – wejście języka polskiego do wyższej kultury
Najważniejszym środowiskiem, w którym rozwijano idee humanizmu i estetyki renesansowej, byli liczni sekretarze pracujący w kancelarii królewskiej. Członków tej elitarnej, świetnie wykształconej grupy rekrutowano z najbardziej uzdolnionej młodzieży. Stanowisko to bardzo często było wstępem do przyszłej kariery w strukturach państwa i Kościoła katolickiego. Sekretarzami królewskimi byli przyszli kanclerze, biskupi, prymasowie. Odnajdziemy wśród nich również poetów (Andrzeja KrzyckiegoAndrzeja Krzyckiego, Jana DantyszkaJana Dantyszka czy Jana KochanowskiegoJana Kochanowskiego), uczonych (Bernarda Wapowskiego – ojca polskiej geografii, Josta Decjusza czy Marcina KromeraMarcina Kromera), ale też wybitnych teoretyków myśli religijnej i świeckiej (Stanisława HozjuszaStanisława Hozjusza, Andrzeja Frycza ModrzewskiegoAndrzeja Frycza Modrzewskiego, Łukasza Górnickiego).
Doskonała znajomość klasycznej łaciny, najważniejszych języków ówczesnej Europy – niemieckiego, włoskiego, francuskiego, ale też rosyjskiego, greki i hebrajskiego, rozbudzały zainteresowanie innymi kulturami, jak również inspirowały do pisania w języku ojczystym. Polski zaczął być językiem nie tylko mówionym, ale też pisanym. Dokonywała się błyskawiczna kodyfikacja zasad językowych i ortograficznych. Po polsku zaczęto pisać utwory literackie, a także sporządzać coraz częściej oficjalne dokumenty. Pierwszym, który wprowadził język polski do literatury był Mikołaj Rej. Po polsku pisano i przed nim, ale były to drobne utwory, gdy tymczasem on pozostawił olbrzymi dorobek. Twórczość Mikołaja Reja jest bogata i różnorodna, na ogół podporządkowana przesłaniu etycznemu („przykładne życie”) i religijnemu („wieczne zbawienie”). Najwybitniejszym poetą polskiego renesansu był natomiast Jan Kochanowski, który wniósł olbrzymi wkład w rozwój polskiego języka literackiego.
W jakim środowisku w Polsce w czasach ostatnich Jagiellonów najbardziej rozwijano idee humanizmu i estetyki renesansowej?
Wyszukaj i przedstaw informacje na temat:
dorobku Mikołaja Reja,
dorobku Jana Kochanowskiego.
Inspiracji szukamy na zagranicznych uczelniach
Grupa humanistów to nie tylko członkowie kancelarii królewskiej, czy wyżsi dostojnicy świeccy i kościelni, ale wszyscy, którzy podjęli trud studiowania. Zazwyczaj na początek w murach Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Uczelnia przeżywała wówczas dobry okres, przyciągając młodzież z całej niemal Europy Środkowej: z krajów nadbałtyckich, Śląska, a nawet wschodnich Niemiec oraz Węgier. Wśród wykładowców, słuchaczy i absolwentów wymienić należy choćby matematyka Wojciecha z BrudzewaWojciecha z Brudzewa, niemieckiego humanistę Konrada CeltisaKonrada Celtisa, Mikołaja KopernikaMikołaja Kopernika, Macieja Miechowitę. Zaletą jedynego wówczas polskiego uniwersytetu była jego otwartość na wpływy włoskie oraz wysoki poziom wykładów, przy jednoczesnym słabym upolitycznieniu, które z kolei było wadą uczelni w Pradze (husytyzm), Lipsku (tradycje antyhusyckie) czy Wittenberdze (luteranizm).
Coraz powszechniejszym obyczajem stawało się również kontynuowanie studiów na uczelniach zagranicznych - przeważnie włoskich. Polacy szczególnie upodobali sobie uniwersytety północnowłoskie w Padwie i Bolonii (np. przez wydział prawa na uniwersytecie w Padwie w ciągu jednego tylko półwiecza XVI w. przewinęło się 49 przyszłych polskich biskupów i opatów, 30 wojewodów i kasztelanów, 56 urzędników ziemskich i posłów na sejm). Zdecydowanie rzadziej Polacy wybierali uczelnie niemieckie. Po wystąpieniu Lutra wyjazd do tych ostatnich, podobnie jak do Królewca, stawał się swoistą manifestacją poparcia dla reformacji.
Jaką rolę w okresie renesansu odgrywał Uniwersytet Jagielloński?
Do jakiego kraju i na jakie uczelnie zagraniczne udawali się Polacy?
Wspaniałość renesansowej nauki: astronomia, geografia, historia
Wiek XVI to okres znaczących osiągnięć polskich uczonych. Dzisiaj doceniamy głównie te wybitne osoby i ich osiągnięcia, które znajdują kontynuatorów we współczesnych badaniach: astronomii, matematyce, geografii, historii, językoznawstwie. Mniej natomiast cenimy sukcesy w takich dziedzinach, jak teologia i literatura łacińskojęzyczna, które wówczas cieszyły się wielkim uznaniem.
Najbardziej znany jest oczywiście Mikołaj Kopernik, który dzięki dziełu „O obrotach sfer niebieskich” uznawany jest za twórcę teorii heliocentrycznej. Waga ustaleń kopernikańskich ogłoszonych drukiem w roku 1543, czyli roku śmierci ich twórcy, doceniona została nieco później. Bardziej użyteczna okazała się jego rozprawa o monecie, zawierająca praktyczne rady dotyczące kształtowania rynków finansowych – m.in. zasadę, że „pieniądz gorszy wypiera lepszy”.
Maciej z Miechowa wydał dzieło o geografii Europy Wschodniej „Rozprawa o dwu Sarmacjach – azjatyckiej i europejskiej”, które na Zachodzie na kilkadziesiąt lat ukształtowało wiedzę o naszej części Europy. Stanowiło podstawę późniejszego nawiązywania przez szlachtę do mitu sarmackiego.
Zwróć uwagę na styl gotycki, w jakim wybudowano kamienice oraz katedrę we Fromborku. Mimo że przyporządkowujemy Kopernika epoce renesansu, niemal całe życie astronoma upłynęło wśród budowli i dzieł w stylistyce poprzedniej epoki, tzn. średniowiecza.
Strona z rękopisu „O obrotach sfer niebieskich”. Karta 9. Obecnie rękopis ten przechowywany jest w Bibliotece jagiellońskiej w Krakowie. Zanim tam trafił, przeszła przez wiele rąk:
1543: trafił do rąk biskupa chełmińskiego Tiedemanna Giesego,
1554: trafił do rąk Georga Joachima Rheticus w Koszycach,
1574: trafił do rąk Valentinusa Otho w Heidelbergu w Niemczech,
1603: trafił do rąk Jakoba Christmanna, także w Heidelbergu,
1614: trafił do rąk Jana Amosa Komenskýego – znanego czeskiego reformatora,
1667: trafił do rąk Otto von Nostitza w Jaworze na Śląsku,
1675: trafił do rąk szlacheckiego rodu Nostitzów z gałęzi mieszkającej w Pradze,
1945: trafił do Biblioteki Muzeum Narodowego w Pradze,
1956: trafił do Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie jako dar rządu Czechosłowackiego.
Kopernik stał się po śmierci „obiektem rywalizacji” dwóch narodów i kultur – polskiej i niemieckiej. Obie nacje usiłują uznać go za „Polaka” lub „Niemca”, choć z pewnością sam Kopernik nigdy nie myślał o sobie w takich kategoriach. Mieszkał w Prusach Królewskich i czuł związek ze swoją ojczyzną, która była prowincją Królestwa Polskiego. Mówił po niemiecku, ale z pewnością znał polski, w korespondencji posługiwał się łaciną.
Nauki społeczne na usługach demokracji szlacheckiej
Humanizm stanowi też ważne źródło inspiracji dla nauk społecznych, w których Polacy mieli również kilku ważnych pisarzy. Przede wszystkim wyróżnia się wśród nich Andrzej Frycz Modrzewski, którego łacińskie dzieło „De Republica emendanda” (O poprawie Rzeczypospolitej) z powodu sprzeciwu duchowieństwa ukazało się początkowo w (1551 r.) bez dwóch ksiąg poświęconych Kościołowi i oświacie. Szybko zostało przetłumaczone na język polski oraz niemiecki i za granicą wydrukowane już bez skrótów. Stanowiło ono doskonałe nawiązanie do idei ruchu egzekucyjnego (choć samo dzieło było wobec tego ruchu krytyczne), poprzez który średnia szlachta chciała zreformować państwo tak, aby opierało się ono na prawie i sprawiedliwości (oczywiście z zachowaniem decydującej roli stanu szlacheckiego). Apologetą demokracji szlacheckiej był natomiast inny pisarz, Stanisław Orzechowski, który nadawał „demokratycznemu” ustrojowi Rzeczypospolitej niemal boską sankcję.
Omów, na czym polega znaczenie dzieła:
Mikołaja Kopernika,
Macieja z Miechowa,
Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
Szkoły, jakich potrzebujemy – zmiany w oświacie
Najważniejszą zmianą nowej epoki było upowszechnienie wykształcenia, nie tylko dzięki uniwersytetom, ale poprzez rozwój powszechnego szkolnictwa stopnia średniego. Zapoczątkowały je gimnazja humanistyczne w Poznaniu (Akademia Lubrańskiego 1519), Gdańsku (Gimnazjum Akademickie 1558), Toruniu (Gimnazjum Akademickie 1568), Krakowie (Kolegium Nowodworskiego przy Uniwersytecie Jagiellońskim 1586), wreszcie Zamościu (Akademia Zamoyska 1594).
Konkurencją dla nich, ale też wzorcem do naśladowania stały się słynne kolegia jezuickie. Pierwsze z nich założył w 1564 r. w Braniewie Stanisław Hozjusz, kolejne powstały w: Pułtusku (1566), Wilnie (1570), Poznaniu (1575). Lwowie (1606). Dwa z nich - w Wilnie i Lwowie - otrzymały z biegiem czasu status uniwersytecki.
Wszystkie te placówki pielęgnowały naukę języków klasycznych - łaciny i greki, ale też języków nowożytnych. Duży nacisk kładziono na naukę retoryki i umiejętności autoprezentacji przed dużymi zgromadzeniami (m.in. teatry szkolne), co było przydatne w ówczesnym życiu politycznym i społecznym.
Jakie nowe rodzaje szkół powstawały w okresie renesansu w Rzeczpospolitej? Czego nauczano w tych szkołach?
Na czym polegał dorobek polskiego renesansu:
w literaturze,
w nauce,
w dziedzinie myśli politycznej?
Łacina – język uniwersalny
Nauka w szkołach wszelkiego typu odbywała się w języku łacińskim. Działo się tak praktycznie do końca XVIII w. we wszystkich krajach europejskich, wyłączywszy Rosję i znajdujące się pod panowaniem tureckim kraje bałkańskie, gdzie podobną rolę odgrywała greka. Oznaczało to, że łacina była językiem uniwersalnym, a swoboda w posługiwaniu się nią - dowodem przynależności do kręgu elit intelektualnych. Polacy znani byli z używania doskonałej łaciny. Chwalono wygłaszane w Paryżu w 1573 r. mowy poselstwa po Henryka Walezego, podziwiano też styl kancelarii polskiej.
Wspaniałość mówienia – sztuka oratorstwa
Sztuka mówienia i przekonywania przeciwnika poprzez dyskusję należała do ważnych z umiejętności znanych z kultury antyku. Rozwijała się szczególnie w tych społeczeństwach, w których możliwa była polemika. Owe dziedzictwo antyku upowszechniał również system oświaty, w którym podstawową metodą nauczania było słuchanie i mówienie. Wielką zasługę miało tu chrześcijaństwo, które kładło nacisk na przekonywanie słowem mówionym i argumentacją wspartą przykładami.
W kulturze staropolskiej umiejętności krasomówcze rozwijały się w dwóch kierunkach – kaznodziejstwa i polemik religijnych oraz mów świeckich, zarówno o charakterze politycznym (vota sejmowe i sejmikowe, dziękowanie za nominacje, prośba o urząd itd.), jak i towarzyskim (mowy weselne, pogrzebowe, toasty itd.). Wśród znanych oratorów staropolskich szczególną sławą cieszyli się: Andrzej Frycz Modrzewski, Piotr Skarga, a szczególnie Jan Zamoyski.
Retoryka ucząca oratorstwa była jednym z podstawowych przedmiotów nauczania w szkolnictwie, a teksty mów (np. Cycerona czy Katona) podstawą opanowywania języków klasycznych. W mowach staropolskich pełno było cytatów i bezpośrednich zapożyczeń powszechnie znanych na pamięć niemal wszystkim wykształconym. To sztuka oratorska była w dużej mierze odpowiedzialna za szerzenie się tzw. makaronizmów, czyli okraszania tekstów polskich wtrętami łacińskimi.
