Renesans na ziemiach polskich

Jerzy Liban (1464‑1546), urodzony w Legnicy, jak wielu Ślązaków przełomu XV i XVI w., ścieżkę swojego rozwoju realizował w Polsce. Związany był zwłaszcza z Uniwersytetem Jagiellońskim, gdzie wykładał, a nawet był jego rektorem. Był humanistą, propagował antyk, zajmował się też komponowaniem muzyki. Popularny stał się po 1945 r., dzięki chętnie wykorzystywanym propagandowo związkom ziem zachodnich z kulturą polską.

W rzeczywistości Liban nazywał się Georg Weihrauch, co na język polski można przetłumaczyć: „Jerzy Kadzidło”. Jednak zgodnie z renesansową modą na antyk, przetłumaczył swoje nazwisko na greckie „libanos”, stąd Liban.

Rc60INrfzgHN6

Trzy nurty renesansowego zainteresowania tradycją antyczną

Trzy nurty renesansowego zainteresowania tradycją antyczną

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Trzy nurty renesansowego zainteresowania tradycją antyczną

Włoskie wzorce nad Wisłą – dwór królewski jako mecenas

RwYnDhUrgmddA1

Nagrobek Tamasa Bakocza w katedrze w Ostrzyhomiu Nagrobek Tamasa Bakocza w katedrze w Ostrzyhomiu Źródło: Andres rus, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pierwszych włoskich architektów sprowadzono do Polski prawdopodobnie z Węgier, gdzie wpływy płynące bezpośrednio z Półwyspu Apenińskiego były szczególnie silne.

Na dworze Macieja Korwina artyści z Włoch pojawili się za sprawą jego małżeństwa z włoską księżniczką Beatrycze Aragońską. Objęcie tronu węgierskiego przez Władysława Jagiellończyka i jego krótkie małżeństwo z wdową po Korwinie spowodowały, że na dworze budziańskim z nową sztuką zetknął się najmłodszy brat króla, Zygmunt - późniejszy król Polski. Jego zafascynowanie kulturą włoską musiało być duże, skoro wkrótce do Krakowa sprowadził dwóch artystów: najpierw Franciszka Florentczyka, a kilka lat później Bartłomieja Berecciego.

R1WKpJG0PGvgt

Nagrobek Jana Olbrachta w Królewskiej Katedrze na Wawelu. Wspaniałe renesansowe obramienie nagrobka było dziełem Franciszka Florentczyka i powstało w latach 1502-1505. Dzieło uznawane jest ze jedno z pierwszych manifestacji pełnej sztuki renesansowej na terenie polskim. Sama tumba grobowa to dzieło jeszcze gotyckie, wywodzące się z warsztatu Stwosza. Nagrobek Jana Olbrachta w Królewskiej Katedrze na Wawelu. Wspaniałe renesansowe obramienie nagrobka było dziełem Franciszka Florentczyka i powstało w latach 1502-1505. Dzieło uznawane jest ze jedno z pierwszych manifestacji pełnej sztuki renesansowej na terenie polskim. Sama tumba grobowa to dzieło jeszcze gotyckie, wywodzące się z warsztatu Stwosza. Źródło: Poznaniak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

To z inicjatywy króla Zygmunta Starego zaczęto przebudowywać w nowym, „włoskim stylu” pałac królewski na Wawelu, zniszczony w pożarze w 1499 roku. W latach 1519‑1531 powstało mauzoleum grobowe ostatnich Jagiellonów - „Kaplica Zygmuntowska” - uznawane za jedno z lepszych naśladownictw architektury florenckiej na północ od Alp. Oprócz Bartłomieja Berecciego przy jego tworzeniu działali wybitni rzeźbiarze: Jan Maria Padovano oraz Santi Gucci.

Rxt2MGDG123di

Przed wejściem do kaplicy stoją ludzie. Budynek jest z szarego kamienia, a na szczycie jest złota kopuła zwieńczona koroną i krzyżem. Pod kopułą są okrągłe okna.

RWjAKVkvQvRVz

Nagrobek Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta w Kaplicy Zygmuntowskiej Królewskiej Katedry na Wawelu Nagrobek Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta w Kaplicy Zygmuntowskiej Królewskiej Katedry na Wawelu Źródło: Poznaniak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Kaplica Zygmuntowska to pierwsze w całości renesansowe dzieło architektoniczne w Polsce i jedno z bardziej udanych transpozycji (przeniesień) włoskich wzorców architektoniczno‑rzeźbiarskich na północ od Alp. Budowla ma plan centralny z kopułą zwieńczoną latarnią. Zastosowano tu bardzo szeroką gamę detali opartych na wzorach antycznych. Kaplica wzniesiona została na zlecenie królewskie w latach 1519‑1531.

Polacy nie próżnują i naśladują

Artyści z Włoch znaleźli naśladowców pośród Polaków. Szczególnie popularne było budowanie kaplic grobowych przez najzamożniejsze rody magnackie oraz upamiętnianie zmarłych okazałymi marmurowymi nagrobkami. Na tym polu zasłynął Jan Michałowicz z Urzędowa, który upowszechnił typ przyściennego nagrobka z leżącą w sennej pozie postacią zmarłego.

RoIIdR1yri53s

Nagrobek prymasa Jakuba Uchańskiego w katedrze w Łowiczu. Jan Michałowicz z Urzędowa był twórcą szeregu nagrobków. W latach 1580-1583 w kolegiacie łowickiej wyrzeźbił  nagrobek dla prymasa Jakuba Uchańskiego. Do innych jego znanych dzieł należy nagrobek Urszuli z Maciejowskich Leżeńskiej w farze w Brzezinach, wzniesiony w latach 1563-1568. Nagrobek prymasa Jakuba Uchańskiego w katedrze w Łowiczu. Jan Michałowicz z Urzędowa był twórcą szeregu nagrobków. W latach 1580-1583 w kolegiacie łowickiej wyrzeźbił  nagrobek dla prymasa Jakuba Uchańskiego. Do innych jego znanych dzieł należy nagrobek Urszuli z Maciejowskich Leżeńskiej w farze w Brzezinach, wzniesiony w latach 1563-1568. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Innym rodzimym twórcą był Benedykt z Sandomierza, który objął kierownictwo przebudowy Wawelu po architektach włoskich. Przypisuje się mu przebudowy tak ważnych historycznych obiektów, jak zamki królewskie w Piotrkowie (później nazwanym Trybunalskim), Sandomierzu czy Niepołomicach.

R1AetxA0X4TtE

Zamek królewski w Piotrkowie Trybunalskim. Przebudowany przez  Benedykta Sandomierzanina. Zamek królewski w Piotrkowie Trybunalskim. Przebudowany przez  Benedykta Sandomierzanina. Źródło: Jan Mehlich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

R1IoM51ThDewq

Zamek królewski w Sandomierzu. Przebudowany przez Benedykta Sandomierzanina. Zamek królewski w Sandomierzu. Przebudowany przez Benedykta Sandomierzanina. Źródło: Wikimiedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RtBYL5fqwpL9q

Zamek królewski w Niepołomicach. Przebudowany przez  Benedykta Sandomierzanina Zamek królewski w Niepołomicach. Przebudowany przez  Benedykta Sandomierzanina Źródło: domena publiczna.

Śmierć upamiętnia człowieka

Jednym z ważniejszych wątków w kulturze i sztuce średniowiecza była śmierć. Zwłaszcza kryzys społeczny i gospodarczy XIV i XV w. upowszechnił motywy funeralne (związane ze śmiercią), takie jak taniec śmierci, szkielety itd. (por. lekcja 87). Renesans dodał do tego zestawu potrzebę autoprezentacji i podkreślenia swoich zasług tak, aby utrwalić pamięć o sobie. To co wcześniej miało wymiar polityczny i odnosiło się przeważnie do chęci podkreślenia ciągłości władzy (świeckiej: nagrobki, czy fundacje władców, wielkich panów feudalnych, wyższego duchowieństwa), teraz często służyło przekazaniu pamięci o osobach. Zatem obok poprzedniego zestawu pojawiły się nagrobki (ale też utwory literackie) upamiętniające dzieci, kobiety, mieszczan, nieraz całe zbiorowości.

Śmierć stawała się pretekstem do utrwalenia sławy i zasług doczesnych.

ReBTzojeyNPYL

Strona tytułowa drugiego wydania trenów Jana Kochanowskiego – znalazły one uznanie wśród czytelników, o czym świadczy to, że w ciągu zaledwie pięciu lat wznawiano je trzykrotnie (w 1580, 1583, 1585 r.). Strona tytułowa drugiego wydania trenów Jana Kochanowskiego – znalazły one uznanie wśród czytelników, o czym świadczy to, że w ciągu zaledwie pięciu lat wznawiano je trzykrotnie (w 1580, 1583, 1585 r.). Źródło: domena publiczna.

Mieszczańscy naśladowcy

Mieszczaństwo w Rzeczypospolitej było niezwykle zróżnicowanym stanem. Było to szczególnie widoczne w sferze kultury materialnej - w zwyczajnych kamienicach miejskich, jak też budowlach reprezentacyjnych. Na terenach Wielkopolski, Małopolski czy Pomorza dominowała już zabudowa ceglana, podczas gdy na wschodzie nadal królowało budownictwo z drewna.

Najważniejszym elementem publicznego życia mieszczan, podobnie jak we Włoszech (por. lekcja 79), były: kościół parafialny, ratusz, sukiennice, a dopiero w dalszej kolejności domy prywatne. W miastach polskich murowane fary wzniesiono już wcześniej w stylu gotyckim. Podobnie było z ratuszami i innymi obiektami miejskimi. Teraz jednak mieszczanie, widząc dzieła architektoniczne powstające na potrzeby kręgów dworskich, chcieli nadać swoim reprezentacyjnym budowlom nowy wyraz. Racjonalizm kazał im ograniczyć się do pewnych detali podkreślających nową, modną szatę, np. dodania attyki czy zmiany architektonicznego wystroju fasady. Tak przyozdobiono ratusze w Sandomierzu, Tarnowie czy Sukiennice w Krakowie, nie wspominając o licznych kamienicach mieszczańskich.

R1YyJT85FTOwY

Ratusz w Sandomierzu powstał w XIV w. jako budowla gotycka. W XVI w. Jan Maria Padowano zaprojektował rozbudowę, w której do gmachu dodano wspaniałą attykę. Wieża dobudowana została w XVI w. Ratusz w Sandomierzu powstał w XIV w. jako budowla gotycka. W XVI w. Jan Maria Padowano zaprojektował rozbudowę, w której do gmachu dodano wspaniałą attykę. Wieża dobudowana została w XVI w. Źródło: Jakub Hałun, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RwNO7nvIMM3wz

Sukiennice w Krakowie. Nowe, gotyckie sukiennice wystawił król Kazimierz Wielki przed 1358. Środkowa hala o długości 108 m i szerokości 10 m z dwóch stron miała dostawione dwa rzędy kramów. Budynek spłonął w 1555 r. i wówczas (1556-1559) rozpoczęto odbudowę. Zastosowano szereg elementów renesansowych – attykę, loggie. Przy pracach tych działali włoscy artyści Santi Gucci i Jan Maria Padovano. Sukiennice w Krakowie. Nowe, gotyckie sukiennice wystawił król Kazimierz Wielki przed 1358. Środkowa hala o długości 108 m i szerokości 10 m z dwóch stron miała dostawione dwa rzędy kramów. Budynek spłonął w 1555 r. i wówczas (1556-1559) rozpoczęto odbudowę. Zastosowano szereg elementów renesansowych – attykę, loggie. Przy pracach tych działali włoscy artyści Santi Gucci i Jan Maria Padovano. Źródło: Necrothesp, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1X2J1A3Pkfat

Kamienice ormiańskie w Rynku w Zamościu. Kamienica „ormiańska” nr 28 (ciemnożółta) to kamienica Rudomiczowska. Należy ona do Bazylego Rudomicza, prawnika, profesora Akademii Zamojskiej, wybitnego patrycjusza zamojskiego. Kamienice ormiańskie w Rynku w Zamościu. Kamienica „ormiańska” nr 28 (ciemnożółta) to kamienica Rudomiczowska. Należy ona do Bazylego Rudomicza, prawnika, profesora Akademii Zamojskiej, wybitnego patrycjusza zamojskiego. Źródło: MaKa, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

R1ZIYIIvFvHIH

Attyka w kamienicy Mikołaja Przybyły w Kazimierzu Dolnym. W Kazimierzu Dolnym w XVII wieku powstały kamienice należące do braci Mikołaja i Krzysztofa Przybyłów, którzy przyozdobili je wizerunkami swoich świętych patronów (stąd nazwy). Posiadają one analogiczne rozplanowanie: podcienia o trzech arkadach i piętro z trzema oknami. Na płaskorzeźbach w fasadzie widać postacie ludzkie i zwierzęce, a także ornamenty roślinne. Dach schowany został za wysokie attyki. Attyka w kamienicy Mikołaja Przybyły w Kazimierzu Dolnym. W Kazimierzu Dolnym w XVII wieku powstały kamienice należące do braci Mikołaja i Krzysztofa Przybyłów, którzy przyozdobili je wizerunkami swoich świętych patronów (stąd nazwy). Posiadają one analogiczne rozplanowanie: podcienia o trzech arkadach i piętro z trzema oknami. Na płaskorzeźbach w fasadzie widać postacie ludzkie i zwierzęce, a także ornamenty roślinne. Dach schowany został za wysokie attyki. Źródło: Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RM0gfFRBSP6MW

Kamienica Chociszewska (nr 6) na Rynku w Lublinie. Stanowiła własność rajcy Adama Doydzwona, a później Barbary Skromowskiej. Dopiero w XVII w. przejęła ją rodzina Chociszewskich i od niej przyjęła się nazwa budynku. Kamienica Chociszewska (nr 6) na Rynku w Lublinie. Stanowiła własność rajcy Adama Doydzwona, a później Barbary Skromowskiej. Dopiero w XVII w. przejęła ją rodzina Chociszewskich i od niej przyjęła się nazwa budynku. Źródło: domena publiczna.

Jednym z nielicznych przykładów całkiem nowych inwestycji był ratusz w Poznaniu, wzniesiony przez północnowłoskiego architekta Jana Baptystę di Quadro w miejsce spalonego starego ratusza. Natomiast spalony ratusz w Gdańsku przy odbudowie zyskał jedynie renesansowe detale.

R1FnvyePLtJz3

Renesansowy Ratusz w Poznaniu zaprojektował Jan Baptysta di Quadro z Lugano w północnych Włoszech w 1550 r. Gotycka budowla spłonęła w 1536 r. Realizacja renesansowego projektu trwała do 1560 r. Od frontu budynku umieszczono bogate zdobienia o charakterze antycznym. Widać też nawiązania do dziejów Polski. Szczególną sławą cieszy się zegar. Renesansowy Ratusz w Poznaniu zaprojektował Jan Baptysta di Quadro z Lugano w północnych Włoszech w 1550 r. Gotycka budowla spłonęła w 1536 r. Realizacja renesansowego projektu trwała do 1560 r. Od frontu budynku umieszczono bogate zdobienia o charakterze antycznym. Widać też nawiązania do dziejów Polski. Szczególną sławą cieszy się zegar. Źródło: A. Savin, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R156rQj4kfPGE

Rzeźba Jana Baptysty Quadro (Giovanni Battista di Quadro). Rzeźba powstała w XX w. na kamienicy w Poznaniu, w której mieszkał budowniczy. Quadro pochodził z okolic jeziora Como, na pograniczu włosko-szwajcarskim. Z tych okolic pochodziło wielu budowniczych pracujących w Europie Środkowej – w Niemczech, Czechach, na Śląsku w Polsce. Zwano tych architektów „komaskami” (od nazwy jeziora Como). Rzeźba Jana Baptysty Quadro (Giovanni Battista di Quadro). Rzeźba powstała w XX w. na kamienicy w Poznaniu, w której mieszkał budowniczy. Quadro pochodził z okolic jeziora Como, na pograniczu włosko-szwajcarskim. Z tych okolic pochodziło wielu budowniczych pracujących w Europie Środkowej – w Niemczech, Czechach, na Śląsku w Polsce. Zwano tych architektów „komaskami” (od nazwy jeziora Como). Źródło: domena publiczna.

Po pożarze w 1556 r. ratusz w Gdańsku zaczęto odbudowywać w nowym, renesansowym stylu. Prace trwały sześć lat, a ich zwieńczeniem stało się wykonanie w latach 1559‑1560 nowego hełmu wieży.

RhW63ee5FdxyS

Gotycki ratusz w Gdańsku po pożarze został odbudowany z elementami renesansowymi, m.in.: wieżą, wieżyczkami, obramieniami okiennymi, portalem wejściowym, zegarem. Gotycki ratusz w Gdańsku po pożarze został odbudowany z elementami renesansowymi, m.in.: wieżą, wieżyczkami, obramieniami okiennymi, portalem wejściowym, zegarem. Źródło: Marcin Białek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RkdvdlTPLP4WZ

Portal wejściowy z detalem renesansowym. Portal wejściowy z detalem renesansowym. Źródło: Colin Pelka, domena publiczna.

Renesans w moim regionie

Śląsk – między wzorcami z Włoch a wzorcami niderlandzkimi

Renesansowe wzorce napływały na Śląsk zarówno z ośrodków włoskich, jak i niderlandzkich. W pierwszym przypadku odbywało się to za pośrednictwem kontaktów z dworem władców rezydujących w Pradze i Budzie oraz impulsów napływających z Krakowa, gdzie licznie studiowała śląska młodzież i z którym żywe kontakty gospodarcze utrzymywało mieszczaństwo. Natomiast wzorce niderlandzkie upowszechniły się szczególnie mocno po wystąpieniu Lutra i w miarę rosnącego na Śląsku poparcia dla nowego wyznania. Ich naśladowanie postrzegano niemal jako polityczną deklarację zerwania z Rzymem.

Dzieła renesansowe pojawiły się we Wrocławiu z inspiracji biskupa Jana Thurzo, którego nagrobek w katedrze należał do pierwszych przykładów transpozycji wzorców włoskich. Wprawdzie attykowe zwieńczenie fasad kamienicy mieszczańskiej nie stało się tu tak popularne jak w Polsce, ale zaopatrzona w nie kamienica „Pod Złotą Koroną” we wrocławskim Rynku zdobyła powszechne uznanie. W śląskich domach częściej wykorzystywano renesansowy detal architektoniczny w postaci portali czy obramowań okiennych (Dom Rybischa), a szczególnie chętnie sięgano po dekorację sgraffitową. W drugiej połowie XVI w. coraz popularniejsze stawały się epitafia nagrobne w nowej stylistyce (nagrobek Rybischa).

R4OhmvXagp63C

Nagrobek biskupa wrocławskiego Jana Turzo (1464-1520). Jan Thurzo był wielkim miłośnikiem sztuki i nauki, mecenasem artystów (kupował obrazy m.in. Dürera i Lucasa Cranacha). Z jego inicjatywy w 1517 r. wzniesiono nowy portal w katedrze, stanowiący pierwsze renesansowe dzieło na Śląsku. Prezentowany pomnik biskupa Jana Thurzo stanowi jedynie fragment dawnego renesansowego nagrobka. Nagrobek biskupa wrocławskiego Jana Turzo (1464-1520). Jan Thurzo był wielkim miłośnikiem sztuki i nauki, mecenasem artystów (kupował obrazy m.in. Dürera i Lucasa Cranacha). Z jego inicjatywy w 1517 r. wzniesiono nowy portal w katedrze, stanowiący pierwsze renesansowe dzieło na Śląsku. Prezentowany pomnik biskupa Jana Thurzo stanowi jedynie fragment dawnego renesansowego nagrobka. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RwUMlANzF56zO

Nagrobek Rybischa (1485-1544) w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu – humanisty, rajcy miejskiego pochowanego w kościele parafialnym pw. św. Elżbiety. Rybisch uczestniczył w 1518 r. w ślubie króla Zygmunta Starego z drugą żoną Boną Sforzą. Gorący zwolennik poglądów Lutra. Nagrobek Rybischa (1485-1544) w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu – humanisty, rajcy miejskiego pochowanego w kościele parafialnym pw. św. Elżbiety. Rybisch uczestniczył w 1518 r. w ślubie króla Zygmunta Starego z drugą żoną Boną Sforzą. Gorący zwolennik poglądów Lutra. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

R1QZgZi7bgH6d

Renesansowy, krużgankowy dziedziniec zamku w Brzegu. Książę Jerzy II z rodu Piastów w poł. XVI w. dokonał przebudowy swojej siedziby w Brzegu w stylu renesansowym. Wzorem była dla niego przebudowa Wawelu przez Jagiellonów. Podobieństwa spowodowały nadanie zamkowi brzeskiemu miana „Śląskiego Wawelu”. Prace kontynuowali kolejni Piastowicze na tronie księstwa: Fryderyk II i Jerzy II. W latach 1554-1560 wzniesiono reprezentacyjną bramę wjazdową ozdobioną posągami fundatora i jego małżonki oraz popiersiami swoich przodków. Renesansowy, krużgankowy dziedziniec zamku w Brzegu. Książę Jerzy II z rodu Piastów w poł. XVI w. dokonał przebudowy swojej siedziby w Brzegu w stylu renesansowym. Wzorem była dla niego przebudowa Wawelu przez Jagiellonów. Podobieństwa spowodowały nadanie zamkowi brzeskiemu miana „Śląskiego Wawelu”. Prace kontynuowali kolejni Piastowicze na tronie księstwa: Fryderyk II i Jerzy II. W latach 1554-1560 wzniesiono reprezentacyjną bramę wjazdową ozdobioną posągami fundatora i jego małżonki oraz popiersiami swoich przodków. Źródło: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1aayXuAUGyXD

Brama wjazdowa do Zamku w Brzegu – wspaniała renesansowa dekoracja będąca apoteozą śląskich Piastów. Brama wjazdowa do Zamku w Brzegu – wspaniała renesansowa dekoracja będąca apoteozą śląskich Piastów. Źródło: Barbara Maliszewska, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Najwybitniejszymi dziełami renesansowymi bez wątpienia pozostawały przebudowy siedzib lokalnych władców, a szczególnie prace zrealizowane przez Jacopa Parra i Bernarda Niurona na zamku książęcym w Brzegu (seria zamek w Brzegu, ale też Oleśnica, Legnica, Wojnowice).

RtzjzyhxXGUU3

Dziedziniec zamku w Oleśnicy Źródło: Jerzy Strzelecki, Dziedziniec zamku w Oleśnicy, Fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0, [online], dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Oleśnica_Castle_04_(js).jpg [dostęp 9.09.2015 r.].

Rx0yipyIUhl98

Pałacyk gotycko-renesansowy w Wojnowicach pod Wrocławiem Pałacyk gotycko-renesansowy w Wojnowicach pod Wrocławiem Źródło: Sławomir Milejski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wielkopolska – pałace i miasta

Pomimo przesunięcia politycznego centrum decyzyjnego do Małopolski, Wielkopolska pozostała dzielnicą bardzo podatną na kulturalne wpływy płynące ze sfer dworskich. Wynikało to ze znaczenia politycznego tutejszych dostojników pełniących najwyższe urzędy krajowe i kościelne z prymasowskim na czele. Miasta takie jak Poznań, Kalisz, czy Gniezno i Łowicz (siedziba prymasów) oraz liczne siedziby magnackie zachowały wiele przykładów sztuki renesansowej.

Do najważniejszych należą wspomniany ratusz poznański, ale też liczne nagrobki w katedrach poznańskiej i gnieźnieńskiej, w kolegiacie łowickiej, dwory, np.: obronny Leszczyńskich w Gołuchowie, dwór w Poddębicach koło Łęczycy i w Pabianicach.

Rrd6yIWvGZguy

Nagrobek Adama Konarskiego (1526-1574) dłuta Hieronima Canavasiego w katedrze w Poznaniu. Charakterystyczna poza sansowinowska. Nagrobek Adama Konarskiego (1526-1574) dłuta Hieronima Canavasiego w katedrze w Poznaniu. Charakterystyczna poza sansowinowska. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1D3mGYXupTrt

Nagrobek Jakuba Uchańskiego w kolegiacie w Łowiczu. Nagrobek Jakuba Uchańskiego w kolegiacie w Łowiczu. Źródło: Jolanta Dyr, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RSqQMqlmFGfGI

Dwór w Gołuchowie Dwór w Gołuchowie Źródło: Michał Babilas, domena publiczna.

Małopolska pełna wspaniałych zamków i okazałych nagrobków

Stołeczność Krakowa i obecność dworu królewskiego sprawiły, że najżywszym centrum sztuki renesansowej była Małopolska. W jego najbliższych okolicach przebudowano według nowej estetyki szereg siedzib królewskich oraz magnackich, m.in.: zamki w Niepołomicach, Pieskowej Skale, Baranowie, Krasiczynie czy dwory w Książu Wielkim i Szymbarku koło Gorlic.

R1Kzhziky5JCh

Zamek w Piaskowej Skale – widok bramy wjazdowej Zamek w Piaskowej Skale – widok bramy wjazdowej Źródło: Jan Jerszyński, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Rw9u2QDdzSHAZ

Zamek w Piaskowej Skale – widok od strony doliny Zamek w Piaskowej Skale – widok od strony doliny Źródło: Jan Jerszyński, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

R1FPx5oiIkUAj

Zamek w Baranowie, widok z zewnątrz Zamek w Baranowie, widok z zewnątrz Źródło: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RYUp1VwAod3mM

Zamek w Baranowie, widok dziedzińca Zamek w Baranowie, widok dziedzińca Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ry3GdLjTgTiR5

Pałac Mirów w Książu Wielkim w powiecie miechowskim w Małopolskiem. Wzniesiony przez znanego artystę Santi Gucciego w latach 1585-1595 na zlecenie biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego. Pałac składał się z trzech budynków: centralnie położonego zamku oraz dwóch pawilonów bocznych. Kontrast między obu częściami wskazywany jest jako element tzw. późnego renesansu, czyli manieryzmu. Pałac Mirów w Książu Wielkim w powiecie miechowskim w Małopolskiem. Wzniesiony przez znanego artystę Santi Gucciego w latach 1585-1595 na zlecenie biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego. Pałac składał się z trzech budynków: centralnie położonego zamku oraz dwóch pawilonów bocznych. Kontrast między obu częściami wskazywany jest jako element tzw. późnego renesansu, czyli manieryzmu. Źródło: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RbVjXfnAvjcOs

Dwór w Książu Wielkim – pawilon boczny Dwór w Książu Wielkim – pawilon boczny Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1MxCRuV0gbIQ

Dwór w Szymbarku w powiecie gorlickim w Małopolsce był siedzibą rodu Gładyszów. Powstał między 1540 a 1590 r. Przykład architektury renesansowej z charakterystyczną attyką, dekoracjami sgraffitowymi oraz typowymi basztami alkierzowymi. Dwór w Szymbarku w powiecie gorlickim w Małopolsce był siedzibą rodu Gładyszów. Powstał między 1540 a 1590 r. Przykład architektury renesansowej z charakterystyczną attyką, dekoracjami sgraffitowymi oraz typowymi basztami alkierzowymi. Źródło: Silar, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Jedną z bardziej znanych realizacji koncepcji renesansowych było wybudowanie przez Jana Zamoyskiego miasta w centrum swoich posiadłości ziemskich, nazwanego od jego nazwiska Zamościem. Była to realizacja koncepcji miasta idealnego, z zamkiem, rynkiem, z ratuszem, katolickim kościołem parafialnym, szkołą wyższą (Akademią Zamoyską)i synagogą. Całość otaczały nowoczesne fortyfikacje typu włoskiego, co uczyniło z miasta jeden z ważniejszych punktów obronnych Rzeczpospolitej.

R1RhBjZpHbF7n

Jan Zamoyski – portret namalowany przed 1602 r. przez Jana Szwankowskiego. Obraz obecnie przechowywany jest w Galerii Narodowej we Lwowie. Jan Zamoyski – portret namalowany przed 1602 r. przez Jana Szwankowskiego. Obraz obecnie przechowywany jest w Galerii Narodowej we Lwowie. Źródło: Jan Szwankowski, olej na płótnie, Narodowa Galeria Sztuki we Lwowie, domena publiczna.

R37C7INch783l

Zamość – miasto idealne – plan z drugiej poł. XVII w. Zamość – miasto idealne – plan z drugiej poł. XVII w. Źródło: Stanisław Jabłonowski, domena publiczna.

R17nXaDY7ktws

Ratusz w Zamościu Ratusz w Zamościu Źródło: Mceurytos, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R5nfgfN4wwoSc

Synagoga w Zamościu Synagoga w Zamościu Źródło: Mceurytos, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1RGy574la2rN

Zamość jako twierdza. Rozmowa posła Szmiarowskiego z hetmanem Chmielnickim w sprawie odstąpienia od oblężenia Zamościa w 1648 r. Grafika - Józef Hilary Głowacki (1789-1858). powstała ok. 1858 r. Zamość jako twierdza. Rozmowa posła Szmiarowskiego z hetmanem Chmielnickim w sprawie odstąpienia od oblężenia Zamościa w 1648 r. Grafika - Józef Hilary Głowacki (1789-1858). powstała ok. 1858 r. Źródło: Józef Hilary Głowacki, przed 1858, domena publiczna.

Niezwykle bujnie rozwijała się rzeźba, głownie nagrobna. Wspaniałe epitafia miały nie tylko bogatą renesansową oprawę architektoniczną, ale też stanowiły piękną ilustrację ówczesnych sylwetek, ubiorów i postaw, a inskrypcje - przykłady poezji łacińskiej. Do najbardziej znanych epitafiów należy tzw. „lament opatowski”, płaskorzeźba umieszczona w kolegiacie w Opatowie na nagrobku Krzysztofa Szydłowieckiego, kanclerza wielkiego koronnego zmarłego w 1532 r. Lament stanowi niezwykle sugestywny obraz rozpaczy prawdopodobnie po śmierci zmarłego.

R1WVrGzKgfpNu

Lament Opatowski Nagrobek kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego Źródło: Lament Opatowski , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pomorze i Gdańsk – mieszczańska wspaniałość

Znacząco inny charakter miała transpozycja nowych wzorców w nadbałtyckich prowincjach Rzeczypospolitej. Tutaj silne były wpływy z regionów północnoniemieckich i niderlandzkich. Ponieważ napływ nowych impulsów estetycznych zbiegł się, podobnie jak w przypadku pozostającego poza granicami Polski Śląska, z napływem idei luterańskich, przybrał on specyficzną formę, wtapiając się w sztukę „mieszczańską”. Ponownie zatem najciekawsze dzieła rzeźbiarskie to epitafia w gdańskich kościołach oraz budynki publiczne. W Gdańsku szczególne wrażenie robiły wspaniałe bramy miejskie: Złota, Zielona i Wyżynna; wspomniany ratusz, Dwór Artusa (miejsce spotkań mieszczan), Wielka Zbrojownia oraz liczne kamienice mieszczańskie.

R9Cw1Cmc8Y4rr

Gdańsk – Brama Złota Źródło: Gdańsk – Brama Złota, 1687, domena publiczna.

RsNKNcvSNMAfN

Gdańsk - Brama Zielona Gdańsk - Brama Zielona Źródło: Marcin Białek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

RoaLG6IeiHqFv

Gdańsk - Brama Wyżynna Gdańsk - Brama Wyżynna Źródło: Artur Andrzej, Wikimedia Commons, licencja: CC 0 1.0.

R1VgERTd7pcpI

Gdańsk - Dwór Artusa Gdańsk - Dwór Artusa Źródło: Diego Delso, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RzUb7TrnrTaNJ

Gdańsk – Dwór Artusa - wnętrze Gdańsk – Dwór Artusa - wnętrze Źródło: PawełS, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

R1bH3fXE0xqnu

Gdańsk – Wielka Zbrojownia Gdańsk – Wielka Zbrojownia Źródło: DerHexer, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1Go9c7VmtRQ2

Gdańsk – kamienica Złota Gdańsk – kamienica Złota Źródło: Gdaniec, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

R5JCsSkL4qbPs

Gdańsk – kamienica Faberów Gdańsk – kamienica Faberów Źródło: Pumeks, domena publiczna.

R13WJbrsVnGoi

Gdańsk – kamienica Lwi Zamek Gdańsk – kamienica Lwi Zamek Źródło: Rafał Peplinski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

RZcxotqcO7NEm

Gdańsk – kamienica van der Lindów Gdańsk – kamienica van der Lindów Źródło: Wolskaola, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Mazowsze – przywiązanie do tradycji i ciekawość nowości

Mazowsze należało do uboższych dzielnic i powstało tu stosunkowo mało dzieł renesansowych. Wynikało to z pewnością z braku wielkich rodzin magnackich oraz stosunkowo słabego przez znaczną część XVI w. mecenatu dworskiego. Głównym inwestorem pozostawał Kościół. Do najbardziej znaczących realizacji należy zaliczyć przebudowę katedry płockiej, zbudowanej w stylu romańskim i zniszczonej przez pożar. Biskup Andrzej Krzycki sprowadził w latach 1531‑1534 specjalistów zaangażowanych wcześniej przy pracach na Wawelu: Bernardino Zanobiego Giannottiego oraz Giovanniego Cini. Obaj współpracowali przy wzniesieniu nagrobka Szydłowieckiego w Opatowie, a pierwszy z nich był też autorem renesansowego nagrobka ostatnich książąt mazowieckich, Janusza i Stanisława.

R1CDE9kexnryp

Katedra w Płocku Katedra w Płocku Źródło: Chrisiek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

RCx1e2gbw1efI

Bernardino Zanobi Giannotti – nagrobek książąt mazowieckich (1528-1530) Bernardino Zanobi Giannotti – nagrobek książąt mazowieckich (1528-1530) Źródło: Wistula, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Wzniesiono również kilka kościołów renesansowych, co zdarzało się stosunkowo rzadko, gdyż epoka ta, z powodu kryzysu Kościoła katolickiego, nie sprzyjała takim inwestycjom. Obiekty takie powstały w Broku, Brochowie, Pułtusku i Łomży.

RLPykxdR4OKPC

Kościół parafialny w Broku – widok z zewnątrz Kościół parafialny w Broku – widok z zewnątrz Źródło: Katarinka1711, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RxGKhxpLjmLMg

Kościół parafialny w Broku – wnętrze Kościół parafialny w Broku – wnętrze Źródło: Katarinka1711, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RsVzb0EoiP8NC

Kościół kolegiacki w Pułtusku - sklepienie Kościół kolegiacki w Pułtusku - sklepienie Źródło: Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Wschodnie ziemie Rzeczypospolitej

Wiele znaczących obiektów renesansowych powstało na terenach ówczesnego województwa ruskiego. Założona przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego w 1597 r. Żółkiew, podobnie jak oddalona od niej zaledwie o 100 km Zamość, była zbudowana w oparciu o plany tzw. „miasta idealnego”. Również w tym miasteczku niemal wszystkie obiekty zbudowano w stylistyce renesansu i manieryzmu. Do bardziej znanych z pewnością należy zaliczyć wspaniałą synagogę. Renesansowe (zwłaszcza z późnego manirystecznego okresu) obiekty sakralne powstawały na wschodnich rubieżach stosunkowo często. Najwięcej przykładów można znaleźć we Lwowie, największym tamtejszym mieście, w którym obok wspaniałych kaplic Kampianów i Boimów przy Katedrze Łacińskiej, wymienić należy kościół Bernardynów czy cerkiew Wołoską. Wspomnieć też warto o architekturze świeckiej, przede wszystkim zamkach, np. w Brzeżanach, Żółkwi, Ostrogu, ale też niezwykle pięknych kamienicach, m.in.: Królewskiej czy Czarnej na lwowskim Rynku albo podcieniowych kamienicach w Żółkwi.

RenNgdOOY03tS

Żółkiew – widok z Rynku na kościół katolicki Żółkiew – widok z Rynku na kościół katolicki Źródło: Jan Mehlich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ry65b2Yn05EXt

Synagoga w Żółkwi Synagoga w Żółkwi Źródło: Tomasz Leśniowski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RBoVTnum6MbfE

Lwów - kaplica Kampianów przy katedrze łacińskiej Lwów - kaplica Kampianów przy katedrze łacińskiej Źródło: Aeou, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RCmnlUdc6bULo1

Lwów - kaplica Boimów, widok z zewnątrz Lwów - kaplica Boimów, widok z zewnątrz Źródło: Robin & Bazylek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

R1U0pGeSB4IG2

Lwów - kaplica Boimów, widok wnętrza kopuły Lwów - kaplica Boimów, widok wnętrza kopuły Źródło: Jan Mehlich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RjHmfdah5GsGj

Lwów - kościół bernardynów, widok z zewnątrz Lwów - kościół bernardynów, widok z zewnątrz Źródło: Janmad, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

R1T1vG95vSZ1m

Lwów - kościół bernardynów, wnętrze. Lwów - kościół bernardynów, wnętrze. Źródło: Janmad, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

R9OCTTapcUZd4

Lwów - cerkiew wołoska. W głębi kościół z kopułą - świątynia dominikanów. Lwów - cerkiew wołoska. W głębi kościół z kopułą - świątynia dominikanów. Źródło: Jan Mehlich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1RQmWligfoD8

Zamek w Brzeżanach Zamek w Brzeżanach Źródło: Elya at German Wikipedia, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1ADf9T1XuXJT

Zamek w Ostrogu Źródło: Zygmunt Vogel, Zamek w Ostrogu , 1796, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

RLM9gYETwuUfS

Lwów - Kamienica Królewska – widok od strony Rynku Lwów - Kamienica Królewska – widok od strony Rynku Źródło: Gryffindor, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R132p5KGTpxhz

Lwów - Kamienica Królewska, dziedziniec Lwów - Kamienica Królewska, dziedziniec Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rz3IBYYpOUgva

Lwów - Kamienica Czarna Lwów - Kamienica Czarna Źródło: Jan Mehlich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wilno, pełniące obok Krakowa funkcje stołeczne, nie doczekało się wprawdzie tak licznych inwestycji, jednak dokonano tu znaczącej przebudowy Dolnego Zamku, a w katedrze pojawiły się nagrobki w nowym stylu.

RgvcjJs8Dcy6C

Wilno Dolny Zamek – makieta rekonstrukcji Wilno Dolny Zamek – makieta rekonstrukcji Źródło: Algirdas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1Mit6xLakXRL

Wilno, Dolny Zamek Wilno, Dolny Zamek Źródło: Poznaniak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.