System stanowy a ustrój Rzeczypospolitej

System stanowy umożliwiał kompleksowe zorganizowanie społeczeństwa ze ścisłym rozdziałem ról społecznycht7T32pr9ct_000tp001ról społecznych oraz określeniem ekonomicznych podstaw egzystencji poszczególnych stanów. Z podziałów tych wynikały też możliwości i zakres udziału w podejmowaniu decyzji politycznych, wymiarze sprawiedliwości oraz rodzaju i zakresie powinności wobec władcy i państwa.

Podstawowe znaczenie miał w Rzeczypospolitej obowiązek podatkowy, który został oparty, podobnie jak w przypadku większości krajów europejskich, na posiadaniu ziemi i płynących z tego tytułu możliwości uzyskania dochodów. Ziemia mogła być w posiadaniu władcy oraz członków stanu duchownego, rycerskiego (szlacheckiego) oraz mieszczańskiego. Za przywilej posiadania ziemi przyjęli oni na siebie różne, ściśle określone obowiązki. Dla poszczególnych wartw społecznych były to:

• dla duchowieństwa – posługa religijna, funkcje oświatowe, opieka społeczna i zdrowotna oraz wzmacnianie spójności systemu społecznego (ideologiczne uzasadnienie),

• dla szlachty (rycerstwa) – obronność, sądownictwo i opieka nad stanami zależnymi, także Kościołem,

• dla mieszczaństwa – handel i większość rzemiosła.

Chłopi nie posiadali ziemi, ale ją użytkowali, za co musieli uiszczać różne świadczenia na rzecz właściciela i państwa (w tym Kościoła).

RZ5YLRazJgaDa

Symboliczne przedstawienie społeczeństwa stanowego z początku XVI w. Miniatura z 1515 r., namalowana w dziele Petrusa Almaire w „Liber missarum” Małgorzaty Austriaczki (Magarethe von Österreich). Symboliczne przedstawienie społeczeństwa stanowego z początku XVI w. Miniatura z 1515 r., namalowana w dziele Petrusa Almaire w „Liber missarum” Małgorzaty Austriaczki (Magarethe von Österreich). Źródło: Petrus Almaire, domena publiczna.

Ilustracja ma charakter symboliczny – nie przedstawia rzeczywistości, ale pewne idealne (wzorcowe) wyobrażenie. Na tronie zasiada cesarz (Maksymilian I), nad nim dwugłowy czarny orzeł zwieńczony koroną cesarską; orzeł trzyma w dłoniach miecz i lilię, co symbolizowało „świętość i zwierzchność” cesarstwa. U stóp cesarza siedzi następca: syn z żoną, czyli Filip Piękny i Joanna Szalona.
Po bokach stoją przedstawiciele stanów: po prawej stanu duchownego z papieżem, po lewej stanu świeckiego: książęta i rycerze, mieszczanie/chłopi. Między nimi znacznie mniejsze postacie kobiet, które znajdują się pod szczególną opieką władcy.

Szlachta i jej polityczne przywileje

Przywileje nadawane przez władcę odzwierciedlają proces budowy systemu stanowego i precyzowanie zadań (obowiązków) i środków przeznaczonych na ten cel. Od drugiej połowy XIV w., szczególnie w okresie rządów władców z dynastii Jagiellońskiej, zaczęły wzrastać przywileje szlachty. Stan ten uzyskał przewagę najpierw w stosunku do mieszczaństwa, później także duchowieństwa. Władcy ostatecznie zostali zmuszeni do dopuszczenia szlachty do procesu legislacyjnego – stanowienia prawa, a szczególnie nakładania podatków. Miarą niezależności szlachty było doprowadzenie do prawnego zrównania członków stanu, swoistego egalitaryzmut7T32pr9ct_000tp002egalitaryzmu stanowego. Wzmacniało go to politycznie, niedopuszczając do rozgrywania poszczególnych grup przeciw sobie.

Władcy próbowali wprawdzie rządzić w oparciu o wyższych dostojników wchodzących w skład rady królewskiej, czyli późniejszego senatu, ale szlachta zdołała zapobiec trwałemu podziałowi stanu. Władca musiał przy ważniejszych kwestiach zdobywać aprobatę całego rycerstwa (szlachty). Stało się to pretekstem do powstania organów przedstawicielskich.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Sejmiki – samorządność stanowa

Początkowo władca musiał osobno zdobywać zgodę na podatek czy nowe prawo od każdego stanu i w każdej z ziem, w której rządził. Immunitet podatkowy oraz hierarchiczność stanu duchownego wykluczyły konieczność konsultowania z tym stanem. Mieszczaństwo, podzielone w zależności od tego, kto był właścicielem miasta (król, duchowny czy szlachcic) i skłócone między sobą, także nie było partnerem. Jedynie szlachta wyrażała swoją aprobatę na zjazdach wszystkich uprawnionych (czyli praktycznie płacących podatki).

Zjazd taki nazwano sejmikiem. Oprócz miejscowej szlachty brali w nim udział także urzędnicy królewscy. Ponieważ stosunkowo szybko upowszechniła się zasada, że urzędy może sprawować tylko osoba posiadająca majątek na danym terenie, sejmiki stały się praktycznie zjazdami partykularnymi.

Na obrady sejmików często wyznaczo nieduże miejscowości. Największym dostępnym pomieszczeniem w którym mogło do niego dojść, był miejscowy kościół parafialny. Zjazd trwał jeden dzień i tylko w wyjątkowych sytuacjach godzono się na jego przedłużenie o kolejny dzień, głównie z powodu braku miejsc noclegowych dla uczestników.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Sejm walny

Pod koniec XV w. wykształcił się zwyczaj konsultowania ważnych decyzji króla (zastrzeżonych do współdecydowania z rycerstwem–szlachtą) z przedstawicielami poszczególnych zgromadzeń partykularnych – sejmików. Dało to początek sejmowi walnemu, który po raz pierwszy zebrał się w 1493 r. w Piotrkowie.

Sejm składał się z trzech tzw. „stanów sejmujących” – króla, senatu i izby poselskiej (czyli przedstawicieli sejmików szlacheckich). Podkreślić należy, że słowo „stan” oznaczało w tym przypadku coś innego niż „stan społeczny”. W sejmie walnym praktycznie uczestniczyli jedynie przedstawiciele szlachty, wyższej hierarchii kościelnej oraz w bardzo ograniczonym zakresie mieszczaństwa. Z głosem doradczym we własnych sprawach uczestniczyli też przedstawiciele wielkich miast Prus Królewskich (Gdańska, Torunia i Elbląga) oraz ważniejszych miast, takich jak Kraków, Wilno, Lwów. Tak naprawdę mieszczaństwo było reprezentowane przez króla (miasta królewskie), szlachtę (miasta szlacheckie) i dostojników kościelnych (miasta w dobrach duchownych).

R1GMdMaRqgSxm

Sejm za czasów Zygmunta III Wazy; w opisie grafiki literami oznaczono: A – króla, B – arcybiskupa gnieźnieńskiego (prymasa), C – arcybiskupa lwowskiego, D – senatorów – biskupów, E – senatorów będących wojewodami, kasztelanami, F – senatorów będących urzędnikami koronnymi i litewskimi, G – sekretarzy i urzędników dworskich, H – posłów ziemskich (szlachta koronna i litewska). Sejm za czasów Zygmunta III Wazy; w opisie grafiki literami oznaczono: A – króla, B – arcybiskupa gnieźnieńskiego (prymasa), C – arcybiskupa lwowskiego, D – senatorów – biskupów, E – senatorów będących wojewodami, kasztelanami, F – senatorów będących urzędnikami koronnymi i litewskimi, G – sekretarzy i urzędników dworskich, H – posłów ziemskich (szlachta koronna i litewska). Źródło: Giacomo Lauro, 1622, Biblioteka Narodowa, domena publiczna.

R1Y8Dkyj674Pt

Zrekonstruowana sala posiedzeń izby poselskiej na Zamku Królewskim w Warszawie, gdzie odbywała się większość sejmów. Zwróć uwagę, że sala umiejscowiona była na parterze zamku (wskazują na to wysoko umieszczone okna). W związku z tym, gdy sejm obradował w całości, posłowie ziemscy udawali się na pierwsze piętro do sali senatu. Wówczas król siedział na tronie, senatorowie siedzieli, a posłowie z braku miejsca musieli stać. Zrekonstruowana sala posiedzeń izby poselskiej na Zamku Królewskim w Warszawie, gdzie odbywała się większość sejmów. Zwróć uwagę, że sala umiejscowiona była na parterze zamku (wskazują na to wysoko umieszczone okna). W związku z tym, gdy sejm obradował w całości, posłowie ziemscy udawali się na pierwsze piętro do sali senatu. Wówczas król siedział na tronie, senatorowie siedzieli, a posłowie z braku miejsca musieli stać. Źródło: Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

R1OHFRH03MAIS

Posiedzenie sejmu w sali senatu na Zamku Królewskim w Warszawie według ryciny z pocz. XVII w. Druga rycina pokazuje prezentację pojmanego cara Rosji Wasyla Szujskiego w 1611 r. przed sejmem w izbie senackiej Zamku Królewskiego. Posiedzenie sejmu w sali senatu na Zamku Królewskim w Warszawie według ryciny z pocz. XVII w. Druga rycina pokazuje prezentację pojmanego cara Rosji Wasyla Szujskiego w 1611 r. przed sejmem w izbie senackiej Zamku Królewskiego. Źródło: Tomasz Makowski, 1613, Rycina, Biblioteka Narodowa, domena publiczna.

RQYfms8xEtzIf

Zrekonstruowana sala senatu z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego Zrekonstruowana sala senatu z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego Źródło: Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Kompetencje sejmu walnego, miejsce obrad, typy sejmów

Sejm stanowił prawo, tzn. przede wszystkim nakładał podatki, określał też ważniejsze postanowienia zmieniające prawo oraz kontrolował decyzje w zakresie polityki zagranicznej. Do sejmu należało wypowiadanie wojen i zawieranie pokoju.

Początkowo nie było ściśle określonego miejsca obrad, choć najczęściej władcy zwoływali je do Piotrkowa, Radomia, Krakowa, później Warszawy. Od drugiej połowy XVII w. co trzeci sejm miał obowiązek odbywać się w Grodnie na Litwie.

RGlPkGbZGdXtm

Nowy Zamek w Grodnie, wzniesiony przez Augusta III w l. 1734-1751 wg projektu znanego architekta Karla Friedricha Pöppelmanna. W nim obradowały również zwoływane sejmy, w tym ostatni sejm Rzeczpospolitej. Nowy Zamek w Grodnie, wzniesiony przez Augusta III w l. 1734-1751 wg projektu znanego architekta Karla Friedricha Pöppelmanna. W nim obradowały również zwoływane sejmy, w tym ostatni sejm Rzeczpospolitej. Źródło: domena publiczna.

RI5ThBu7lBgd4

Fasada Nowego Zamku w Grodnie  od strony dziedzińca – rys. z XVIII w. Fasada Nowego Zamku w Grodnie  od strony dziedzińca – rys. z XVIII w. Źródło: domena publiczna.

W „artykułach henrykowskich” sprecyzowano, że król miał obowiązek zwoływać sejmy co najmniej raz na dwa lata i były to tzw. sejmy zwyczajne (czyli ordynaryjne). Jeśli zaistniała konieczność dodatkowego zwołania sejmu, to sejm taki nazywano nadzwyczajnym (ekstraordynaryjnym). Ponadto były sejmy konwokacyjne zwoływane przez prymasa‑interreksa podczas bezkrólewia, na których ustalano termin elekcji. Sejm elekcyjny dokonywał wyboru króla i określał stawiane mu warunki. Sejm koronacyjny powiązany był z koronacją króla i zaprzysiężeniem praw.

Sejmy miały ściśle określony, choć raczej zwyczajowy tryb procedowania. Uchwały sejmu, zwane „konstytucjami”, sporządzano w kancelarii i ogłaszano drukiem.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Prawo do oporu – między konfederacją a rokoszem

Początkowo tylko król mógł zwoływać sejmik i sejm, dopiero później powstały takie typy tych instytucji, które mogły się odbywać bez aprobaty królewskiej. Wszelkie zjazdy szlachty bez wiedzy władcy mogły zostać uznane za bunt przeciw niemu. Jeśli zatem stan szlachecki uznał poczynania władcy za „bezprawne”, dochodziło do zbrojnego przeciwstawienia się jego działaniom. Takie poczynania nazywano rokoszemt7T32pr9ct_000tp004rokoszem. Natomiast pospolite ruszenie zwoływane w celu poparcia poczynań króla nazywano „konfederacjąt7T32pr9ct_000tp005konfederacją”.

Prawo do oporu wobec władcy miało w Polsce średniowieczny rodowód (por. np. sprawę św. Stanisława), ale jego precyzyjne sformułowanie odnajdziemy dopiero w przywileju mielnickim z 1501 r., w którym dopuszczano możliwość zwolnienia z obowiązku dochowania wierności władcy, jeśli ten nie przestrzega praw. Tezy te zostały powtórzone w postanowieniach „Konfederacji warszawskiej” z 1573 r., skąd przetransponowano je do „artykułów henrykowskicht7T32pr9ct_000tp006artykułów henrykowskich”, swoistej „konstytucji Rzeczypospolitej Obojga Narodów”.

Przedstawicielstwa stanowe w różnych krajach europejskich: sejm Rzeszy, parlament angielski, stany generalne we Francji, sobór ziemski w Rosji.

Polski sejm nie był czymś wyjątkowym w systemach politycznych panujących w Europie. Praktycznie nie było kraju, w którym nie powstałoby przedstawicielstwo stanowe. Przykładowo we Francji funkcjonowały tzw. „stany generalnet7T32pr9ct_000tp007stany generalne”, które jednak zwoływano niezwykle rzadko, ponieważ królowie francuscy zdobyli sobie prawo do nakładania podatku bez ich zgody. Najwięcej podobieństw do sejmu polskiego wykazywał parlament angielskit7T32pr9ct_000tp008parlament angielski, decydujący o podatkach i niemal wszystkich ważniejszych zmianach w zakresie prawa.

Zdecydowanie inny charakter miał natomiast „Sejm Rzeszyt7T32pr9ct_000tp009Sejm Rzeszy”, czyli organ przedstawicielski w Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiegot7T32pr9ct_000tp00AŚwiętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego. Było to zgromadzenie udzielnych władców terytorialnych wolnych miast oraz samego cesarza. Jednak zakres decyzji, jakie mogło ono podejmować, był bardzo mały, nie obejmował np. spraw podatkowych, a spraw wojskowych i politycznych dotyczył w ograniczonym zakresie.

RTSJDkuq5Z9IP

Sztych przedstawia moment prezentacji tzw. „Konfesji Augsburskiej” na sejmie Rzeszy w 1530 r. Przed władcami zasiadającymi na tronach: cesarzem Karolem V i jego bratem królem Czech i Węgier Ferdynandem stoi czytający postanowienia „Konfesji” kanclerz Christian von Beyer. Dookoła siedzą członkowie sejmu, czyli władcy Rzeszy. Sztych przedstawia moment prezentacji tzw. „Konfesji Augsburskiej” na sejmie Rzeszy w 1530 r. Przed władcami zasiadającymi na tronach: cesarzem Karolem V i jego bratem królem Czech i Węgier Ferdynandem stoi czytający postanowienia „Konfesji” kanclerz Christian von Beyer. Dookoła siedzą członkowie sejmu, czyli władcy Rzeszy. Źródło: domena publiczna.

R1ECBNnq3al7q

Kolegium elektorskie w sejmie Rzeszy. Cesarz Leopold I z kolegium elektorskim wg miedziorytu Abrahama Aubry, Norymberga 1663/64 Kolegium elektorskie w sejmie Rzeszy. Cesarz Leopold I z kolegium elektorskim wg miedziorytu Abrahama Aubry, Norymberga 1663/64 Źródło: domena publiczna.

W Rzeczypospolitej decyzje odnośnie podatków i wojska podejmował sejm walny, a w Rzeszy decyzje takie mogły zapadać na sejmikach partykularnych (okręgowych).

Zgromadzenie stanowe w Rosji, tzw. „sobór ziemskit7T32pr9ct_000tp00Bsobór ziemski”, powstał stosunkowo późno, bo dopiero w 1549 r. Najważniejszą rolę odegrał w chwilach braku legalnego dziedzica dynastii panującej – to na soborze ziemskim w 1613 r. na cara wybrano Michała Romanowat7T32pr9ct_000tp00CMichała Romanowa.

R1MHARF3uOXzy

Sobór ziemski Obraz pt. „Sobór ziemski” (1908) malarza rosyjskiego Siergieja Iwanowa (1864-1910). Obraz z cyklu ilustrującego dzieje Rosji. Źródło: Sergey Vasilyevich Ivanov, Sobór ziemski, 1908, domena publiczna.

R1LzoyuHZZIXI

Posiedzenie Dumy Bojarskiej w czasach Michała Romanowa, cara w latach 1613-1645. Obraz rosyjskiego malarza Andrieja Riabuszkina (1861-1904), obecnie w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie. Malarz ten specjalizował się w malarstwie historycznym, obejmującym głównie tematy siedemnastowieczne. Posiedzenie Dumy Bojarskiej w czasach Michała Romanowa, cara w latach 1613-1645. Obraz rosyjskiego malarza Andrieja Riabuszkina (1861-1904), obecnie w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie. Malarz ten specjalizował się w malarstwie historycznym, obejmującym głównie tematy siedemnastowieczne. Źródło: Andrei Ryabushkin, 1893, olej na płótnie, Tretyakov Gallery, Moscow, domena publiczna.

Prawo do oporu w innych krajach Europy

Prawo do oporu miało długą tradycję w europejskich systemach politycznych. Wydana w 1215 r. przez króla Anglii Jana bez Ziemit7T32pr9ct_000tp00DJana bez Ziemi Wielka Karta Swobód gwarantowała przestrzeganie przez władcę praw i przywilejów, a w przypadku niedotrzymywania tego zobowiązania dawała prawo do zbrojnego oporu.

Podobne zapisy znalazły się także w wydanej dla Królestwa Węgier „Złotej Bulli” z 1222 r., a węgierskie rozwiązania prawne często bywały wykorzystywane przez stany w Polsce.

RcLPEACH193Ib

Złota Bulla króla Węgier Andrzeja, 1222 Złota Bulla króla Węgier Andrzeja, 1222 Źródło: Daviis, domena publiczna.

Praktycznie ukształtowały się dwa wzorce postaw wobec władzy łamiącej prawo (przywileje): angielski i francuski. W pierwszym przypadku dopuszczano prawo do przeciwstawienia się samowoli władcy. Wykorzystane to zostało przeciwko Karolowi I Stuartowit7T32pr9ct_000tp00EKarolowi I Stuartowi i doprowadziło w 1640 r. do tzw. „rewolucji angielskiejt7T32pr9ct_000tp00Frewolucji angielskiej”. W konsekwencji osądzono i skazano króla na śmierć (1649 r.).

RTZB3aBuCJP9K

Rycina przedstawiająca ścięcie Karola I Stuarta w 1649 r. po procesie wytoczonym mu przez parlament z oskarżenia o łamanie prawa. Rycina przedstawiająca ścięcie Karola I Stuarta w 1649 r. po procesie wytoczonym mu przez parlament z oskarżenia o łamanie prawa. Źródło: 1649, domena publiczna.

W modelu francuskim upowszechniła się zasada głoszona przez Jeana Bodina, dopuszczająca jedynie bierny opór wobec bezprawnych poczynań władcy. Można było „uciekać, chronić się w lasach”, ale bez prawa do czynnego, zbrojnego oporu. Ta postawa również w końcu doprowadziła do wystąpienia przeciwko królowi (1789 r.) i ścięcia jego głowy podczas rewolucji francuskiej (1793 r.).

RAFOjli4x2Oyg

Otworzenie posiedzenia stanów generalnych Francji w dniu 5 maja 1789 r. w pałacu wersalskim. Zwołanie stanów generalnych zapoczątkowało rewolucję francuską. Było to pierwsze zwołanie przedstawicielstwa stanowego we Francji od r. 1613. Otworzenie posiedzenia stanów generalnych Francji w dniu 5 maja 1789 r. w pałacu wersalskim. Zwołanie stanów generalnych zapoczątkowało rewolucję francuską. Było to pierwsze zwołanie przedstawicielstwa stanowego we Francji od r. 1613. Źródło: Isidore Stanislaus Helman, rycina współczesna, Bibliothèque nationale de France, domena publiczna.

R11PdDCHntcVb

Obraz Augusta Coudera (1790-1873) z 1839 przedstawiający otwarcie stanów generalnych – na tronie na podwyższeniu siedzi Ludwik XVI. Obraz Augusta Coudera (1790-1873) z 1839 przedstawiający otwarcie stanów generalnych – na tronie na podwyższeniu siedzi Ludwik XVI. Źródło: Auguste Couder, 1839, domena publiczna.