RRho64ixa7JvO

Fundamenty Rzeczypospolitej

Obrady sejmu elekcyjnego.
Marcin Altomonte, Sejm elekcyjny 1697 roku - fragment, 1697-1704, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, domena publiczna
R199l4RqCA7vo11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Już wiesz

Kto sprawował władzę sądowniczą w Polsce w średniowieczu, w czyim imieniu wydawano wyroki?

Kto miał prawo w okresie wczesnonowożytnym zwoływać organy przedstawicielskie stanów (praktycznie szlachty)? Czy szlachta mogła zbierać się samorzutnie, bez wiedzy władcy? Jaki charakter z punktu widzenia prawa miały takie zjazdy?

RCNsGiHVMRuf61
Proces kształtowania się ustroju I Rzeczypospolitej
tRWRoPuUCr_0000000L

Tradycje potwierdzania „praw i przywilejów”

Już w czasach rozbicia dzielnicowego władcy zawierali rodzaj umowy z możnymi, gwarantując im w zamian za uznanie swoich rządów przestrzeganie przywilejów nadanych przez poprzednich władców. Szczególnego znaczenia nabierało to przy zmianie dynastii panującej. W takim przypadku, z powodu braku ciągłości naturalnego dziedziczenia władzy i przejmowania zobowiązań antenatów, oczekiwano dodatkowych gwarancji. Formą takich gwarancji był przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego z 1374 r. czy zobowiązania Władysława Jagiełły z 1401 r. lub z lat 1430/31.

R1Ue4X2VLJKwm
Przywilej koszycki 1374 r. – oryginał
domena publiczna
R12YL2fOStrSp
Pomnik Ludwika Andegaweńskiego, króla Węgier, Chorwacji i Polski, stojący na Placu Bohaterów (Tysiąclecia) w Budapeszcie. Ludwik Andegaweński (Węgierski), syn Elżbiety Łokietkówny, żył w latach 1326-1382, królem Węgier był w latach 1342-1382, a królem Polski od 1370 r., po śmierci Kazimierza Wielkiego. Na Węgrzech znany jako Ludwik I Wielki, w historii Polski najbardziej znany z przywileju koszyckiego, wydanego w celu zapewnienia tronu jednej z córek.
Karelj, domena publiczna
Ćwiczenie 1
RBtZZpBK7LLUL1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1DKSySKsngR6
Portret Władysława Jagiełły z XVI w., fragment obrazu znajdującego się w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu
Przykuta, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Ćwiczenie 2
Rcin3XDgXAJZU1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zygmunt August był ostatnim władcą z dynastii Jagiellonów w bezpośredniej linii męskiej. Wprawdzie w ostatnich latach swojego panowania zdecydował się na współpracę z tzw. „ruchem egzekucyjnym”, który dążył do uporządkowania i umiarkowanego zreformowania państwa, jednak sprawę sukcesji pozostawił całkowicie nieuregulowaną. Dla elit władzy w Polsce i na Litwie najważniejszym problemem był brak gwarancji praw, czyli ich przywilejów, który powstawał na skutek braku ciągłości władzy. Wprawdzie już wcześniej bywały elekcje, ale odbywały się one w obrębie jednego rodu, a nie w pełni swobodnego wyboru spośród różnych kandydatów. Stąd potrzeba szerszych gwarancji istniejącego w Rzeczypospolitej porządku prawnego.

R18W9sM3DZ8sP1
Powyższe drzewo genealogiczne pokazuje powiązania małżeńskie Jagiellonów od czasów Władysława Jagiełły do ostatniego Jagiellona Zygmunta Starego. Powyższe drzewo genealogiczne pokazuje powiązania małżeńskie Jagiellonów od czasów Władysława Jagiełły do ostatniego Jagiellona Zygmunta Starego. Źródło: Przemyslaw Ziolkowski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
Powyższe drzewo genealogiczne pokazuje powiązania małżeńskie Jagiellonów od czasów Władysława Jagiełły do ostatniego Jagiellona Zygmunta Starego.
Przemyslaw Ziolkowski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0
1
Ćwiczenie 3
RMf8c3AJvWWTd1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Zastanów się, które kierunki powiązań dynastycznych były preferowane przez Jagiellonów. Jak świadczy to o ich celach politycznych – czy przekładało się to na realne zdobycie wpływów politycznych?

tRWRoPuUCr_0000001M

Artykuły henrykowskie – „konstytucja” Rzeczypospolitej; okoliczności sformułowania

Śmierć ostatniego z Jagiellonów, króla Zygmunta Augusta w dniu 7 lipca 1572 r. postawiła szlachtę przed koniecznością podjęcia szeregu ważnych decyzji. Jedną z nich było zapewnienie ciągłości obowiązywania praw. Sprawa nie była oczywista, gdyż w chwili, gdy zabrakło króla, praca sądów działających w jego imieniu praktycznie uległa zawieszeniu. Szlachta, jako stan wiodący i współtworzący z królem i senatem prawo, na zjazdach partykularnych (sejmikach kapturowych, czyli konfederacjach szlacheckich), które zebrały się samorzutnie, zaczęła wypracowywać nowe normy prawne. Przede wszystkim powołano sądy kapturowe, które wyrokowały w sprawach tzw. „pięciu artykułów starościńskich”, czyli zagrożenia życia i bezpieczeństwa publicznego.

Tabelka z artykułami starościńskimi i porównaniem ich do współczesnych przestępstw objętych tzw. „sankcją prokuratorską”.
Należy podkreślić, że ściganie takich przestępstw odnosiło się do sprawców i pokrzywdzonych bez względu na ich przynależność stanową. Mimo istnienia odrębnego sadownictwo dla poszczególnych stanów ten typ przestępstwa sądzony był przez sąd „państwowy” (czyli lokalnego urzędnika królewskiego).

Cztery artykuły starościńskie (inna nazwa: cztery artykuły grodowe lub gardłowe)

Współczesna kwalifikacja tych przestępstw

napad na drodze publicznej

Dziś „rozbój” - ścigane na podstawie tzw. sankcji prokuratorskiej

napad na dom

Dziś „napad” - ścigane na podstawie tzw. sankcji prokuratorskiej

podpalenie

Dziś jest przestępstwem ściganym na podstawie tzw. sankcji prokuratorskiej - niezależnie od tego czy dotyczy budynku mieszkalnego, gdzie występuje zagrożenie dla ludzkiego życia lub zdrowia, czy też podpalona zostanie np. garaż

gwałt

Dziś jest przestępstwem ściganym na podstawie tzw. sankcji prokuratorskiej - choć jeszcze niedawno odbywało się ono na wniosek ofiary

Ćwiczenie 4
R1Fq4wM3Xf5tW1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Na sejmie konwokacyjnym w styczniu 1573 r., zwołanym do Warszawy w celu ustalenia sposobu przeprowadzenia „wolnej elekcji”, zdecydowano, że przyszła elekcja będzie miała charakter „konfederacji generalnej”, czyli zjazdu całej szlachty. Na tym zjeździe w podwarszawskiej wsi Kamień (odsyłacz do Kamiona i dzisiejszej lokalizacji na terenie Warszawy – dzielnica Kamionki) postanowiono narzucić władcy szereg warunków, które gwarantowałyby poszanowanie całości praw Rzeczypospolitej. Każdy nowo obrany władca przez swoich wysłanników składał przyrzeczenie, że podczas koronacji przysięgą potwierdzi zgodę na respektowanie przyjętych postanowień. Dopiero wówczas stawał się legalnie królem. Pierwszym, którego dotknęła ta procedura, był Henryk Walezy, stąd nazwa „artykuły henrykowskie”.

1
Ćwiczenie 5
RqwFOrp0b7t031
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1K7MMDpRPFN8
Henryk Walezy, pierwszy król elekcyjny w Rzeczypospolitej, wybrany w 1573 roku.
François Quesnel, XVI w., olej na płótnie, Wikimedia Commons, domena publiczna
tRWRoPuUCr_0000002L

Konfederacja warszawska

W 1570 r. zgromadzone na synodzie generalnym w Sandomierzu różne odłamy polskich protestantów zawarły między sobą porozumienie o zachowaniu „pokoju religijnego”. Podkreślić należy niekonstytucyjny charakter tego zgromadzenia, gdyż choć decydującą rolę odgrywała na nim różnowiercza szlachta, nie wynikało ono z polskiego systemu politycznego.

Na zjeździe konwokacyjnym w Warszawie w styczniu 1573 r. szlachta postanowiła uzyskać od kandydata na króla gwarancje zachowania „pokoju religijnego”. Akt ten nosi nazwę konfederacji warszawskiej. Nie podpisało się pod nim wprawdzie wyższe duchowieństwo, ale zgodnie z prawem podczas konfederacji – a taki charakter miała konwokacja – nie obowiązywała zasada jednomyślności, tylko większości głosów. Stąd decyzja o włączeniu postanowień konfederacji do artykułów henrykowskich.

RpiJigcQcHmEW
Akt konfederacji warszawskiej z 1573. z pieczęciami osób, które podpisały dokument.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, domena publiczna

Kolejni nowo wybrani władcy przysięgali zachować pacem inter disidentes in religionis (pokój między rozróżnionymi w wierze).

tRWRoPuUCr_0000002X

Artykuły henrykowskie – „konstytucja” Rzeczypospolitej; postanowienia

Najważniejsze prawa potwierdzane artykułami henrykowskimi stanowiły, że:

  • władca potwierdzał zasadę wolnej elekcji, czyli miał nie dążyć do wyznaczania lub wyboru następcy za własnego życia,

  • władca gwarantował poszanowanie konfederacji warszawskiej (wywołało to spory prawne, głownie z duchowieństwem),

  • władca raz na dwa lata miał zwoływać sejm zwyczajny (ordynaryjny), trwający sześć tygodni, w razie potrzeby mógł zwołać dwutygodniowy sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny),

  • tylko na sejmach mogła zapaść decyzja o nałożeniu podatków, wypowiedzeniu wojny, zwołaniu pospolitego ruszenia,

  • władca godził się, aby przy jego boku przebywali tzw. senatorzy rezydenci, którzy mieli mu doradzać w okresie między sejmami,

  • jeśli władca nie przestrzegał praw, szlachta mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo (tzw. prawo oporu).

Postanowienia powyższe wprawdzie w znaczący sposób ograniczały władzę królewską, niemniej jednak pozostawiały monarsze pełnię władzy wykonawczej oraz znaczące prerogatywy w stanowieniu prawa oraz sądownictwie.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

RvHIeJCipWCYt
Znaczenie artykułów henrykowskich dla demokracji szlacheckiej Znaczenie artykułów henrykowskich dla demokracji szlacheckiej Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Artykuły henrykowskie
Artykuły henrykowskie

My, Rady Stanu, szlachta i rycerstwo Królestwa Polskiego, narodów tak polskiego, jako i litewskiego, niemniej z Rusi, Prus, Żmudzi, Mazowsza, Inflant, tudzież ze wszystkich innych prowincji i ziem do tej Rzeczypospolitej należących, to sobie głównie niniejszym pismem, czyli dyplomem, zastrzegamy, aby przyszły nasz książę i pan świeżo przez nas obrany był obowiązanym dać nam przywilej, czyli pismo, przez które by niżej wyrażone artykuły zawierające w sobie pewne nasze prawa i prerogatywy, zostały uznane i zatwierdzone, a to w sposób następujący:

  1. Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi, królowie polscy i ciż, wielkie książęta Litewskie, Ruskie, Mazowieckie, Żmudzkie, Kijowskie, Wołyńskie, Inflanckie i innych państw, nie mamy mianować ani obierać jakiego, składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym, króla, na państwo sukcesora naszego sadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostało wszem stanom koronnym; dla czego i tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi, królowie polscy.

  2. A iż w tej zacnej Koronie narodu polskiego i litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych niemało jest różnowierstwa, przestrzegając na potem jakich sedycyj i tumultu, z tej przyczyny rozerwania albo niezgody w religii, warowali to sobie niektórzy obywatele korony konfederacją osobliwą, że w tej mierze w sprawie religii mają być w pokoju zachowani, którą my obiecujemy trzymać w pokoju czasy wiecznymi.

  3. A w sprawach koronnych, które się dotykać będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, poselstw do krajów cudzych wysyłanych i cudzych także poselstw słuchania i odprawowania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmowania, my i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie mamy bez rady rad koronnych obojga narodu, spraw sejmowi należących w niczym nie naruszając; a wszakoż te poselstwa, które by się Rzeczypospolitej nie dotykały a mogły być wedle czasów i potrzeb odprawowane.

  4. O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy, mimo pozwolenie Sejmowe wszech Stanów, ani za granice Koronne obojga narodu Rycerstwa Koronnego wojennym obyczajem wywodzić żadnym sposobem, ani prośbą naszą Królewską, ani płaceniem piąci grzywien super hastiem, My i Potomkowie nasi Królowie Polscy nie mamy i słowem naszym Królewskim przyrzekamy. Wszakże jeślibyśmy za uchwałą Sejmową ruszenie pospolite uczynili, jednak nie dłużej mamy dzierżeć poddanych naszych na miejscu tam kędy im wiciami ostatecznymi, to jest listy wojennymi, czas i miejsce oznaczemy jeno dwie niedzieli. A jeślibyśmy za pozwoleniem wszech Stanów za granice poddane swe wywieść chcieli, a oni Nam tego dobrowolnie dozwolili, tedy na każdego z osobna jednego, żadnej osoby nie wyjmując, także i szlachcica pieszego wojnę służyć powinnego, powinniśmy im dać niż się z granic ruszymy po piąci grzywien, a nie mamy ich dłużej trzymać na żołdzie tych piąci grzywien jeno ćwierć roku, rozdziału żadnego na części wojsk, tak wielkiego jako i małego nie czyniąc między nimi. A jeślibyśmy ich do dwu niedziel nie ruszyli za granice, tedy przy nas dłużej trwać nie będą powinni. A czasu wojny będziemy potrzeby wszytkie kosztem swym odprawować, jako działa, prochy, puszkarze, draby i straż wszelaką.

  5. Granice Koronne obojga narodu i wszystkich Państw do Korony należących, od wtargnienia nieprzyjaciela wszelakiego, obroną opatrować nakładem naszym mamy i powinni będziemy i Potomkowie nasi, zostawując kwartę w mocy, wedle statutu Polskiego.

  6. Często się też to przytrafiać może, iż między tak wielą Senatorów, sentencje, zdania, i rozumienia być mogą różne, a nie na wszem zawżdy zgodne w sprawach wszelakich, przeto My i Potomkowie nasi, władzą swą nie konkladować nic mamy, ale się co najpilniej starać, abyśmy wszystkie do jednej sentencji przywieść mogli, uważając wszystkie wywody ich, które by się z prawem, wolnościami pospolitemi i z większym pożytkiem Rzeczyposp. pokazowały, a któreby wolnościom, prawom i swobodom wszystkim Państwom nadanym przeciwne nie były. A jeślibyśmy ich do jednej a zgodnej sentencji przywieść nie mogli, tedy przy tych konkluzja nasza zostawać ma, którzy by się nabliżej ku wolnościom, prawom a zwyczajom, wedle praw każdej Ziemi i dobremu R.P. skłaniali.

  7. Okrom spraw Sejmowych, które się zwykłym obyczajem z wiadomością i przyzwoleniem wszech Stanów odprawować mają, gdyż to jest rzecz pewna i doświadczona, iż sama jedna Osoba Królewska, a tak wielkich Państw tego Królestwa, wszytkim sprawom zdołać nie może, zaczym by i w nierząd i w niebespieczeństwo Korona wpaść mogła. Przeto ustawiamy i za wieczne prawo mieć chcemy, aby każdego Sejmu Walnego naznaczeni i mianowani byli z Rad Koronnych osób szesnaście, tak z Polski jako i z Litwy i innych Państw do Korony należących, z wiadomością wszech Stanów ku innym urzędnikom Koronnym Polskim i Litewskim, którzyby przy Nas ustawicznie byli, przestrzegając osoby i dostojeństwa naszego, wolności pospolitej, bez których rady i wiadomości nic My i potomkowie nasi czynić nie mamy ani będziemy mogli w sprawach potoczych ( nie wzruszając nic Sejmowych. ) A ci Panowie będą powinni przestrzegać, aby we wszystkich sprawach nic się nie działo contra deputatem nostram i przeciw prawu pospolitemu, z czego potym będą powinni respondować na Sejmie Walnym blisko przyszłym.

  8. A wszakże każdemu z Panów Rad Senatorów, przyjechać do Nas ilekroć który raczy i obecnie mieszać wolno ma być i do tej sprawy i do każdej innej, jako Rady przypuszczamy i o wszystkim radzić i wiedzieć powinni będą. Także ci Deputaci nic przed żadnym z nich mieć nie będą więcej, okrom tego, iż już oni do czasu swego obecnie powinni będą mieszkać przy Nas. Nie zaniechywając obyczaju starego opisowania listy naszemi ad Consiliarios absentes, gdy się co takiego trafi, naznaczenie tych Senatorów na Sejmie ma być zaraz osób 16, na każde pułroka osób 4, jeden z Biskupów, jeden z Wojewod, a dwa z Kasztelanów, a mają iść koleją jako w Radzie siedzą. A jeśliby który w swej kolei zostać nie chciał, albo per aliquod legale impedimentum nie mógł, aby się zaraz tenże na Sejmie opowiedział a inszy ex ordine na jego miejsce necesario naznaczony był; a ci mają mieć opatrzenie ze skarbu naszego, i potomków naszych. Biskupi z Ruskich krajów, i inni świeckiego stanu Senatorowie, każdy na swe pułroka po piąci set złotych, a panowie duchowni krajów Polskich tego nie potrzebują, gdyż są dobrze opatrzeni.

  9. Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej być ma składan, a gdzie by tego była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, tedy za radą panów Rad obojga państwa jako czas i potrzeba Rzeczypospolitej przynosić będzie, powinni go składać będziem, a dłużej go dzierżyć nie mamy, najdalej do sześciu niedziel. A przed takowymi sejmy w Polsce, wedle zwyczaju, a Litwie wedle statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego sejmiki powiatowe być mają, jako w Kole i w Korczynie sejmik sławny bywa, także w Litwie i w Wołkowysku główny sejmik być ma; na które sejmiki przez posły swe potrzeby przypadłe zwykłym obyczajem oznajmiać mają.

  10. Obiecujem też słowem naszym Królewskim, iż My i Potomkowie nasi, sygnetu żadnego używać nie mamy, ani pieczęci osobnej w sprawach Rzeczypospolitej należących, tamintra quam extra Regnum, jeno Koronnych pieczęci, które przy Kanclerzach i Podkanclerzach są, tak Polskich, jako i Litewskich.

  11. Urzędy Koronne obojga narodu w całości zachowane być mają, także i Dworskich urzędów umniejszać i zatłumiać nie mamy, ale owszem ludziom statecznym, godnym, i zasłużonym, obojga narodu, a nie obcym, gdybykolwiek wakowały, powinni będziem dawać.

  12. Aby wątpliwość żadna około gruntów szlacheckich nie była, wolne zawżdy ze wszemi pożytkami które by się kolwiek na ich grunciech pokazowały; też i kruszcze wszelakie, i okna solne, zostawać mają, a My i Potomkowie nasi przekazywać im nie mamy czasy wiecznemi, wolnego używania.

  13. Także obiecujemy iż wykładów nie przypuścimy, ani wywodów żadnych z prawa obcego, ani daniny z Przodków naszych dóbr prawem dziedzicznym nadanych, aby miały być za lenna poczytane, tylko na których by stało mianowicie, że są nadane iure feudali.

  14. Starostowie pogranicznych i sądowych zamków i miast głównych, także i miasta główne które Starostów nie mają, przysięgać Królowi i Królestwu mają, iż tempore Interregni, zamków i miast spuszczać nie mają ku szkodzie Rzeczypospolitej nikomu inszemu, jeno Królowi wolnie za zezwoleniem wszech obranemu i koronowanemu, pod utraceniem poczciwości, gardła, i majętności.

  15. Korona Królestwa Polskiego, ma być w Skarbie Koronnym w Krakowie chowana przez Pana Podskarbiego Koronnego, za pieczęciami i kluczami Senatorów tych, to jest: Kasztelana Krakowskiego, Poznańskiego, Wileńskiego, Sandomierskiego, Kaliskiego i Trockiego, którzy jej otwarzać nie mają, jeno za zezwoleniem wspólnym wszech Rad Koronnych i Stanów. A wszakoż niebytność którego z nich, przez chorobę abo inne legale impedimentum przekazać nie ma spólnego zezwolenia, owszem absens za obwieszczeniem innych Senatorów, powinien tamże klucz swój do innych kolegów przysłać. A jeśliby którego śmierć zaszła, tedy inni kolegowie praesentes moc mają zamek jego otworzyć i pieczęć odeprzeć.

  16. Sprawiedliwość pospolitą sądową niektóre kraje Korony Polskiej sobie zwoliły, zdejmując ją z osoby naszej, czego My im dozwalamy i hamować nie mamy, z tym dokładem, że innym którzyby chcieli także u siebie postanowić, wolno być ma zawżdy; a poprawa jej ma być wolna za spólnym ich dozwoleniem.. I jeśliby się im zdało zasię ją na osobę naszą Królewską włożyć, tedy ją powinni będziem na się przyjąć, My i Potomkowie nasi. Także też Panowie, Rady wszystkie i Stany Wielkiego Xięstwa Litewskiego i Ziem, Wołyńskiej, Kijowskiej, Bracławskiej, które się prawem Litewskim sądzą, to tymże sposobem postanowili iż do Sejmu przyszłego, na Koronację naszą złożonego, praw swych poprawić i obyczaj sprawiedliwości między sobą postanowią i na co się większa część tych, którzy się prawem Litewskim sądzą zgodzi, to My wszystko przy Koronacji naszej poprzysiądz powinni będziemy i na potem także praw swych i sądów poprawować im będzie wolno zawżdy.

  17. Osobliwie to warujemy, iż podatków, ani poborów żadnych na imionach naszych Królewskich i Rad Duchownych, także ceł nowych na miastach naszych w Polszcze i w Litwie i we wszystkich Ziemiach do Korony należących, składać i postanawiać nie mamy bez dozwolenia wszech Stanów na Sejmie Walnym. Ani też monopolia rzeczy tych, które z Państw Koronnych, tak Polskich jako Litewskich pochodzą, ustawiać dopuścić nie mamy.

  18. A iż na małżeństwie naszym wiele R.P. należy, tedy obiecujemy i przyrzekamy zasię i za Potomki nasze Króle Polskie, nigdy nic nie stanowić, ani przedsiębrać około małżeństw naszych, mimo wiadomości i przyzwolenia Rad Koronnych obojga narodu. A okrom takowych przyczyn które pismem i słowem Bożym są wyrażone, żadnych okazji do niemieszkania powinnego w małżeństwie, albo do rozwodu, szukać sobie nie będziemy.

  19. To wszystko, co by jednokolwiek jeszcze wolności i praw swych stany koronnego obojego narodu nam przy koronacji podali, przyjmujemy i przyjąć mamy poprzysiąc i utwierdzić i na potomne czasy wiecznie trzymać, wypełniać powinni jesteśmy i obiecujemy pod wiarą i przysięgą naszą jako słowem naszym, przyrzekamy, utwierdzamy, umacniamy na wieczne czasy.

  20. A jeśliby (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodów od posłuszeństwa i wiary nam powinien wolne czynimy i panowania.
    Stanowiono i pisano to wszystko przez rady koronne obojga narodu, rycerstwo i stany wszech państw do Korony należących, na sejmie elekcyjnym pospolitym pod Warszawą przy wsi Kamieniu dnia dwunastego miesiąca maja roku Bożego 1573.

Artykuły henrykowskie

Ćwiczenie 6
R12fweXSGA1RC1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tRWRoPuUCr_0000004Y

Pacta conventa

Od przyszłego władcy oczekiwano przestrzegania norm prawa obowiązującego w Rzeczypospolitej, ale również spełnienia szczególnych warunków osobistych. Zobowiązania te z jednej strony wynikały z obietnic składanych przez kandydatów podczas walki wyborczej, by pozyskać szlachtę. Z drugiej jednak strony wśród szlachty panowało głębokie przekonanie o wielkiej wartości ofiarowanego tronu.

R1IY9xfleCcxQ1
Pacta conventa Henryka Walezjusza - pierwsza strona
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, domena publiczna

Zobowiązania osobiste władców podejmowane w czasie wyborów nazwano „paktami uzgodnionymi” (łac. pacta conventa). Przykładowo Henryk Walezy zobowiązał się m.in. z własnej szkatuły łożyć na studia młodzieży polskiej we Francji, sprowadzić słynną piechotę gaskońską do walki w wojnie z Iwanem Groźnym, doprowadzić do pojawienia się na Bałtyku floty francuskiej (co miało zlikwidować handel narewski i dać przewagę Rzeczypospolitej w walkach o Inflanty) i odnowić Akademię Krakowską. Oczywiście większość tych postulatów była trudna do realizacji, a krótki czas panowania uczynił je jeszcze bardziej iluzorycznymi.

Ucieczka pierwszego króla stanowiła „otrzeźwiający prysznic” dla polskiej szlachty i jej wyobrażeń o atrakcyjności tronu polskiego, co spowodowało, że z biegiem czasu warunki osobiste zaczęły ograniczać się do zobowiązań pokrycia długów poprzednika czy odzyskania ziem utraconych.

R3weFj1DmNjVn
Ucieczka Henryka Walezego z Polski
Artur Grottger, Ucieczka Henryka Walezego z Polski, 1860, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
Ćwiczenie 7
R1efkaKTrShxk1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Podaj nazwy dwóch dokumentów, które powstały w czasie pierwszego bezkrólewia w 1573 r. i stanowiły podstawowe akty prawne Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

tRWRoPuUCr_0000005L

Podstawy prawne Cesarstwa – Złota bulla, pokój augsburski, kapitulacje cesarskie

Wspomniane trzy dokumenty: artykuły henrykowskie, pacta conventa oraz konfederacja warszawska stanowiły ramy prawne Rzeczypospolitej. Podobne normy precyzujące ustrój w konkretnym kraju były dość powszechne we wczesnonowożytnej Europie, choć najczęściej nie miały tak sformalizowanego charakteru, jak w Polsce. Podobne do polskich rozwiązania obowiązywały w Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego, czyli Rzeszy.

Najważniejszym prawem była tam tzw. Złota bulla Karola IV (1356), która precyzowała sposób wyboru cesarza. Wyznaczano 7 elektorów - trzech duchownych i czterech świeckich - którzy nosili tytuły najwyższych urzędników Cesarstwa: kanclerza, marszałka, podstolego, podczaszego itd. Z tego dokumentu wynikały specjalne prawa elektorów (np. wyłączenie ich ziem ze zwyczajnego prawa dziedziczenia; ich księstw nie dzielono między spadkobierców) oraz pośrednio struktura organu przedstawicielskiego, którym był sejm Rzeszy. W jego skład wchodzili cesarz i poszczególni władcy terytorialni (elektorzy, władcy, wolne miasta cesarskie). Organ ten mógł uchwalać prawa dla całej Rzeszy (podatki, wypowiedzenie wojny itd.).

RL30AbK113xQX
Dwie strony z dokumentu króla Czech Wacława z 1400 r. będącego kopią Złotej bulli Karola IV z 1356 r. Po lewej stronie siedmiu elektorów, w centrum postać cesarza, który jako król Czech był jednocześnie jednym z elektorów; po prawej arcybiskup koloński jako elektor.
domena publiczna

Złota bulla Karola IV stanowiła jedno z fundamentalnych praw Rzeszy niemieckiej (właściwa nazwa tego tworu politycznego to Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego).

Kolejnym dokumentem o podstawowym znaczeniu dla Świętego Cesarstwa były postanowienia pokoju augsburskiego (1555), gwarantujące legalne istnienie dwóch kultów. Zmiany w tym dokumencie przyniósł pokoju westfalski (1648).

RNYZd69TiayoE
Pierwsza strona druku ulotnego z treścią "pokoju augsburskiego" z 1555 r.
domena publiczna

Podobnie jak w Polsce, cesarz po wyborze podpisywał zobowiązania ogólne i osobiste, tzw. „kapitulacje”.

tRWRoPuUCr_00000064

Podstawowe prawa w Anglii

W Anglii stosowano prawo zwyczajowe, oparte na tradycji i praktykowanych wcześniej rozstrzygnięciach. Spowodowało to, że podobnie jak w Polsce, nie spisano w jednym dokumencie całości praw, w tym praw stanów i poszczególnych obywateli. Podstawę kształtowały takie przywileje jak Wielka Karta Swobód (Magna Charta Libertatum) z 1215 r. Zapewniała ona przywileje stanu rycerskiego takie jak zakaz więzienia bez wyroku sądowego oraz prawo do oporu czy potrzebę uzyskania przez władcę zgody na pobór podatków.

RhqBOzlO8MGvx
Karol II Stuart
John Michael Wright, Karol II Stuart, 1660-1665, domena publiczna

W okresie wczesnonowożytnym w wyniku licznych wojen monarchia uległa poważnemu wzmocnieniu i trzeba było dopiero rewolucji angielskiej, czasowego zniesienia monarchii, aby po koniec XVII w. wydano kolejne przywileje wzmacniające podmiotowość jednostki i rolę prawa, reprezentowanego przez niezawisłe sądy oraz parlament. Akty takie jak Habeas Corpus Act (1679), Bill of Rights (1689) czy Act of Settlemnt (1701) ostatecznie ukształtowały brytyjską monarchię parlamentarną.

RaZ04wSSkFnCk
Act of settlement 1701 - oryginał przekazany do Hanoweru.
Torsten Bätge, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

RxQgrFE0RU0kz
Porównanie ustrojów Rzeczypospolitej szlacheckiej i Anglii Porównanie ustrojów Rzeczypospolitej szlacheckiej i Anglii Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tRWRoPuUCr_0000006S

Podstawowe prawa we Francji

System prawno‑polityczny Francji, podobnie jak pozostałych krajów, miał charakter zwyczajowy i nie został ujęty w jednym pisanym dokumencie. Fundamentalnym prawem korony francuskiej było dziedziczenie władzy w linii męskiej. Monarchia miała charakter stanowy z podziałem na trzy stany: szlachtę, duchowieństwo i pozostałych, czyli stan trzeci. Pod koniec XV w., w wyniku potrzeb fiskalnych wywołanych walką z okupacją angielską podczas wojny stuletniej, stany zgodziły się na samowolne nakładanie przez króla podatku na stan trzeci oraz podatku pośredniego. Spowodowało to zanik przedstawicielstwa stanowego, czyli praktycznie niepotrzebnych w tej sytuacji Stanów Generalnych.

ReqVbTwvbPF0g
Wielka sala w zamku w Blois, w której odbyły się zgromadzenia Stanów Generalnych Francji w l. 1576-1577.
Christophe Finot, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5
tRWRoPuUCr_00000071

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

RkvOJ6T8YOv5x
Parlamentaryzm w Polsce a parlamentaryzm w innych krajach