RrfFBsY2f0qUf
Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego Elekcja Stanisława Augusta. Druga wersja obrazu pędzla Canaletta. Źródło: Bernardo Bellotto, Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego, 1778, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna.

Wolna elekcja

Elekcja Stanisława Augusta. Druga wersja obrazu pędzla Canaletta.
Bernardo Bellotto, Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego, 1778, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna
R1XSC1vbv20AQ11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Elekcje w Polsce przed Henrykiem Walezym

Początków idei elekcyjności tronu w Polsce historycy doszukują się w okresie rozbicia dzielnicowego podczas walk o tron krakowski, gdy władcy zabiegali o uzyskanie aprobaty tamtejszego możnowładztwa. Kolejny etap miał miejsce po wymarciu dynastii Piastów. Andegawenowie, a później Jagiellonowie usiłowali zapewnić sukcesję swoim dzieciom, zaś polscy możni walczyli o gwarancje dla swoich praw uzyskanych od poprzedników.

Praktycznie przez cały okres jagielloński w Polsce mieliśmy do czynienia z tronem elekcyjnym, a szczególnie istotne okazały się zabiegi Władysława Jagiełły z końcowych lat jego panowania. Chodziło bowiem o zagwarantowanie objęcia tronu przez dziecko (królewicz, późniejszy król Władysław Warneńczyk, miał kilka lat). Powstawały wątpliwości, czy można polegać na przysiędze niepełnoletniego i jak zagwarantować sobie ewentualne jej powtórzenie po uzyskaniu pełnoletniości.

R1DKSySKsngR6
Portret Władysława Jagiełły z XVI w., fragment obrazu znajdującego się w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu
Przykuta, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RVviVzA9M0HOH
W chwili narodzin pierworodnego syna Władysław Jagiełło był jak na ówczesne standardy człowiekiem starym – miał ok. 62 lat, a według innych przekazów nawet 72 lata (nie znamy dokładnej daty urodzin króla). Od tego momentu, aż do śmierci dziesięć lat później, głównym staraniem władcy było zapewnienie sukcesji dla swoich dzieci (trzy lata po Władysławie urodził się jeszcze Kazimierz – później zwany Jagiellończykiem). Panowie polscy obawiali się, że koronacja (a nawet jedynie elekcja za życia poprzednika) dziecka spowoduje, że ewentualne przysięga potwierdzająca prawa Królestwa nie będzie miała mocy prawnej, gdyż złoży ją osoba niepełnoletnia. Ostatecznie król za cenę wielu ustępstw zdołał zapewnić królewiczowi tron.
Jan Matejko, Chrzest Władysława Warneńczyka w katedrze na Wawelu, 1881, domena publiczna
tlybdiOZIO_0000000V

Jagiellońskie sposoby na zapewnienie sobie elekcyjnego tronu w Polsce

Dla utrwalenia swoich praw dynastycznych Jagiellonowie wykorzystywali chęć podtrzymania związku Korony z Litwą. W Wielkim Księstwie bowiem tron mieli zapewniony. Korona chciała jednak mieć wpływ na to, kto z rodu zostanie królem. Panowie litewscy, mimo każdorazowych protestów Polaków, zapewne z inspiracji swoich dynastów, ale też dla podkreślenia swojej odrębności, obwoływali samodzielnie władcę. Prowadziło to niekiedy nawet do czasowego rozdziału władzy, jak podczas krótkich rządów Jana Olbrachta i Aleksandra.

Kolejny kryzys miał miejsce, gdy ambitny król Zygmunt przeforsował, za namową żony Bony, ogłoszenie małoletniego syna Zygmunta Augusta wielkim księciem litewskim (1529 r.), a później jego koronację w 1530 r. przez prymasa Jana Łaskiego. Polska miała od tego momentu dwóch królów: „Starego” (stąd przydomek) i młodego. Po tzw. rokoszu lwowskim („wojnie kokoszej”) w 1537 r. król musiał jednak przyrzec oburzonej szlachcie, że nigdy nie powtórzy się próba elekcji za życia monarchy (elekcja „vivente rege”).

R1Do14Dk3atMK
Chłopięca zbroja Zygmunta Augusta podarowana w 1533 r. przez króla niemieckiego Ferdynanda I dla narzeczonego swojej córki Elżbiety Habsburg.
Zdzisław Żygulski, 1533, Hungarian National Museum, domena publiczna
R1OphgUcKfEF7
Kanclerz Jan Łaski wręcza siedzącemu na tronie Aleksandrowi Jagiellończykowi statuty Królestwa Polskiego.
domena publiczna

Kolegiata w Łasku była szczególnie chętnie obdarowywana przez prymasa Jana Łaskiego. W jego testamencie wspomina się o donacji w postaci wyposażenia w paramenty (sprzęt potrzebny do liturgii) i kosztowności. W 1523 r. podarował on kościołowi trzy bogate księgi zachowane do dzisiaj: antyfonarz w kościele w Łasku oraz graduał i psałterz w łódzkim Archiwum Państwowym. Niestety zostały one częściowo uszkodzone i wycięto z nich niektóre z cenniejszych kart.

1
Ćwiczenie 1
RfNByjyKo0uxP1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1dSLAwy6eK3P
Scena z tzw. „wojny kokoszej” - pierwszego sejmu rokoszowego z 1537 r. Postulaty zgromadzonej szlachty dotyczyły przestrzegania prawa oraz polityki dworu (łączenie godności i urzędów, elekcja vivente rege Zygmunta Augusta). Zajazd - określany prześmiewczo przez zwolenników dworu i magnaterii mianem „wojny kokoszej”, gdyż zgromadzona szlachta miała wyjeść cały drób w okolicach Lwowa - doprowadził wprawdzie do przyrzeczenia na najbliższych sejmach w 1538 (w Piotrkowie) i 1539 (w Krakowie), że władca będzie egzekwować prawa, jednak w praktyce nie miało to poważniejszych skutków. Na obrazie widać króla Zygmunta Starego i jego dwór na lwowskim zamku. Bezpośrednio za fotelem królewskim stoi królowa Bona. Do zbuntowanej szlachty przemawia hetman Jan Tarnowski.
Henryk Rodakowski, Wojna kokosza, 1872, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
tlybdiOZIO_0000001K

Pierwsze „wolne elekcje” – dynastia a swoboda wyboru

Schyłek rządów Zygmunta Augusta pełen był ważnych reform realizujących hasła ruchu egzekucyjnego. Jedną z nich było przelanie na Koronę (w czasie sejmu w 1564 r.) prawa do dziedzicznego sprawowania władzy w Wielkim Księstwie Litewskim. Oznaczało to w praktyce wprowadzenie elekcyjności na Litwie.

Należy jednak pamiętać, że szlachta wykazywała duże przywiązanie do idei dynastyczności. Andegaweni na polskim tronie czerpali znaczącą część swojego autorytetu z tego, że po kądzieli (czyli w linii żeńskiej) byli Piastami. Ludwik był siostrzeńcem Kazimierza Wielkiego, a Jadwiga wnuczką Łokietka. Po śmierci Jadwigi Władysław Jagiełło usiłował podtrzymać związki z Piastami m.in. przez małżeństwo z Anną Cylejską, wnuczką Kazimierza Wielkiego.

Pierwsi królowie elekcyjni tylko pozornie wybierani byli bez odniesień dynastycznych. Henryk Walezy miał poślubić siostrę ostatniego Jagiellona, Annę, a odmowa realizacji tej obietnicy spowodowała bardziej zdecydowane działania szlachty. W drugiej wolnej elekcji (1575‑1576) zdecydowano, że małżeństwo z Anną wpisane zostanie kolejnemu kandydatowi w pacta conventa. Praktycznie na króla wybrano Annę i przydanego jej małżonka - Stefana Batorego. Również wybór kolejnego władcy, Zygmunta Wazy w 1587 r., możliwy był dzięki związkom rodzinnym Wazów z Jagiellonami.

R169knqeAENLT
Anna Jagiellonka - królowa Polski w stroju koronacyjnym. Córka króla Polski i wielkiego księcia Litwy Zygmunta I Starego i Bony Sforzy.
Marcin Kober, Portret Anny Jagiellonki w stroju koronacyjnym, 1576, olej na płótnie, Katedra na Wawelu, domena publiczna
R1RdPtD3Ne4Nq
Stefan Batory z żoną - Anną Jagiellonką. Powyżej pary królewskiej biały orzeł w kartuszu herbowym. W górnym lewym rogu herb Wilcze Zęby. W górnym prawym rogu herb Pogoń.
Jan Matejko, Stefan Batory i Anna Jagiellonka - rycina z: Jan Matejko, Ubiory w Polsce 1200-1795, 1875, litografia kolorowana, domena publiczna
R10KD46FyEQxw
Katarzyna Jagiellonka (najmłodsza córka króla Polski Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, siostra Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki) z mężem Janem, księciem Finlandii (późniejszym królem Szwecji) i z synem Zygmuntem (późniejszym królem polskim) w uwięzieniu na zamku Gripsholm. To wydarzenie stanowiło podstawę dla wydana anonimowo w 1570 roku pierwszej polskiej historia Szwecji - Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej Książęcia Jego M. Finlandzkiego Jana, już na ten czas Szweckiego, Gotskiego i Wandalskiego Krola, i Krolewny Jej M. Polskiej Katarzyny Małżonki jego - autorstwo dzieła przypisuje się Marcinowi Kromerowi.
Józef Simmler, Katarzyna Jagiellonka z synem Zygmuntem w więzieniu Gripsholm, 1859, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
Ćwiczenie 2
Rzu9wlgqxQVF81
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tlybdiOZIO_0000002A

„Wolne elekcje” w Polsce XVII wieku

Pierwsze trzy wolne elekcje wywołały wielkie napięcie społeczne, a dwukrotnie doprowadziły nawet do wojny. Po wyborze Stefana Batorego, popierający kandydaturę cesarza Maksymiliana II Gdańsk musiano siłą zmusić do ustępstw.
Kolejna elekcja w 1587 r., w czasie której wybrano Zygmunta III Wazę, zakończyła się słynną bitwą pod Byczyną (1588), w której Jan Zamoyski jako hetman wielki koronny wziął do niewoli niefortunnego kontrkandydata na króla, arcyksięcia Maksymiliana Habsburga.

R1dz3q6WYk35V
Portret Maksymiliana II namalowany przez Nicolasa Neufchâtela (ok. 1539-1567)
Nicolas Neufchâtel, ok. 1566, olej na płótnie, Kunsthistorisches Museum, domena publiczna
RuOM4r0IfauSO1
Panorama Gdańska z 1575 r. Miasto, podczas elekcji po ucieczce Henryka Walezego, poparło kandydaturę cesarza Maksymiliana II, co spowodowało konflikt z Rzeczpospolitą i wojnę (1576-1577). Stefan Batory zmusił jednak miasto do uległości. Ilustracja pochodzi z II tomu dzieła Georga Brauna (kartograf) i Fransa Hogenberga (malarz, sztycharz, grafik) Miasta świata.
Frans Hogenberg, Dantzig / Gadenum, 1575, miedzioryt kolorowany, domena publiczna
R1NCw467lxq75
Kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski.
artysta nieznany, Jan Zamoyski, 2 poł. XVI w., olej, domena publiczna

Na tym tle elekcje, kóre odbywały się w następnym stuleciu, przebiegały spokojniej. Kolejni Wazowie na polskim tronie wybrani zostali bez specjalnych problemów, co z pewnością ułatwiały sentymenty dynastyczne. Pierwszą zatem elekcją spoza „dynastii” okazał się wybór Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669), choć podkreślano przy tym, że wybrano „Piasta”. Rozumiano przez to krajana, Polaka, ale odniesienie do rodzimej dynastii było wymowne. Podobną retoryką posługiwano się przy wyborze Jana Sobieskiego (1674). Dopiero przy wyborze elektora saskiego Fryderyka Augusta Wettyna (jako król Polski August II „Sas”) w 1697 r. nie posłużono się argumentami dynastycznymi.

RyiLzw1kAoZhL
Portret Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Jeden z 22 portretów tworzących poczet polskich władców w Pokoju Marmurowym w Zamku Królewskim w Warszawie.
Marcello Bacciarelli, Michał Korybut Wiśniowiecki, 1768-1771, olej, blacha miedziana, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna
RFQLVOuXgzFLB
Jan III Sobieski z rodziną. Od lewej Konstanty, Aleksander i Jakub. W środku król i królowa, która trzyma za rączkę wnuczkę Marię Leopoldynę, córkę Jakuba i Jadwigi von Neuburg. Z prawej siedzi Teresa Kunegunda Sobieska.
Henri Gascar, Jan III Sobieski z rodziną, ok. 1693, olej na płótnie, Pałac w Wilanowie, domena publiczna
R15oHR4a8fmLM
Elektor saski Fryderyk August I, który został królem Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego jako August II.  Kopia XIX-wieczna obrazu Louisa de Silvestre.
Henryk Rodakowski, August II Mocny, poł. XIX w., olej na płótnie, Narodowa Galeria Sztuki we Lwowie, domena publiczna
tlybdiOZIO_0000003V

Elekcje w XVIII wieku – czy jeszcze „wolne”?

Elekcje w wieku XVIII trudno było nazwać w pełni wolnymi. Wszystkie one wywoływały bardziej lub mniej oficjalne interwencje wojskowe państw sąsiednich. Stanisław Leszczyński narzucony został Polsce przez młodego szwedzkiego władcę Karola XII, który najpierw doprowadził do fikcyjnej detronizacji Augusta II, później wymusił na nim „dobrowolną abdykację”. Między tymi wydarzeniami przeprowadził wybór własnego kandydata – wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego (formalnie był to „anty‑król”).
Podczas kolejnych elekcji sytuacja jedynie się pogarszała. W 1733 r. Stanisław Leszczyński, tym razem już legalnie wybrany zdecydowaną większością głosów, zastąpiony został przez Augusta III, zawdzięczającego swój awans interwencji militarnej Rosji.
Wreszcie Stanisław Poniatowski zdobył tron dzięki wojskowemu naciskowi zgromadzonych oddziałów carycy Katarzyny II.

R19L0HlpnGha6
Stanisław Leszczyński w czasie swojego pierwszego panowania.
Ádám Mányoki, Portret króla Stanisława Leszczyńskiego, przed 1709 r., olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
R1A9ebLfaUxUo
Francuska grafika przedstawiająca scenę koronacji Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski w 1705 r. w Warszawie.
1706, Francuska Biblioteka Narodowa, domena publiczna
Polecenie 1

Tradycyjnym miejscem koronacyjnym królów Polski w czasach I Rzeczypospolitej była katedra na Wawelu w Krakowie. Dopiero Stanisław Leszczyński w 1705 r. i - jako drugi - Stanisław August Poniatowski byli koronowani w Warszawie.
Zastanów się, jak mogła być interpretowana zmiana miejsca koronacji Stanisława Leszczyńskiego w 1705 r.

R1LcuZTRorckF
Portret Augusta III króla Polski.
Pietro Rotari, 1755, Gemäldegalerie Alte Meister, domena publiczna
RGz5LMKdLI2oN
Obrady sejmu elekcyjnego w maju i czerwcu 1697 r. w Warszawie. Większość zgromadzonych opowiedziała się za kandydaturą Franciszka Ludwika Burbona-Conti - został on oficjalnie ogłoszony królem przez prymasa Michała Radziejowskiego. Mniejszość szlachty (w grę wchodziły pieniądze rozdawane przez przedstawicieli cara Piotra I) obwołała monarchą elektora saskiego Fryderyka Augusta I, który wykorzystał bierność francuskiego kandydata, ruszając na Wawel. Ceremonia koronacji możliwa była jedynie przy użyciu insygniów królewskich przechowywanych w wawelskim skarbcu, a drzwi do skarbca zamknięte były na osiem zamków, do których osobne klucze mieli senatorowie Rzeczypospolitej. Sześciu z nich opowiadało się po stronie Burbona, więc liczyć na otwarcie skarbca nie można było liczyć. Z tej patowej sytuacji Fryderyk August wybrnął w bardzo mało skomplikowany sposób - insygnia wyniesiono przez wybitą w ścianie skarbca dziurę. We wrześniu 1697 r. elektor zaprzysiągł pacta conventa i został koronowany na króla Polski, jako August II, przez biskupa kujawskiego Stanisława Dąmbskiego w katedrze wawelskiej.
Martino Altomonte, Sejm elekcyjny 1697 roku, 1697-1704, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna

Wolna elekcja stała się fikcją i zdecydowano się ją znieść poprzez wprowadzenie Konstytucji 3 maja.

Polecenie 2

W jaki sposób doszło do przyjęcia wolnej elekcji jako zasady ustrojowej państwa?

Polecenie 3

Omów negatywne aspekty wolnej elekcji jako zasady ustrojowej państwa.

Polecenie 4

Spróbuj znaleźć pozytywne aspekty wolnej elekcji jako zasady ustrojowej państwa.

Polecenie 5

Jakie możliwości wtrącania się w sprawy Rzeczpospolitej stwarzała wolna elekcja?

tlybdiOZIO_00000052

Zmiany ustrojowe a problem wolnej elekcji

Rywalizacja obcych mocarstw, osłabiające kraj walki wewnętrzne, wreszcie bezpośrednie interwencje wojsk zagranicznych - wszystko to było dostrzegane przez polskich polityków i powodowało, że sprawa elekcyjności tronu stała się jedną z najważniejszych kwestii wszelkich programów naprawczych państwa. Uważano, że aby zmienić ustrój państwa, konieczne byłoby zniesienie zasady wolnej elekcji. Przeświadczenie takie mieli nie tylko reformatorzy, ale i obrońcy obowiązującego systemu.

We wszystkich programach naprawczych Polski pojawiał się postulat wprowadzenia dziedziczenia tronu. Natomiast apologeci demokracji szlacheckiej walczyli z absolutum dominiumtlybdiOZIO_000tp001absolutum dominium, które oczywiście zaczynało się od dziedzicznego tronu.

W najważniejszym akcie naprawczym okresu staropolskiego, tzn. w Konstytucji 3 maja, odnajdujemy taki właśnie sposób widzenia odnowy Rzeczypospolitej. Wolną elekcję znoszono w Polsce w momencie, kiedy Stany Zjednoczone w swojej konstytucji wprowadzały wybieralny urząd prezydenta.

tlybdiOZIO_000tp001
tlybdiOZIO_0000005A

System elekcyjny i dziedziczny w Europie – przykład wyboru cesarza

Elekcyjność tronu była powszechnie stosowaną praktyką. Zasada taka obowiązywała przede wszystkim w krajach Europy Środkowej, ale najważniejszą monarchią elekcyjną było Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Złota bulla Karola IV z 1356 r. stanowiła, że cesarzy wybiera 7 elektorów. Trzech duchownych (arcybiskupów: Moguncji, Kolonii, i Trewiru) oraz 4 świeckich (palatyn reński, książę Saksonii, margrabia brandenburski oraz król czeski).

R4wh4aax425VZ
Licząc od lewej strony, trzech elektorów duchownych: arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru, dalej palatyn reński, książę saski, margrabia brandenburski i król Czech.
Siedmiu elektorów na miniaturze w rękopisie z XIV w., 1341, domena publiczna
R12WyVPUeGcAR
Kamienica „Pod siedmioma elektorami” we Wrocławiu. Dekoracja malarska pokazuje elektorów oraz cesarza Leopolda I.
Pudelek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0

Cesarz po wyborze podpisywał tzw. kapitulacje cesarskie, stanowiące dokument podobny do polskich „pacta conventa”. Z powodu rozłamu religijnego spowodowanego wystąpieniem Martina Lutra, od końca XV w. do chwili likwidacji Cesarstwa w 1806 r., układ głosów w kolegium elektorskim zapewniał koronę dynastii habsburskiej. Jedynym odstępstwem był wybór w 1742 r. Karola VII z rodziny bawarskich Wittelsbachów.

R1QQtRew8RU16
Alegoryczne przedstawienie koronacji Karola VII Wittelsbacha na cesarza w 1742 r. – grafika współczesna
domena publiczna
tlybdiOZIO_0000005W

System elekcyjny i dziedziczny w Europie – kraje Europy Środkowej (Czechy, Węgry)

Podobny jak w Polsce, system elekcyjny obowiązywał w Czechach i na Węgrzech. W królestwie Korony Świętego Wacława (Czechy), tak jak w Rzeczypospolitej, starano się wybierać władcę spośród członków panującej dynastii. To dlatego podczas słynnego zjazdu w Wiedniu w roku 1515 porozumienie odnośnie tronu czeskiego między Habsburgami i Jagiellonami sprowadzało się w praktyce do zobowiązania się Zygmunta Starego, że w przypadku wymarcia linii jego starszego brata Władysława, nie wysunie kandydatury swoich potomków w walce wyborczej o tron czeski.
Dopiero po klęsce Czechów, zbuntowanych przeciwko prawowitemu królowi (bitwa pod Białą Górą w 1620 r.), Ferdynand II cofnął stanom czeskim przywilej swobodnej elekcji władcy i wprowadził dziedziczność w linii męskiej Habsburgów. Zatem śmierć ostatniego monarchy z tej rodziny, Karola VI (1740 r.) spowodowała wybór Wittelsbacha - Karola VII (1741 r.).

R4E2OJKRwyHBG
Karol VI Habsburg, Święty Cesarz Rzymski, król Węgier i Czech oraz arcyksiążę Austrii.
Martin van Meytens, Cesarz Karol VI, XVIII w., olej na płótnie, domena publiczna
RSohqe20ljK28
Król Czech, Fryderyk I Wittelsbach, zwany "królem zimowym" - panował tylko nieco ponad rok (określenie zima było też używane jako miara upływu czasu) - i w historii znany jest bardziej pod tym przezwiskiem. Obalony po przegranej bitwie pod Białą Górą w 1620 roku. Miarą jego zdolności przywódczych jest fakt, że nie zdążył na pole bitwy, zatrzymany na Hradczanach przez obiad wydany na cześć angielskiego ambasadora.
Gerrit van Honthorst, Portret Fryderyka V, Elektora Palatynatu (1596-1632), jako króla Czech, olej na płótnie, domena publiczna
RaTb6Oi2Yhm7g
Cesarz Ferdynand II Habsburg przedstawiony jako wojownik. Król Czech w latach 1617-1637 (z przerwą od roku 1618, kiedy został zdetronizowany do roku 1620, gdy powrócił na tron po wygranej bitwie pod Białą Górą) i Węgier w latach 1618-1637, Święty Cesarz Rzymski w latach 1619-1637.
artysta nieznany (prawdopodobnie austriacki), Portret Ferdynanda II, Świętego Cesarza Rzymskiego (1578-1637), ok. 1614, olej na płótnie, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, domena publiczna
R1M8bPVUpAaOl
Johan von Tilly, generał w służbie bawarskiej, a następnie habsburskiej. Po wybuchu wojny trzydziestoletniej dowodził wojskami Ligi Katolickiej, które wraz z armią cesarską rozgromiły siły protestanckie w bitwie pod Białą Górą w roku 1620.
Pieter de Jode II, Portret Johanna t'Serclaes von Tilly, 1630, sztych, Muzeum Sztuk Pięknych w San Francisco, domena publiczna
RA0oS4vjeqgk6
Christian I, książę Anhalt-Bernburg. Dowodził wojskami protestanckimi w bitwie pod Białą Górą w 1620 r. Po przegranej schronił się najpierw w Szwecji, a następnie nawiązał współpracę z Christianem IV, królem Danii. Wielokrotnie wnosił do cesarza Ferdynanda II o łaskę i w 1624 roku dostał pozwolenie na powrót do swych posiadłości.
Lucas Kilian, Christian I Anhalt-Bernburg, 1615, miedzioryt, domena publiczna

Także Węgrzy po wymarciu rodzimej dynastii Arpadów mieli prawo wybierać władcę, czemu dali wyraz podczas elekcji po tragicznej śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem (1526 r.). Mimo wcześniejszych ustaleń między Habsburgami i Jagiellonami, samodzielnie wybrali Jana Zapolyę i koronowali go na króla. Podobnie stało się po jego śmierci, gdy w wyniku elekcji władzę powierzono Janowi Zygmuntowi, małoletniemu potomkowi Zapolyi i Izabeli Jagiellonki.

R1GbK42iZ4ru0
Portret Ludwika Jagiellończyka, który poległ w bitwie pod Mohaczem w 1526 r. Obraz Hansa Kralla w Kunsthistorische Museum w Wiedniu
Hans Krell, ok. 1522, Kunsthistorisches Museum, domena publiczna
R1ecKWhjqXrqC
Jan Zápolya, król Węgier od 1526 r.
Jakub Schmutzer, Ilustracja z kroniki "Wojna węgierska", której autorem był Kaspar Ursyn Velius (sekretarz Jana Thurzo, biskupa wrocławskiego)., 1522, sztych, domena publiczna
RbuqZUsW7osxJ
Jan II Zygmunt Zápolya, syn króla węgierskiego, Jana Zápolyi oraz Izabeli Jagiellonki, córki króla Polski Zygmunta I Starego. Wybrano go następcą tronu jeszcze w kołysce, ale nigdy nie został koronowany, a jego władztwo obejmowało tylko wschodnie rejony kraju. Koronowanym władcę Węgier był w tym czasie Maksymilian II Habsburg.
Dominik Custos, Jan Zygmunt, syn króla węgierskiego, książę opolski, ok. 1600 r., sucha igła, domena publiczna
Rgm1FPrYXNXyu
Turecka miniatura z XVI w – symboliczne przedstawienie zwierzchności Osmanów nad pokonanymi Węgrami.
Sulejman Wspaniały wręcza Zygmuntowi Zapolyi koronę węgierską, Topkapi Palace Museum, domena publiczna
tlybdiOZIO_0000008N

System elekcyjny i dziedziczny w innych krajach Europy

Przykłady Polski, Cesarstwa, Czech i Węgier pokazują, że wybory władcy nie były czymś wyjątkowym w Europie. Warto też wskazać, że zasadę taką umacniał system wyłaniania dostojników w Kościele – poczynając od papieża, a na biskupach wybieranych przez kapituły kończąc.

Także władze miejskie wyłaniane były w mniej lub bardziej demokratycznych wyborach. Działo się tak nawet w potężnych państwach‑miastach, jak Wenecja i Genua, które dożywotnio wybierały swoich dożów.

Nawet w monarchiach dziedzicznych bywały sytuacje, że w przypadku wygaśnięcia dynastii sięgano po elekcję jako element kreowania kolejnej dynastii. Tak było w Rosji po wymarciu rodu Rurykowiczów, kiedy zgromadzenie stanów (w Rosji nazywane soborem ziemskim) wybrało nowego cara Michała Romanowa, który zapoczątkował też nową dynastię. Bywało tak również w takich krajach, jak Dania, Szwecja czy Niderlandy.