Elekcje w Polsce przed Henrykiem Walezym

Początków idei elekcyjności tronu w Polsce historycy doszukują się w okresie rozbicia dzielnicowego podczas walk o tron krakowski, gdy władcy zabiegali o uzyskanie aprobaty tamtejszego możnowładztwa. Kolejny etap miał miejsce po wymarciu dynastii Piastów. Andegawenowie, a później Jagiellonowie usiłowali zapewnić sukcesję swoim dzieciom, zaś polscy możni walczyli o gwarancje dla swoich praw uzyskanych od poprzedników.

Praktycznie przez cały okres jagielloński w Polsce mieliśmy do czynienia z tronem elekcyjnym, a szczególnie istotne okazały się zabiegi Władysława Jagiełły z końcowych lat jego panowania. Chodziło bowiem o zagwarantowanie objęcia tronu przez dziecko (królewicz, późniejszy król Władysław Warneńczyk, miał kilka lat). Powstawały wątpliwości, czy można polegać na przysiędze niepełnoletniego i jak zagwarantować sobie ewentualne jej powtórzenie po uzyskaniu pełnoletniości.

R1DKSySKsngR6

Portret Władysława Jagiełły z XVI w., fragment obrazu znajdującego się w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu Portret Władysława Jagiełły z XVI w., fragment obrazu znajdującego się w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu Źródło: Przykuta, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RVviVzA9M0HOH

Chrzest Władysława Warneńczyka w katedrze na Wawelu W chwili narodzin pierworodnego syna Władysław Jagiełło był jak na ówczesne standardy człowiekiem starym – miał ok. 62 lat, a według innych przekazów nawet 72 lata (nie znamy dokładnej daty urodzin króla). Od tego momentu, aż do śmierci dziesięć lat później, głównym staraniem władcy było zapewnienie sukcesji dla swoich dzieci (trzy lata po Władysławie urodził się jeszcze Kazimierz – później zwany Jagiellończykiem). Panowie polscy obawiali się, że koronacja (a nawet jedynie elekcja za życia poprzednika) dziecka spowoduje, że ewentualne przysięga potwierdzająca prawa Królestwa nie będzie miała mocy prawnej, gdyż złoży ją osoba niepełnoletnia. Ostatecznie król za cenę wielu ustępstw zdołał zapewnić królewiczowi tron. Źródło: Jan Matejko, Chrzest Władysława Warneńczyka w katedrze na Wawelu, 1881, domena publiczna.

Jagiellońskie sposoby na zapewnienie sobie elekcyjnego tronu w Polsce

Dla utrwalenia swoich praw dynastycznych Jagiellonowie wykorzystywali chęć podtrzymania związku Korony z Litwą. W Wielkim Księstwie bowiem tron mieli zapewniony. Korona chciała jednak mieć wpływ na to, kto z rodu zostanie królem. Panowie litewscy, mimo każdorazowych protestów Polaków, zapewne z inspiracji swoich dynastów, ale też dla podkreślenia swojej odrębności, obwoływali samodzielnie władcę. Prowadziło to niekiedy nawet do czasowego rozdziału władzy, jak podczas krótkich rządów Jana Olbrachta i Aleksandra.

Kolejny kryzys miał miejsce, gdy ambitny król Zygmunt przeforsował, za namową żony Bony, ogłoszenie małoletniego syna Zygmunta Augusta wielkim księciem litewskim (1529 r.), a później jego koronację w 1530 r. przez prymasa Jana Łaskiego. Polska miała od tego momentu dwóch królów: „Starego” (stąd przydomek) i młodego. Po tzw. rokoszu lwowskim („wojnie kokoszej”) w 1537 r. król musiał jednak przyrzec oburzonej szlachcie, że nigdy nie powtórzy się próba elekcji za życia monarchy (elekcja „vivente rege”).

R1Do14Dk3atMK

Chłopięca zbroja Zygmunta Augusta podarowana w 1533 r. przez króla niemieckiego Ferdynanda I dla narzeczonego swojej córki Elżbiety Habsburg. Chłopięca zbroja Zygmunta Augusta podarowana w 1533 r. przez króla niemieckiego Ferdynanda I dla narzeczonego swojej córki Elżbiety Habsburg. Źródło: Zdzisław Żygulski, 1533, Hungarian National Museum, domena publiczna.

R1OphgUcKfEF7

Kanclerz Jan Łaski wręcza siedzącemu na tronie Aleksandrowi Jagiellończykowi statuty Królestwa Polskiego. Kanclerz Jan Łaski wręcza siedzącemu na tronie Aleksandrowi Jagiellończykowi statuty Królestwa Polskiego. Źródło: domena publiczna.

Kolegiata w Łasku była szczególnie chętnie obdarowywana przez prymasa Jana Łaskiego. W jego testamencie wspomina się o donacji w postaci wyposażenia w paramenty (sprzęt potrzebny do liturgii) i kosztowności. W 1523 r. podarował on kościołowi trzy bogate księgi zachowane do dzisiaj: antyfonarz w kościele w Łasku oraz graduał i psałterz w łódzkim Archiwum Państwowym. Niestety zostały one częściowo uszkodzone i wycięto z nich niektóre z cenniejszych kart.

R1dSLAwy6eK3P

Wojna kokosza Scena z tzw. „wojny kokoszej” - pierwszego sejmu rokoszowego z 1537 r. Postulaty zgromadzonej szlachty dotyczyły przestrzegania prawa oraz polityki dworu (łączenie godności i urzędów, elekcja vivente rege Zygmunta Augusta). Zajazd - określany prześmiewczo przez zwolenników dworu i magnaterii mianem „wojny kokoszej”, gdyż zgromadzona szlachta miała wyjeść cały drób w okolicach Lwowa - doprowadził wprawdzie do przyrzeczenia na najbliższych sejmach w 1538 (w Piotrkowie) i 1539 (w Krakowie), że władca będzie egzekwować prawa, jednak w praktyce nie miało to poważniejszych skutków. Na obrazie widać króla Zygmunta Starego i jego dwór na lwowskim zamku. Bezpośrednio za fotelem królewskim stoi królowa Bona. Do zbuntowanej szlachty przemawia hetman Jan Tarnowski. Źródło: Henryk Rodakowski, Wojna kokosza, 1872, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Pierwsze „wolne elekcje” – dynastia a swoboda wyboru

Schyłek rządów Zygmunta Augusta pełen był ważnych reform realizujących hasła ruchu egzekucyjnego. Jedną z nich było przelanie na Koronę (w czasie sejmu w 1564 r.) prawa do dziedzicznego sprawowania władzy w Wielkim Księstwie Litewskim. Oznaczało to w praktyce wprowadzenie elekcyjności na Litwie.

Należy jednak pamiętać, że szlachta wykazywała duże przywiązanie do idei dynastyczności. Andegaweni na polskim tronie czerpali znaczącą część swojego autorytetu z tego, że po kądzieli (czyli w linii żeńskiej) byli Piastami. Ludwik był siostrzeńcem Kazimierza Wielkiego, a Jadwiga wnuczką Łokietka. Po śmierci Jadwigi Władysław Jagiełło usiłował podtrzymać związki z Piastami m.in. przez małżeństwo z Anną Cylejską, wnuczką Kazimierza Wielkiego.

Pierwsi królowie elekcyjni tylko pozornie wybierani byli bez odniesień dynastycznych. Henryk Walezy miał poślubić siostrę ostatniego Jagiellona, Annę, a odmowa realizacji tej obietnicy spowodowała bardziej zdecydowane działania szlachty. W drugiej wolnej elekcji (1575‑1576) zdecydowano, że małżeństwo z Anną wpisane zostanie kolejnemu kandydatowi w pacta conventa. Praktycznie na króla wybrano Annę i przydanego jej małżonka - Stefana Batorego. Również wybór kolejnego władcy, Zygmunta Wazy w 1587 r., możliwy był dzięki związkom rodzinnym Wazów z Jagiellonami.

R169knqeAENLT

Portret Anny Jagiellonki w stroju koronacyjnym Anna Jagiellonka - królowa Polski w stroju koronacyjnym. Córka króla Polski i wielkiego księcia Litwy Zygmunta I Starego i Bony Sforzy. Źródło: Marcin Kober, Portret Anny Jagiellonki w stroju koronacyjnym, 1576, olej na płótnie, Katedra na Wawelu, domena publiczna.

R1RdPtD3Ne4Nq

Stefan Batory i Anna Jagiellonka - rycina z: Jan Matejko, Ubiory w Polsce 1200-1795

R10KD46FyEQxw

Katarzyna Jagiellonka z synem Zygmuntem w więzieniu Gripsholm Katarzyna Jagiellonka (najmłodsza córka króla Polski Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, siostra Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki) z mężem Janem, księciem Finlandii (późniejszym królem Szwecji) i z synem Zygmuntem (późniejszym królem polskim) w uwięzieniu na zamku Gripsholm. To wydarzenie stanowiło podstawę dla wydana anonimowo w 1570 roku pierwszej polskiej historia Szwecji - Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej Książęcia Jego M. Finlandzkiego Jana, już na ten czas Szweckiego, Gotskiego i Wandalskiego Krola, i Krolewny Jej M. Polskiej Katarzyny Małżonki jego - autorstwo dzieła przypisuje się Marcinowi Kromerowi. Źródło: Józef Simmler, Katarzyna Jagiellonka z synem Zygmuntem w więzieniu Gripsholm, 1859, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

„Wolne elekcje” w Polsce XVII wieku

Pierwsze trzy wolne elekcje wywołały wielkie napięcie społeczne, a dwukrotnie doprowadziły nawet do wojny. Po wyborze Stefana Batorego, popierający kandydaturę cesarza Maksymiliana II Gdańsk musiano siłą zmusić do ustępstw.
Kolejna elekcja w 1587 r., w czasie której wybrano Zygmunta III Wazę, zakończyła się słynną bitwą pod Byczyną (1588), w której Jan Zamoyski jako hetman wielki koronny wziął do niewoli niefortunnego kontrkandydata na króla, arcyksięcia Maksymiliana Habsburga.

R1dz3q6WYk35V

Portret Maksymiliana II namalowany przez Nicolasa Neufchâtela (ok. 1539-1567) Portret Maksymiliana II namalowany przez Nicolasa Neufchâtela (ok. 1539-1567) Źródło: Nicolas Neufchâtel, ok. 1566, olej na płótnie, Kunsthistorisches Museum, domena publiczna.

R1PHvmqa0RY0n

Poddanie się Arcyksięcia Maksymiliana pod Byczyną Grafika z warszawskiego „Tygodnika Ilustrowanego” (1862) przedstawiająca wzięcie do niewoli przez Jana Zamoyskiego arcyksięcia austriackiego (na podstawie obrazu Juliusza Kossaka). Źródło: Juliusz Kossak, Poddanie się Arcyksięcia Maksymiliana pod Byczyną, 1862, domena publiczna.

R13CvvNFyt88L

Jan Zamoyski pod Byczyną Chwila poddania się arcyksięcia Maksymiliana hetmanowi Zamoyskiemu na moście przed bramą Byczyny. Obaj konno w centrum obrazu. Po prawej stronie wojsko Zamoyskiego. Za hetmanem stoi Baltazar Batory. Dwaj rycerze w zbrojach husarskich to pułkownik husarii Mikołaj Uhrowiecki i starosta wieluński Aleksander Koniecpolski, dowódca oddziałów kozackich i węgierskich. Po lewej stronie, przed jeźdźcami, przy saniach stoi Stanisław Sędziwoj Czarnkowski, referendarz koronny. Obok niego - wojewoda poznański Andrzej Zborowski. Maksymilian Habsburg odzyskał wolność w 1589 r. na mocy układu bytomsko-będzińskiego i opuścił tereny Rzeczypospolitej, lecz nie zrzekł się tytułu króla polskiego i używał go do 1598 roku. Obraz Jana Matejki, którego stara fotografia jest tu prezentowana, był do 1943 r. przechowywany w pałacu Zamoyskich w Kozłówce. Na przełomie 1943 i 1944 roku, w obawie przed zbliżającą się ofensywą sowiecką, majątek został ewakuowany do Warszawy. W czasie powstania prawie wszystko spłonęło - w tym także obraz Matejki. Źródło: Jan Matejko, Jan Zamoyski pod Byczyną, 1884, olej na płótnie, do 1943 r. przechowywany w Kozłówce, majątku Aleksandra Zamoyskiego.

RlUyINTpY3ozp

Arcyksiążę Maksymilian jako jeniec wojenny Jana Zamoyskiego Jan Zamoyski bierze do niewoli arcyksięcia Maksymiliana. XIX-wieczna rycina autorstwa Ange-Louisa Janeta (publikującego jako Janet-Lange) i Gustawa Janeta. Źródło: Ange-Louis Janet, Gustave Janet, Arcyksiążę Maksymilian jako jeniec wojenny Jana Zamoyskiego, domena publiczna.

R1NCw467lxq75

Jan Zamoyski Kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Źródło: artysta nieznany, Jan Zamoyski, 2 poł. XVI w., olej, domena publiczna.

Na tym tle elekcje, kóre odbywały się w następnym stuleciu, przebiegały spokojniej. Kolejni Wazowie na polskim tronie wybrani zostali bez specjalnych problemów, co z pewnością ułatwiały sentymenty dynastyczne. Pierwszą zatem elekcją spoza „dynastii” okazał się wybór Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669), choć podkreślano przy tym, że wybrano „Piasta”. Rozumiano przez to krajana, Polaka, ale odniesienie do rodzimej dynastii było wymowne. Podobną retoryką posługiwano się przy wyborze Jana Sobieskiego (1674). Dopiero przy wyborze elektora saskiego Fryderyka Augusta Wettyna (jako król Polski August II „Sas”) w 1697 r. nie posłużono się argumentami dynastycznymi.

RyiLzw1kAoZhL

Michał Korybut Wiśniowiecki Portret Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Jeden z 22 portretów tworzących poczet polskich władców w Pokoju Marmurowym w Zamku Królewskim w Warszawie. Źródło: Marcello Bacciarelli, Michał Korybut Wiśniowiecki, 1768-1771, olej, blacha miedziana, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna.

RFQLVOuXgzFLB

Jan III Sobieski z rodziną Jan III Sobieski z rodziną. Od lewej Konstanty, Aleksander i Jakub. W środku król i królowa, która trzyma za rączkę wnuczkę Marię Leopoldynę, córkę Jakuba i Jadwigi von Neuburg. Z prawej siedzi Teresa Kunegunda Sobieska. Źródło: Henri Gascar, Jan III Sobieski z rodziną, ok. 1693, olej na płótnie, Pałac w Wilanowie, domena publiczna.

R15oHR4a8fmLM

August II Mocny Elektor saski Fryderyk August I, który został królem Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego jako August II.  Kopia XIX-wieczna obrazu Louisa de Silvestre. Źródło: Henryk Rodakowski, August II Mocny, poł. XIX w., olej na płótnie, Narodowa Galeria Sztuki we Lwowie, domena publiczna.

Elekcje w XVIII wieku – czy jeszcze „wolne”?

Elekcje w wieku XVIII trudno było nazwać w pełni wolnymi. Wszystkie one wywoływały bardziej lub mniej oficjalne interwencje wojskowe państw sąsiednich. Stanisław Leszczyński narzucony został Polsce przez młodego szwedzkiego władcę Karola XII, który najpierw doprowadził do fikcyjnej detronizacji Augusta II, później wymusił na nim „dobrowolną abdykację”. Między tymi wydarzeniami przeprowadził wybór własnego kandydata – wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego (formalnie był to „anty‑król”).
Podczas kolejnych elekcji sytuacja jedynie się pogarszała. W 1733 r. Stanisław Leszczyński, tym razem już legalnie wybrany zdecydowaną większością głosów, zastąpiony został przez Augusta III, zawdzięczającego swój awans interwencji militarnej Rosji.
Wreszcie Stanisław Poniatowski zdobył tron dzięki wojskowemu naciskowi zgromadzonych oddziałów carycy Katarzyny II.

R19L0HlpnGha6

Portret króla Stanisława Leszczyńskiego Stanisław Leszczyński w czasie swojego pierwszego panowania. Źródło: Ádám Mányoki, Portret króla Stanisława Leszczyńskiego, przed 1709 r., olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

R1A9ebLfaUxUo

Francuska grafika przedstawiająca scenę koronacji Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski w 1705 r. w Warszawie. Francuska grafika przedstawiająca scenę koronacji Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski w 1705 r. w Warszawie. Źródło: 1706, Francuska Biblioteka Narodowa, domena publiczna.

R1LcuZTRorckF

Portret Augusta III króla Polski. Portret Augusta III króla Polski. Źródło: Pietro Rotari, 1755, Gemäldegalerie Alte Meister, domena publiczna.

RGz5LMKdLI2oN

Sejm elekcyjny 1697 roku Obrady sejmu elekcyjnego w maju i czerwcu 1697 r. w Warszawie. Większość zgromadzonych opowiedziała się za kandydaturą Franciszka Ludwika Burbona-Conti - został on oficjalnie ogłoszony królem przez prymasa Michała Radziejowskiego. Mniejszość szlachty (w grę wchodziły pieniądze rozdawane przez przedstawicieli cara Piotra I) obwołała monarchą elektora saskiego Fryderyka Augusta I, który wykorzystał bierność francuskiego kandydata, ruszając na Wawel. Ceremonia koronacji możliwa była jedynie przy użyciu insygniów królewskich przechowywanych w wawelskim skarbcu, a drzwi do skarbca zamknięte były na osiem zamków, do których osobne klucze mieli senatorowie Rzeczypospolitej. Sześciu z nich opowiadało się po stronie Burbona, więc liczyć na otwarcie skarbca nie można było liczyć. Z tej patowej sytuacji Fryderyk August wybrnął w bardzo mało skomplikowany sposób - insygnia wyniesiono przez wybitą w ścianie skarbca dziurę. We wrześniu 1697 r. elektor zaprzysiągł pacta conventa i został koronowany na króla Polski, jako August II, przez biskupa kujawskiego Stanisława Dąmbskiego w katedrze wawelskiej. Źródło: Martino Altomonte, Sejm elekcyjny 1697 roku, 1697-1704, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna.

Wolna elekcja stała się fikcją i zdecydowano się ją znieść poprzez wprowadzenie Konstytucji 3 maja.

Zmiany ustrojowe a problem wolnej elekcji

Rywalizacja obcych mocarstw, osłabiające kraj walki wewnętrzne, wreszcie bezpośrednie interwencje wojsk zagranicznych - wszystko to było dostrzegane przez polskich polityków i powodowało, że sprawa elekcyjności tronu stała się jedną z najważniejszych kwestii wszelkich programów naprawczych państwa. Uważano, że aby zmienić ustrój państwa, konieczne byłoby zniesienie zasady wolnej elekcji. Przeświadczenie takie mieli nie tylko reformatorzy, ale i obrońcy obowiązującego systemu.

We wszystkich programach naprawczych Polski pojawiał się postulat wprowadzenia dziedziczenia tronu. Natomiast apologeci demokracji szlacheckiej walczyli z absolutum dominiumtlybdiOZIO_000tp001absolutum dominium, które oczywiście zaczynało się od dziedzicznego tronu.

W najważniejszym akcie naprawczym okresu staropolskiego, tzn. w Konstytucji 3 maja, odnajdujemy taki właśnie sposób widzenia odnowy Rzeczypospolitej. Wolną elekcję znoszono w Polsce w momencie, kiedy Stany Zjednoczone w swojej konstytucji wprowadzały wybieralny urząd prezydenta.

System elekcyjny i dziedziczny w Europie – przykład wyboru cesarza

Elekcyjność tronu była powszechnie stosowaną praktyką. Zasada taka obowiązywała przede wszystkim w krajach Europy Środkowej, ale najważniejszą monarchią elekcyjną było Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Złota bulla Karola IV z 1356 r. stanowiła, że cesarzy wybiera 7 elektorów. Trzech duchownych (arcybiskupów: Moguncji, Kolonii, i Trewiru) oraz 4 świeckich (palatyn reński, książę Saksonii, margrabia brandenburski oraz król czeski).

R4wh4aax425VZ

Siedmiu elektorów na miniaturze w rękopisie z XIV w. Licząc od lewej strony, trzech elektorów duchownych: arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru, dalej palatyn reński, książę saski, margrabia brandenburski i król Czech. Źródło: Siedmiu elektorów na miniaturze w rękopisie z XIV w., 1341, domena publiczna.

R12WyVPUeGcAR

Kamienica „Pod siedmioma elektorami” we Wrocławiu. Dekoracja malarska pokazuje elektorów oraz cesarza Leopolda I. Kamienica „Pod siedmioma elektorami” we Wrocławiu. Dekoracja malarska pokazuje elektorów oraz cesarza Leopolda I. Źródło: Pudelek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Cesarz po wyborze podpisywał tzw. kapitulacje cesarskie, stanowiące dokument podobny do polskich „pacta conventa”. Z powodu rozłamu religijnego spowodowanego wystąpieniem Martina Lutra, od końca XV w. do chwili likwidacji Cesarstwa w 1806 r., układ głosów w kolegium elektorskim zapewniał koronę dynastii habsburskiej. Jedynym odstępstwem był wybór w 1742 r. Karola VII z rodziny bawarskich Wittelsbachów.

R1QQtRew8RU16

Alegoryczne przedstawienie koronacji Karola VII Wittelsbacha na cesarza w 1742 r. – grafika współczesna Alegoryczne przedstawienie koronacji Karola VII Wittelsbacha na cesarza w 1742 r. – grafika współczesna Źródło: domena publiczna.

System elekcyjny i dziedziczny w Europie – kraje Europy Środkowej (Czechy, Węgry)

Podobny jak w Polsce, system elekcyjny obowiązywał w Czechach i na Węgrzech. W królestwie Korony Świętego Wacława (Czechy), tak jak w Rzeczypospolitej, starano się wybierać władcę spośród członków panującej dynastii. To dlatego podczas słynnego zjazdu w Wiedniu w roku 1515 porozumienie odnośnie tronu czeskiego między Habsburgami i Jagiellonami sprowadzało się w praktyce do zobowiązania się Zygmunta Starego, że w przypadku wymarcia linii jego starszego brata Władysława, nie wysunie kandydatury swoich potomków w walce wyborczej o tron czeski.
Dopiero po klęsce Czechów, zbuntowanych przeciwko prawowitemu królowi (bitwa pod Białą Górą w 1620 r.), Ferdynand II cofnął stanom czeskim przywilej swobodnej elekcji władcy i wprowadził dziedziczność w linii męskiej Habsburgów. Zatem śmierć ostatniego monarchy z tej rodziny, Karola VI (1740 r.) spowodowała wybór Wittelsbacha - Karola VII (1741 r.).

R16Zi2JfJLJhi

Bitwa na Białej Górze Bitwa pod Białą Górą, nieopodal Pragi, rozegrała się w 1620 roku między wojskami protestantów a koalicyjną armią katolicką. Po stronie protestanckiej, dowodzonej przez Christiana I, księcia Anhalt-Bernburg, występowali głównie Czesi, wspomagani przez oddziały niemieckie i węgierskie. Armie katolickie miały dwóch równorzędnych dowódców. Odziałami cesarskimi (Ferdynanda II) kierował Karol hrabia de Bucquoy, a wojskami Ligi Katolickiej (sprzymierzeni katoliccy władcy krajów niemieckich, wspierani przez oddziały francuskie i hiszpańskie) - Johan von Tilly. Choć liczebnie siły były dosyć wyrównane, fatalnie dowodzona (i opuszczona zaraz na początku bitwy przez huzarów siedmiogrodzkich) armia czeska bardzo szybko oddała pole i rzuciła się do ucieczki. Udany pościg był sprawą praktycznie tylko pułku polskich lisowczyków pułkownika Rusinowskiego, wspomagającego wojska cesarskie. Bitwa trwała niecałe dwie godziny, lecz następne pokolenia Czechów wspominały jej dzień jako dies ater ("czarny dzień"), tragiczny w historii czeskiej. Zwycięskie siły Ferdynanda II kierowały się hasłem „naprawienia zła wyrządzonego przez husytyzm i bunt z 1618 roku”: aresztowanie i stracenie w Pradze kilkudziesięciu przywódców, fala terroru w kraju, dosłowna realizacja reguły cuius regio, eius religio (czyj kraj, tego religia) - konfiskaty mienia protestanckiego, tzw. mandat cesarski, na mocy którego wszyscy kalwińscy duchowni musieli natychmiast opuścić kraj, a także przymusowa zmiana wyznania na katolicyzm. W konsekwencji co najmniej 100 tys. osób musiało uciekać lub wyemigrowało z Czech, a na ich miejsce sprowadzono kilkanaście tysięcy rodzin cudzoziemskich. Jedna czwarta ziemi w kraju zmieniła właściciela – zarekwirowano ją i nadano lojalnym sługom cesarza i katolikom. Trudno stwierdzić, czy te represje były bezpośrednim powodem zniemczenia szlachty oraz wyższych i średnich warstw społecznych, w każdym razie w XVIII wieku język czeski stał się językiem prawie wyłącznie niewykształconych chłopów. Źródło: Pieter Snayers, Bitwa na Białej Górze, po 1620 r., olej na płótnie, Bawarskie Muzeum Wojskowości, Ingolstadt, domena publiczna.

RNOHqUVsrRiOL

Bitwa na Białej Górze koło Pragi (1620) Inny obraz Pietera Snayersa przedstawiający bitwę pod Białą Górą. Źródło: Pieter Snayers, Bitwa na Białej Górze koło Pragi (1620), olej, blacha miedziana, Luwr, Paryż, domena publiczna.

R1LqMX5RLyLBI

Wojna trzydziestoletnia: bitwa na Białej Górze Jeszcze inny obraz (fragment) bitwy pod Białą Górą (1620 r.), przypisywany Pieterowi Snayersowi. Źródło: Pieter Snayers, Wojna trzydziestoletnia: bitwa na Białej Górze, XVII w., olej na płótnie, domena publiczna.

R1Uft9XgvyKiE

Egzekucja dyrektorów powstania czeskiego w Pradze, 21 czerwca 1621 roku Po bitwie pod Białą Górą cesarski trybunał osądził 30 przywódców powstania i 27 z nich skazał na śmierć (dwudziestą ósmą ofiarą był rycerz z Podoli, który został zamordowany jeszcze w trakcie trwania procesu). Egzekucja została wykonana na rynku staromiejskim w Pradze. Poza tym trybunał wojskowy wydał jeszcze ponad 600 wyroków śmierci, głównie wobec przedstawicieli czeskiej elity. Źródło: autor nieznany, Egzekucja dyrektorów powstania czeskiego w Pradze, 21 czerwca 1621 roku, 1621, sztych, domena publiczna.

R4E2OJKRwyHBG

Cesarz Karol VI Karol VI Habsburg, Święty Cesarz Rzymski, król Węgier i Czech oraz arcyksiążę Austrii. Źródło: Martin van Meytens, Cesarz Karol VI, XVIII w., olej na płótnie, domena publiczna.

RSohqe20ljK28

Portret Fryderyka V, Elektora Palatynatu (1596-1632), jako króla Czech Król Czech, Fryderyk I Wittelsbach, zwany "królem zimowym" - panował tylko nieco ponad rok (określenie zima było też używane jako miara upływu czasu) - i w historii znany jest bardziej pod tym przezwiskiem. Obalony po przegranej bitwie pod Białą Górą w 1620 roku. Miarą jego zdolności przywódczych jest fakt, że nie zdążył na pole bitwy, zatrzymany na Hradczanach przez obiad wydany na cześć angielskiego ambasadora. Źródło: Gerrit van Honthorst, Portret Fryderyka V, Elektora Palatynatu (1596-1632), jako króla Czech, olej na płótnie, domena publiczna.

RaTb6Oi2Yhm7g

Portret Ferdynanda II, Świętego Cesarza Rzymskiego (1578-1637) Cesarz Ferdynand II Habsburg przedstawiony jako wojownik. Król Czech w latach 1617-1637 (z przerwą od roku 1618, kiedy został zdetronizowany do roku 1620, gdy powrócił na tron po wygranej bitwie pod Białą Górą) i Węgier w latach 1618-1637, Święty Cesarz Rzymski w latach 1619-1637. Źródło: artysta nieznany (prawdopodobnie austriacki), Portret Ferdynanda II, Świętego Cesarza Rzymskiego (1578-1637), ok. 1614, olej na płótnie, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, domena publiczna.

R1M8bPVUpAaOl

Portret Johanna t'Serclaes von Tilly Johan von Tilly, generał w służbie bawarskiej, a następnie habsburskiej. Po wybuchu wojny trzydziestoletniej dowodził wojskami Ligi Katolickiej, które wraz z armią cesarską rozgromiły siły protestanckie w bitwie pod Białą Górą w roku 1620. Źródło: Pieter de Jode II, Portret Johanna t'Serclaes von Tilly, 1630, sztych, Muzeum Sztuk Pięknych w San Francisco, domena publiczna.

RA0oS4vjeqgk6

Christian I Anhalt-Bernburg Christian I, książę Anhalt-Bernburg. Dowodził wojskami protestanckimi w bitwie pod Białą Górą w 1620 r. Po przegranej schronił się najpierw w Szwecji, a następnie nawiązał współpracę z Christianem IV, królem Danii. Wielokrotnie wnosił do cesarza Ferdynanda II o łaskę i w 1624 roku dostał pozwolenie na powrót do swych posiadłości. Źródło: Lucas Kilian, Christian I Anhalt-Bernburg, 1615, miedzioryt, domena publiczna.

Także Węgrzy po wymarciu rodzimej dynastii Arpadów mieli prawo wybierać władcę, czemu dali wyraz podczas elekcji po tragicznej śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem (1526 r.). Mimo wcześniejszych ustaleń między Habsburgami i Jagiellonami, samodzielnie wybrali Jana Zapolyę i koronowali go na króla. Podobnie stało się po jego śmierci, gdy w wyniku elekcji władzę powierzono Janowi Zygmuntowi, małoletniemu potomkowi Zapolyi i Izabeli Jagiellonki.

R1GbK42iZ4ru0

Portret Ludwika Jagiellończyka, który poległ w bitwie pod Mohaczem w 1526 r. Obraz Hansa Kralla w Kunsthistorische Museum w Wiedniu Portret Ludwika Jagiellończyka, który poległ w bitwie pod Mohaczem w 1526 r. Obraz Hansa Kralla w Kunsthistorische Museum w Wiedniu Źródło: Hans Krell, ok. 1522, Kunsthistorisches Museum, domena publiczna.

R1ecKWhjqXrqC

Ilustracja z kroniki "Wojna węgierska", której autorem był Kaspar Ursyn Velius (sekretarz Jana Thurzo, biskupa wrocławskiego). Jan Zápolya, król Węgier od 1526 r. Źródło: Jakub Schmutzer, Ilustracja z kroniki "Wojna węgierska", której autorem był Kaspar Ursyn Velius (sekretarz Jana Thurzo, biskupa wrocławskiego)., 1522, sztych, domena publiczna.

RbuqZUsW7osxJ

Jan Zygmunt, syn króla węgierskiego, książę opolski Jan II Zygmunt Zápolya, syn króla węgierskiego, Jana Zápolyi oraz Izabeli Jagiellonki, córki króla Polski Zygmunta I Starego. Wybrano go następcą tronu jeszcze w kołysce, ale nigdy nie został koronowany, a jego władztwo obejmowało tylko wschodnie rejony kraju. Koronowanym władcę Węgier był w tym czasie Maksymilian II Habsburg. Źródło: Dominik Custos, Jan Zygmunt, syn króla węgierskiego, książę opolski, ok. 1600 r., sucha igła, domena publiczna.

Rgm1FPrYXNXyu

Sulejman Wspaniały wręcza Zygmuntowi Zapolyi koronę węgierską Turecka miniatura z XVI w – symboliczne przedstawienie zwierzchności Osmanów nad pokonanymi Węgrami. Źródło: Sulejman Wspaniały wręcza Zygmuntowi Zapolyi koronę węgierską, Topkapi Palace Museum, domena publiczna.

System elekcyjny i dziedziczny w innych krajach Europy

Przykłady Polski, Cesarstwa, Czech i Węgier pokazują, że wybory władcy nie były czymś wyjątkowym w Europie. Warto też wskazać, że zasadę taką umacniał system wyłaniania dostojników w Kościele – poczynając od papieża, a na biskupach wybieranych przez kapituły kończąc.

Także władze miejskie wyłaniane były w mniej lub bardziej demokratycznych wyborach. Działo się tak nawet w potężnych państwach‑miastach, jak Wenecja i Genua, które dożywotnio wybierały swoich dożów.

Nawet w monarchiach dziedzicznych bywały sytuacje, że w przypadku wygaśnięcia dynastii sięgano po elekcję jako element kreowania kolejnej dynastii. Tak było w Rosji po wymarciu rodu Rurykowiczów, kiedy zgromadzenie stanów (w Rosji nazywane soborem ziemskim) wybrało nowego cara Michała Romanowa, który zapoczątkował też nową dynastię. Bywało tak również w takich krajach, jak Dania, Szwecja czy Niderlandy.