Sarmatyzm
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Sarmacja w ujęciu geografów staropolskich Sarmacja w ujęciu geografów staropolskich Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Utrwalanie mitu sarmackiego Utrwalanie mitu sarmackiego Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Mit sarmacki – powstanie i rozwój
Podobną rolę jak u schyłku średniowiecza we Włoszech odegrały elity mieszczańskie, tak w Polsce odegrała średnia szlachta. Analogie można dostrzec nawet w nagłym wzroście zainteresowania prawem (walka polityczna o tzw. egzekucję praw), a wraz z nim nawiązaniem do antyku i jego kultury. W Italii zaowocowało to rozkwitem renesansu, w Polsce zaś ukształtowała się formacja określana przez historyków mianem sarmatyzmu. Trwała ona równolegle do prądów kulturowych płynących z Europy, takich jak wspomniany renesans, ale też barok, a nawet wczesne oświecenie.
Mit sarmacki zrodził się u schyłku średniowiecza. Już Jan Długosz pisał: „tak Rusinów, jak i Polaków nazywano Sarmatami”. Ideę tę rozwijali uczeni, tacy jak np.: Marcin Kromer, Aleksander Gwagnin, Maciej Stryjkowski czy Marcin Bielski. Udowadniali oni, że znanych z tekstów rzymskich Sarmatów utożsamiać należy z mieszkańcami Rzeczypospolitej. Trafiało to na podatny grunt powszechnego wówczas dążenia do szukania pradawnych korzeni.
Źródłem sarmatyzmu było:
- poszukiwanie przez szlachtę swoich korzeni w starożytności.
- pochodzenie Słowian od znanych w starożytności Sarmatów.
- model wykształcenia jezuickiego oparty na antyku.
Sarmackie wzorce osobowe
Trudno jednoznacznie określić ramy chronologiczne trwania „sarmatyzmu”. Badacze najczęściej wskazują okres od XVI do XVIII w., choć niektórzy ograniczają go do czasów królów elekcyjnych.
Ukształtował się wówczas specyficzny ustrój z dominującą w nim rolą szlachty, rozbudowanym życiem politycznym i coraz ściślej sprecyzowanymi wzorcami osobowymi. Przypadające na ten okres intensywne oddziaływanie kontrreformacji katolickiej spowodowało swoistą symbiozę wzorców religijnych i wzorców kulturowych szlachty. Powstała specyficzna triada wartości szlacheckich: WOLNOŚĆ – WIARA – OJCZYZNA.
Przewaga szlachty w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym spowodowała zawężanie sarmatyzmu właśnie do niej – narodu politycznego. Atrakcyjność tych wzorców oddziaływała jednak również na inne stany, zwłaszcza mieszczaństwo.
Do charakterystycznych cech sarmatyzmu zaliczyć możemy: republikanizm, wolność, kult szlacheckości, kult starodawności (umiłowanie antyku), prostotę i surowość (choć w sprzeczności do tego stała pewna orientalizacja gustów), egalitaryzm wewnątrzstanowy, katolickość, odwagę, rycerskość i swojskość. Spośród antycznych postaci szczególnie chętnie wzorowano się na Brutusie, CyncynacieCyncynacie, Katonie Starszym i Młodszym.
Które cechy przedstawionych postaci stały się wzorcem osobowym dla szlachty polskiej w czasach sarmatyzmu?
- praca na roli
- spiskowanie przeciwko władcom
- umiłowanie republikanizmu
- skrytobójcze zamachy
- prostota i surowy tryb życia
- patriotyzm
Sarmatyzm nośnikiem przywar Polaków
W XVIII w. zaczęto szukać przyczyn odmienności rozwoju Rzeczypospolitej i trudności w zastosowaniu modeli postępu proponowanych przez reformatorów zachodnich. Sarmatyzm znalazł się w ogniu krytyki, w której na plan pierwszy wysuwano cechy uznawane za negatywne. Były nimi przykładowo: tradycjonalizm prowadzący do konserwatyzmu, bezkrytyczna, często wręcz dogmatyczna wiara w pewne „prawdy”, skrajny indywidualizm, pogarda dla pracy, rozpolitykowanie, niekiedy wręcz politykierstwo (politykę uznawano za zajęcie godne).
Przeniesienie „ognisk kultury” do dworu szlacheckiego i jej swoista decentralizacja miały wieloraki wpływ na życie społeczne. W typowy dla kultury wiejskiej sposób zaczęły się upowszechniać tendencje ksenofobiczneksenofobiczne. Narastała niechęć do obcych wzorów i pielęgnowanie (ocierające się o skrajną wręcz nietolerancję) wzorców rodzimych.
Sarmatyzm a barok
Barok ze swoją ostentacją, teatralnością i przewagą formy nad treścią stał się szczególnie istotnym elementem sarmatyzmu. Życie polityczne z pozorami demokracji i wagą dyskursu, sporu i przekonywania oponentów zaowocował rozwojem specyficznych form literackich – mowy, kaznodziejstwa, uroczystych oracji ze wspaniałą oprawą plastyczną, ale też ozdobnikami słownymi (szpikowanie cytatami, najlepiej łacińskimi).
W sztuce wyraźnie wyodrębniają się dwa nurty:
wysoka sztuka dworska, która ograniczała się do dworu królewskiego i wąskiego kręgu magnaterii, natomiast słabo oddziaływała na pozostałe warstwy społeczne;
świat dworku szlacheckiego nieprzyjmujący wzorów płynących z centrum, ograniczający z nim kontakt do sztuki kościelnej.
Wskaż na podstawie ilustracji i wiedzy własnej. Elementami stroju szlacheckiego ukształtowanego w okresie sarmatyzmu były:
- żupan
- kontusz
- buława
- szabla
- pas kontuszowy
Wzorce rozpowszechniające się w kręgach oświeceniowych – dyskursu, salonu towarzyskiego, nauki, eksperymentu naukowego, dążeń do poprawy społeczeństwa z upowszechniającą się krytyką nierówności stanowych i przypisaniem człowieka do określonych ról – wszystko to nie przenika do „świata dworku”. Postrzegane są tam jako podejrzane, bo płynące z centrum.
Znajdź życiorysy rzymskich bohaterów: Brutusa, Cyncynata, Katona Starszego i Młodszego. Określ, które z elementów ich życiorysów stanowiły dla społeczności szlacheckiej szczególnie dużą wartość.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
film - Wpływ sarmatyzmu na świadomość narodową późniejszych epok