RhQQYpaAcoMsa

Sarmatyzm

Stroje polskich magnatów w latach 1576-1586
domena publiczna[online], dostępny w internecie: wikimedia
R1Kf7S1A5iFjZ
Sarmacja w ujęciu geografów staropolskich Sarmacja w ujęciu geografów staropolskich Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RUy7pLF5RIi8H
Utrwalanie mitu sarmackiego Utrwalanie mitu sarmackiego Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tHSorxcYnb_0000000M

Mit sarmacki – powstanie i rozwój

Podobną rolę jak u schyłku średniowiecza we Włoszech odegrały elity mieszczańskie, tak w Polsce odegrała średnia szlachta. Analogie można dostrzec nawet w nagłym wzroście zainteresowania prawem (walka polityczna o tzw. egzekucję praw), a wraz z nim nawiązaniem do antyku i jego kultury. W Italii zaowocowało to rozkwitem renesansu, w Polsce zaś ukształtowała się formacja określana przez historyków mianem sarmatyzmu. Trwała ona równolegle do prądów kulturowych płynących z Europy, takich jak wspomniany renesans, ale też barok, a nawet wczesne oświecenie.

R5dMQn8GoqPn4
Zebranie szlachty, być może podczas elekcji – u góry herby poszczególnych województw.
XVIII w., domena publiczna

Mit sarmacki zrodził się u schyłku średniowiecza. Już Jan Długosz pisał: „tak Rusinów, jak i Polaków nazywano Sarmatami”. Ideę tę rozwijali uczeni, tacy jak np.: Marcin Kromer, Aleksander Gwagnin, Maciej Stryjkowski czy Marcin Bielski. Udowadniali oni, że znanych z tekstów rzymskich Sarmatów utożsamiać należy z mieszkańcami Rzeczypospolitej. Trafiało to na podatny grunt powszechnego wówczas dążenia do szukania pradawnych korzeni.

R1JQjCoqQjA5Y
Polskie wypisanie dwojej krainy świata
Maciej Miechowita, 1535, domena publiczna
Ćwiczenie 1
R1J0Cqpg3OZbp1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tHSorxcYnb_00000014

Sarmackie wzorce osobowe

Trudno jednoznacznie określić ramy chronologiczne trwania „sarmatyzmu”. Badacze najczęściej wskazują okres od XVI do XVIII w., choć niektórzy ograniczają go do czasów królów elekcyjnych.

Ukształtował się wówczas specyficzny ustrój z dominującą w nim rolą szlachty, rozbudowanym życiem politycznym i coraz ściślej sprecyzowanymi wzorcami osobowymi. Przypadające na ten okres intensywne oddziaływanie kontrreformacji katolickiej spowodowało swoistą symbiozę wzorców religijnych i wzorców kulturowych szlachty. Powstała specyficzna triada wartości szlacheckich: WOLNOŚĆ – WIARA – OJCZYZNA.

RLwfmsF8zj9DJ1
Mapa z XVII w.
Sarmatia et Scythia, Russia et Tartarta Europaea, XVII w., domena publiczna

Przewaga szlachty w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym spowodowała zawężanie sarmatyzmu właśnie do niej – narodu politycznego. Atrakcyjność tych wzorców oddziaływała jednak również na inne stany, zwłaszcza mieszczaństwo.

Do charakterystycznych cech sarmatyzmu zaliczyć możemy: republikanizm, wolność, kult szlacheckości, kult starodawności (umiłowanie antyku), prostotę i surowość (choć w sprzeczności do tego stała pewna orientalizacja gustów), egalitaryzm wewnątrzstanowy, katolickość, odwagę, rycerskość i swojskość. Spośród antycznych postaci szczególnie chętnie wzorowano się na Brutusie, CyncynacietHSorxcYnb_000tp001Cyncynacie, Katonie Starszym i Młodszym.

RU3TzhYDutBD9
Śmierć Juliusza Cezara
Vincenzo Camuccini, Śmierć Juliusza Cezara, 1804-1805, olej na płótnie, Galleria Nazionale d'Arte Moderna, domena publiczna
R18hWFe3hsyPm
Samobójstwo Katona Młodszego
Gioacchino Assereto, Samobójstwo Katona Młodszego, 1640, Musei di Strada Nuova, domena publiczna
R1XT08tKv1KaF
Fresk przedstawiający Cyncynata, któremu przyniesiono togę, aby godnie się przebrał, nim przekazana zostanie mu informacja o wyborze na dyktatora.
Giovanni Francesco Romanelli, Cincinnatus wybrany na dyktatora, 1655-1658, fresk, Luwr, licencja: CC BY 2.5
Ćwiczenie 2
R1055DzED8uHz1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tHSorxcYnb_000tp001
tHSorxcYnb_00000023

Sarmatyzm nośnikiem przywar Polaków

W XVIII w. zaczęto szukać przyczyn odmienności rozwoju Rzeczypospolitej i trudności w zastosowaniu modeli postępu proponowanych przez reformatorów zachodnich. Sarmatyzm znalazł się w ogniu krytyki, w której na plan pierwszy wysuwano cechy uznawane za negatywne. Były nimi przykładowo: tradycjonalizm prowadzący do konserwatyzmu, bezkrytyczna, często wręcz dogmatyczna wiara w pewne „prawdy”, skrajny indywidualizm, pogarda dla pracy, rozpolitykowanie, niekiedy wręcz politykierstwo (politykę uznawano za zajęcie godne).

Przeniesienie „ognisk kultury” do dworu szlacheckiego i jej swoista decentralizacja miały wieloraki wpływ na życie społeczne. W typowy dla kultury wiejskiej sposób zaczęły się upowszechniać tendencje ksenofobicznetHSorxcYnb_000tp002ksenofobiczne. Narastała niechęć do obcych wzorów i pielęgnowanie (ocierające się o skrajną wręcz nietolerancję) wzorców rodzimych.

tHSorxcYnb_000tp002
tHSorxcYnb_0000002A

Sarmatyzm a barok

Barok ze swoją ostentacją, teatralnością i przewagą formy nad treścią stał się szczególnie istotnym elementem sarmatyzmu. Życie polityczne z pozorami demokracji i wagą dyskursu, sporu i przekonywania oponentów zaowocował rozwojem specyficznych form literackich – mowy, kaznodziejstwa, uroczystych oracji ze wspaniałą oprawą plastyczną, ale też ozdobnikami słownymi (szpikowanie cytatami, najlepiej łacińskimi).

W sztuce wyraźnie wyodrębniają się dwa nurty:

  • wysoka sztuka dworska, która ograniczała się do dworu królewskiego i wąskiego kręgu magnaterii, natomiast słabo oddziaływała na pozostałe warstwy społeczne;

  • świat dworku szlacheckiego nieprzyjmujący wzorów płynących z centrum, ograniczający z nim kontakt do sztuki kościelnej.

RM8IpfxPWvUOz
Portret Stanisława Antoniego Szczuki
1735-1740, olej na płótnie, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, domena publiczna
R1dVkuifv14B2
Jan Klemens Branicki
Jan Klemens Branicki, XVIII/XIX w., Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0
Ćwiczenie 3
RyIDcVKSFVKl61
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Wzorce rozpowszechniające się w kręgach oświeceniowych – dyskursu, salonu towarzyskiego, nauki, eksperymentu naukowego, dążeń do poprawy społeczeństwa z upowszechniającą się krytyką nierówności stanowych i przypisaniem człowieka do określonych ról – wszystko to nie przenika do „świata dworku”. Postrzegane są tam jako podejrzane, bo płynące z centrum.

Praca domowa
Polecenie 1.1

Znajdź życiorysy rzymskich bohaterów: Brutusa, Cyncynata, Katona Starszego i Młodszego. Określ, które z elementów ich życiorysów stanowiły dla społeczności szlacheckiej szczególnie dużą wartość.

tHSorxcYnb_00000034

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

R1dSETA9V7ia0
film - Wpływ sarmatyzmu na świadomość narodową późniejszych epok