Przywileje stanowe wydane do XVI wieku
Rok | Miejsce | Władca | Stan | Postanowienia | |
Odnośnie uprawnień sądowniczych i prawodawczych | Odnośnie uprawnień gospodarczych | ||||
1180 | Łęczyca | Kazimierz Sprawiedliwy | duchowieństwo | Zniesienie „ius spolii” (prawo władcy do spadku po duchownym) | |
1210 | Borzykowo | Leszek Biały | duchowieństwo | Niezależne sądownictwo stanowe (duchownego sądzą duchowni). | |
1228 | Wolbórz | Władysław Laskonogi | duchowieństwo | Potwierdzenie wszystkich praw. | |
1291 | Lutomyśl | Wacław II | szlachta | Urzędy dla miejscowych. Nienakładanie podatków. | Żołd w przypadku służby poza krajem. |
1355 | Buda | Ludwik Węgierski | szlachta | Nienakładanie podatków bez zgody stanów. | Rezygnacja z niektórych powinności (podwody i stancja – czyli zapewnienie |
1374 | Koszyce | Ludwik Węgierski | szlachta | Potwierdzenie wszystkich praw. | Rezygnacja z kolejnych powinności (pomoc przy budowie zamków). |
1388 | Piotrków | Władysław Jagiełło | szlachta | Potwierdzenie wszystkich praw. | Żołd za wyprawy zagraniczne. |
1422 | Czerwińsk | Władysław Jagiełło | szlachta | Zabraniał konfiskaty lub zajmowania majątków szlacheckich | Król nie może bić monety bez uzyskania zgody rady królewskiej. |
1423 | Warta | Władysław Jagiełło | szlachta | Ograniczenie wychodźstwa chłopów z ziemi. | |
1425 | Brześć Kujawski | Władysław Jagiełło | Władysław Jagiełło | Potwierdzenie dawnych przywilejów i rozciągnięcie ich na szlachtę, | |
1430/1433 | Jedlnia / | Władysław Jagiełło | duchowieństwo | Zatwierdzenie dawnych przywilejów szlachty i duchowieństwa. | |
1447 | Wilno | Kazimierz Jagiellończyk | szlachta | Zagwarantowanie niezależności i równouprawnienia Polski i Litwy. | |
1454 | Cerekwica / | Kazimierz Jagiellończyk | szlachta | Król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia i nakładać podatków bez | |
1456 | Korczyn | Kazimierz Jagiellończyk | szlachta | Zgoda na konsultowanie decyzji odnośnie danej ziemi | |
1493 | Piotrków | Jan Olbracht | duchowieństwo | Zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie. | |
1496 | Piotrków | Jan Olbracht | szlachta | Zakaz kupowania ziemi przez mieszczan. | Zwolnienie z ceł towarów szlacheckich wożonych na własny użytek. |
1501 | Mielnik | Aleksander Jagiellończyk | szlachta | Cała władza w ręce senatorów; niewykonanie poleceń senatu przez króla | |
1504 | Piotrków | Aleksander Jagiellończyk | szlachta | Kontrola senatu i sejmu nad nadawaniem dóbr koronnych. | |
1505 | Radom | Aleksander Jagiellończyk | duchowieństwo | Anulowanie przywileju mielnickiego. | |
1518 | Toruń | Zygmunt Stary | duchowieństwo | Król zrzeka się sądzenia sporów pomiędzy panami świeckimi | |
1520 | Bydgoszcz | Zygmunt Stary | szlachta | Dla szlachty wolna żegluga po Wiśle. | |
1532 | Piotrków | Zygmunt Stary | szlachta | Zakaz opuszczania wsi przez chłopów bez zgody pana. |
Zastanów się i spróbuj odpowiedzieć, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe:
król wielokrotnie potwierdzał wcześniej nadane prawa, w 1505 r. król zrezygnował z samodzielnego stanowienia prawa, jeśli szlachcic był niesprawiedliwy chłopi mogli przenosić się do dóbr króla, duchowieństwo sądzone było przez sądy szlacheckie, w 1520 król zrezygnował z podatków celnych płaconych przez szlachtę, najwięcej praw zyskiwało mieszczaństwo, duchowieństwo podlegało sądownictwo kościelnemu, szlachta zyskała prawo do sądzenia ludności w swoich dobrach
Prawda | |
---|---|
Fałsz |
System stanowy a ustrój Rzeczypospolitej
System stanowy umożliwiał kompleksowe zorganizowanie społeczeństwa ze ścisłym rozdziałem ról społecznychról społecznych oraz określeniem ekonomicznych podstaw egzystencji poszczególnych stanów. Z podziałów tych wynikały też możliwości i zakres udziału w podejmowaniu decyzji politycznych, wymiarze sprawiedliwości oraz rodzaju i zakresie powinności wobec władcy i państwa.
Podstawowe znaczenie miał w Rzeczypospolitej obowiązek podatkowy, który został oparty, podobnie jak w przypadku większości krajów europejskich, na posiadaniu ziemi i płynących z tego tytułu możliwości uzyskania dochodów. Ziemia mogła być w posiadaniu władcy oraz członków stanu duchownego, rycerskiego (szlacheckiego) oraz mieszczańskiego. Za przywilej posiadania ziemi przyjęli oni na siebie różne, ściśle określone obowiązki. Dla poszczególnych wartw społecznych były to:
dla duchowieństwa – posługa religijna, funkcje oświatowe, opieka społeczna i zdrowotna oraz wzmacnianie spójności systemu społecznego (ideologiczne uzasadnienie),
dla szlachty (rycerstwa) – obronność, sądownictwo i opieka nad stanami zależnymi, także Kościołem,
dla mieszczaństwa – handel i większość rzemiosła.
Chłopi nie posiadali ziemi, ale ją użytkowali, za co musieli uiszczać różne świadczenia na rzecz właściciela i państwa (w tym Kościoła).
Ilustracja ma charakter symboliczny – nie przedstawia rzeczywistości, ale pewne idealne (wzorcowe) wyobrażenie. Na tronie zasiada cesarz (Maksymilian I), nad nim dwugłowy czarny orzeł zwieńczony koroną cesarską; orzeł trzyma w dłoniach miecz i lilię, co symbolizowało „świętość i zwierzchność” cesarstwa. U stóp cesarza siedzi następca: syn z żoną, czyli Filip Piękny i Joanna Szalona.
Po bokach stoją przedstawiciele stanów: po prawej stanu duchownego z papieżem, po lewej stanu świeckiego: książęta i rycerze, mieszczanie/chłopi. Między nimi znacznie mniejsze postacie kobiet, które znajdują się pod szczególną opieką władcy.
Do niżej podanych określeń przyporządkuj spośród podanych właściwe elementy stanowiące symbol zakresu władzy i funkcji społecznych:
czerwone szaty kardynalskie, kobiety (bezbronność), księga (uczoność, pobożność), wielkość postaci, płaszcz z obiciem gronostajowym, tiara papieska, miecz (siła, władza), zasiadanie na tronie (władza), narzędzie do kopania (praca), korona cesarska
nakrycie głowy | |
---|---|
ubiór | |
elementy trzymane w rękach | |
postawa | |
ranga społeczna |
Szlachta i jej polityczne przywileje
Przywileje nadawane przez władcę odzwierciedlają proces budowy systemu stanowego i precyzowanie zadań (obowiązków) i środków przeznaczonych na ten cel. Od drugiej połowy XIV w., szczególnie w okresie rządów władców z dynastii Jagiellońskiej, zaczęły wzrastać przywileje szlachty. Stan ten uzyskał przewagę najpierw w stosunku do mieszczaństwa, później także duchowieństwa. Władcy ostatecznie zostali zmuszeni do dopuszczenia szlachty do procesu legislacyjnego – stanowienia prawa, a szczególnie nakładania podatków. Miarą niezależności szlachty było doprowadzenie do prawnego zrównania członków stanu, swoistego egalitaryzmuegalitaryzmu stanowego. Wzmacniało go to politycznie, niedopuszczając do rozgrywania poszczególnych grup przeciw sobie.
Władcy próbowali wprawdzie rządzić w oparciu o wyższych dostojników wchodzących w skład rady królewskiej, czyli późniejszego senatu, ale szlachta zdołała zapobiec trwałemu podziałowi stanu. Władca musiał przy ważniejszych kwestiach zdobywać aprobatę całego rycerstwa (szlachty). Stało się to pretekstem do powstania organów przedstawicielskich.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Sejmiki – samorządność stanowa
Początkowo władca musiał osobno zdobywać zgodę na podatek czy nowe prawo od każdego stanu i w każdej z ziem, w której rządził. Immunitet podatkowy oraz hierarchiczność stanu duchownego wykluczyły konieczność konsultowania z tym stanem. Mieszczaństwo, podzielone w zależności od tego, kto był właścicielem miasta (król, duchowny czy szlachcic) i skłócone między sobą, także nie było partnerem. Jedynie szlachta wyrażała swoją aprobatę na zjazdach wszystkich uprawnionych (czyli praktycznie płacących podatki).
Zjazd taki nazwano sejmikiem. Oprócz miejscowej szlachty brali w nim udział także urzędnicy królewscy. Ponieważ stosunkowo szybko upowszechniła się zasada, że urzędy może sprawować tylko osoba posiadająca majątek na danym terenie, sejmiki stały się praktycznie zjazdami partykularnymi.
Posługując się skalą mapy, oblicz przybliżony czas trwania podróży szlachcica z najodleglejszego miejsca danego województwa do miejsca obrad sejmiku. Zastanów się, jak wpływało to na frekwencję.
Środek transportu | Prędkość (km/h) | Dystans dzienny (km) |
Pieszo | 3‑4 | 20‑25 |
Wozem | 4‑6 | 25‑30 |
Konno | 7‑9 | 30‑40 |
Dyliżansem | 15‑18 | 60‑70 |
W kawalkadzie magnackiej | 25‑30 |
Na obrady sejmików często wyznaczo nieduże miejscowości. Największym dostępnym pomieszczeniem w którym mogło do niego dojść, był miejscowy kościół parafialny. Zjazd trwał jeden dzień i tylko w wyjątkowych sytuacjach godzono się na jego przedłużenie o kolejny dzień, głównie z powodu braku miejsc noclegowych dla uczestników.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Sejm walny
Pod koniec XV w. wykształcił się zwyczaj konsultowania ważnych decyzji króla (zastrzeżonych do współdecydowania z rycerstwem–szlachtą) z przedstawicielami poszczególnych zgromadzeń partykularnych – sejmików. Dało to początek sejmowi walnemu, który po raz pierwszy zebrał się w 1493 r. w Piotrkowie.
Sejm składał się z trzech tzw. „stanów sejmujących” – króla, senatu i izby poselskiej (czyli przedstawicieli sejmików szlacheckich). Podkreślić należy, że słowo „stan” oznaczało w tym przypadku coś innego niż „stan społeczny”. W sejmie walnym praktycznie uczestniczyli jedynie przedstawiciele szlachty, wyższej hierarchii kościelnej oraz w bardzo ograniczonym zakresie mieszczaństwa. Z głosem doradczym we własnych sprawach uczestniczyli też przedstawiciele wielkich miast Prus Królewskich (Gdańska, Torunia i Elbląga) oraz ważniejszych miast, takich jak Kraków, Wilno, Lwów. Tak naprawdę mieszczaństwo było reprezentowane przez króla (miasta królewskie), szlachtę (miasta szlacheckie) i dostojników kościelnych (miasta w dobrach duchownych).
Zastanów się, jak umiejscowienie i ceremoniały wspólnych obrad odzwierciedlały strukturę społeczną w Rzeczypospolitej. Czy pokazywały one przyjętą zasadę równości szlachty, czy może pokazywały polityczną siłę tzw. „stanów sejmującychstanów sejmujących”?
Kompetencje sejmu walnego, miejsce obrad, typy sejmów
Sejm stanowił prawo, tzn. przede wszystkim nakładał podatki, określał też ważniejsze postanowienia zmieniające prawo oraz kontrolował decyzje w zakresie polityki zagranicznej. Do sejmu należało wypowiadanie wojen i zawieranie pokoju.
Początkowo nie było ściśle określonego miejsca obrad, choć najczęściej władcy zwoływali je do Piotrkowa, Radomia, Krakowa, później Warszawy. Od drugiej połowy XVII w. co trzeci sejm miał obowiązek odbywać się w Grodnie na Litwie.
W „artykułach henrykowskich” sprecyzowano, że król miał obowiązek zwoływać sejmy co najmniej raz na dwa lata i były to tzw. sejmy zwyczajne (czyli ordynaryjne). Jeśli zaistniała konieczność dodatkowego zwołania sejmu, to sejm taki nazywano nadzwyczajnym (ekstraordynaryjnym). Ponadto były sejmy konwokacyjne zwoływane przez prymasa‑interreksa podczas bezkrólewia, na których ustalano termin elekcji. Sejm elekcyjny dokonywał wyboru króla i określał stawiane mu warunki. Sejm koronacyjny powiązany był z koronacją króla i zaprzysiężeniem praw.
Sejmy miały ściśle określony, choć raczej zwyczajowy tryb procedowania. Uchwały sejmu, zwane „konstytucjami”, sporządzano w kancelarii i ogłaszano drukiem.
Wymień instytucje demokracji szlacheckiej, przy pomocy których szlachta decydowała o sprawach państwa.
Podaj typy sejmów oraz rodzaj spraw, którymi zajmował się każdy z rodzajów sejmu.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Prawo do oporu – między konfederacją a rokoszem
Początkowo tylko król mógł zwoływać sejmik i sejm, dopiero później powstały takie typy tych instytucji, które mogły się odbywać bez aprobaty królewskiej. Wszelkie zjazdy szlachty bez wiedzy władcy mogły zostać uznane za bunt przeciw niemu. Jeśli zatem stan szlachecki uznał poczynania władcy za „bezprawne”, dochodziło do zbrojnego przeciwstawienia się jego działaniom. Takie poczynania nazywano rokoszemrokoszem. Natomiast pospolite ruszenie zwoływane w celu poparcia poczynań króla nazywano „konfederacjąkonfederacją”.
Prawo do oporu wobec władcy miało w Polsce średniowieczny rodowód (por. np. sprawę św. Stanisława), ale jego precyzyjne sformułowanie odnajdziemy dopiero w przywileju mielnickim z 1501 r., w którym dopuszczano możliwość zwolnienia z obowiązku dochowania wierności władcy, jeśli ten nie przestrzega praw. Tezy te zostały powtórzone w postanowieniach „Konfederacji warszawskiej” z 1573 r., skąd przetransponowano je do „artykułów henrykowskichartykułów henrykowskich”, swoistej „konstytucji Rzeczypospolitej Obojga Narodów”.
Wyszukaj z wykorzystaniem różnych źródeł informacji przykładów wystąpienia w dziejach Rzeczypospolitej XVI- XVII w.:
rokoszu,
konfederacji.
Przedstawicielstwa stanowe w różnych krajach europejskich: sejm Rzeszy, parlament angielski, stany generalne we Francji, sobór ziemski w Rosji.
Polski sejm nie był czymś wyjątkowym w systemach politycznych panujących w Europie. Praktycznie nie było kraju, w którym nie powstałoby przedstawicielstwo stanowe. Przykładowo we Francji funkcjonowały tzw. „stany generalnestany generalne”, które jednak zwoływano niezwykle rzadko, ponieważ królowie francuscy zdobyli sobie prawo do nakładania podatku bez ich zgody. Najwięcej podobieństw do sejmu polskiego wykazywał parlament angielskiparlament angielski, decydujący o podatkach i niemal wszystkich ważniejszych zmianach w zakresie prawa.
Zdecydowanie inny charakter miał natomiast „Sejm RzeszySejm Rzeszy”, czyli organ przedstawicielski w Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu NiemieckiegoŚwiętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego. Było to zgromadzenie udzielnych władców terytorialnych wolnych miast oraz samego cesarza. Jednak zakres decyzji, jakie mogło ono podejmować, był bardzo mały, nie obejmował np. spraw podatkowych, a spraw wojskowych i politycznych dotyczył w ograniczonym zakresie.
Porównaj powyższą rycinę z ryciną przedstawiającą sejm polski za czasów Zygmunta III. Jakie dostrzegasz podobieństwa i różnice?
W Rzeczypospolitej decyzje odnośnie podatków i wojska podejmował sejm walny, a w Rzeszy decyzje takie mogły zapadać na sejmikach partykularnych (okręgowych).
Zgromadzenie stanowe w Rosji, tzw. „sobór ziemskisobór ziemski”, powstał stosunkowo późno, bo dopiero w 1549 r. Najważniejszą rolę odegrał w chwilach braku legalnego dziedzica dynastii panującej – to na soborze ziemskim w 1613 r. na cara wybrano Michała RomanowaMichała Romanowa.
Porównaj przedstawienia sejmu polskiego, sejmu Rzeszy i soboru ziemskiego. Zwróć uwagę na:
usytuowanie władcy,
miejsce dla uczestników soboru: kto siedzi, kto musi stać,
uczestników: czy są to przedstawiciele różnych stanów, jakich?
W podobny sposób porównaj posiedzenia: senatu polskiego, kolegium elektorskiego i dumy bojarskiej. Zwróć uwagę na postawę i zachowanie uczestników – czy zachowują się oni swobodnie; co o tym świadczy?
Jakie wnioski można wyciągnąć z tych różnic?
Prawo do oporu w innych krajach Europy
Prawo do oporu miało długą tradycję w europejskich systemach politycznych. Wydana w 1215 r. przez króla Anglii Jana bez ZiemiJana bez Ziemi Wielka Karta Swobód gwarantowała przestrzeganie przez władcę praw i przywilejów, a w przypadku niedotrzymywania tego zobowiązania dawała prawo do zbrojnego oporu.
Podobne zapisy znalazły się także w wydanej dla Królestwa Węgier „Złotej Bulli” z 1222 r., a węgierskie rozwiązania prawne często bywały wykorzystywane przez stany w Polsce.
Praktycznie ukształtowały się dwa wzorce postaw wobec władzy łamiącej prawo (przywileje): angielski i francuski. W pierwszym przypadku dopuszczano prawo do przeciwstawienia się samowoli władcy. Wykorzystane to zostało przeciwko Karolowi I StuartowiKarolowi I Stuartowi i doprowadziło w 1640 r. do tzw. „rewolucji angielskiejrewolucji angielskiej”. W konsekwencji osądzono i skazano króla na śmierć (1649 r.).
W modelu francuskim upowszechniła się zasada głoszona przez Jeana Bodina, dopuszczająca jedynie bierny opór wobec bezprawnych poczynań władcy. Można było „uciekać, chronić się w lasach”, ale bez prawa do czynnego, zbrojnego oporu. Ta postawa również w końcu doprowadziła do wystąpienia przeciwko królowi (1789 r.) i ścięcia jego głowy podczas rewolucji francuskiej (1793 r.).
Porównaj francuskie zgromadzenie stanowe do analogicznych instytucji z innych krajów - Polski, Niemiec, Rosji. Jakie są podobieństwa? Czy wynikają one z podobieństwa struktur społecznych?