Dziady jako dokument narodowy

W III cz. Dziadów można wyznaczyć wyraźną warstwę dokumentalną. Utwór został opublikowany po klęsce powstania listopadowego. Papież Grzegorz XVI ogłosił wówczas encyklikę, w której uznał ruch powstańczy za dzieło „wichrzycieli”, a dyplomacja rosyjska w całej Europie przekonywała o konieczności potępienia dążeń niepodległościowych Polaków. Dramat, zadedykowany „narodowej sprawy męczennikom”, nawiązywał do znanych faktów historycznych, a sceny realistyczne i fantastyczne wzajemnie się uzupełniają. Do konkretnych wydarzeń historycznych nawiązują: sceny więzienne (I–III), Salon warszawski (VII), Pan Senator (VIII), Ustęp.

W polityce europejskiej dyplomacja carska starała się skompromitować polskie dążenia do niepodległości i udowodnić, że to Polacy złamali przysięgę złożoną prawowitemu władcyj0000007XSB2v23_000tp001prawowitemu władcy, w związku z tym powstanie było równoznaczne ze zdradą stanu, a represje wobec niepokornych poddanych – uzasadnioną karą. Dlatego Adamowi Mickiewiczowi zależało na prezentacji materiału historycznego (który mógł być poddany weryfikacji), by uświadomić odbiorcom, że powstanie było aktem rozpaczy wobec terroru bezwzględnie stosowanego nawet wobec młodzieży i dzieci. Sceny dokumentarne w dramacie powstały na podstawie relacji świadków tych wydarzeń.

Ze wspomnień Ignacego Domeyki:

Z raportu Nowosilcowa do wielkiego księcia Konstantego:

Z listu Józefa Twardowskiegoj0000007XSB2v23_000tp002Józefa Twardowskiego do Adama Czartoryskiegoj0000007XSB2v23_000tp003Adama Czartoryskiego:

Z dramatu Adama Mickiewicza:

R11jxFjebdNmU

Artur Grottger, Pochód na Sybir, 1867 Artur Grottger, Pochód na Sybir, 1867 Źródło: Artur Grottger, 1867, Muzeum Narodowe w Poznaniu, licencja: CC 0, [online], dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:GrottgerArtur.PochodNaSybir.1867.jpg?uselang=pl [dostęp 18.10.2015 r.].

Oprócz wydarzeń politycznych poeta dał wyraz dyskusji literackiej toczącej się w salonach intelektualnych stolicy. Po procesie filomatów w Wilnie życie intelektualne popadło w stagnację. Mickiewicz został wówczas zesłany w głąb Rosji. Od 1824 roku znaczącym ośrodkiem życia umysłowego stała się Warszawa, gdzie zaczęli się gromadzić pisarze z różnych stron kraju. Do wybuchu powstania listopadowego w dokonaniach polskich romantyków dominowała tendencja naśladowcza wobec wzorców europejskich. W znanym artykule O krytykach i recenzentach warszawskich Adam Mickiewicz ostro wystąpił przeciwko zaściankowości i ksenofobii warszawskich salonów, zamkniętych na nowatorstwa artystyczne. Słowami Literata IV (uosabiającego Kazimierza Brodzińskiegoj0000007XSB2v23_000tp004Kazimierza Brodzińskiego) nawiązywał do sielankowo‑idyllicznych upodobań literackich starszego pokolenia:

Wypowiedź Literata IV brzmi ironicznie. Mickiewicz w polemice z Brodzińskim zaakceptował mit „dobrego Słowianina”, czyli predestynowanego do roli rewelatoraj0000007XSB2v23_000tp005rewelatora słowa Bożego. Dlatego poeta posługiwał się nazwą plemienną Słowian – nigdy Sławian. Uznawał w Słowianach „lud Słowa” afirmujący objawienie.

Czytelnicy, przyjaciele i krytycy Mickiewicza (Antoni Edward Odyniecj0000007XSB2v23_000tp006Antoni Edward Odyniec, Józef Bohdan Zaleskij0000007XSB2v23_000tp007Józef Bohdan Zaleski, Klementyna z Tańskich Hoffmanowaj0000007XSB2v23_000tp008Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, George Sandj0000007XSB2v23_000tp009George Sand) postrzegali w III cz. Dziadów arcydzieło o ogromnym znaczeniu dla rozwoju literatury europejskiej. Doceniano w nim siłę wyrazu poetyckiego, sugestywność świata przedstawionego, bogactwo napięć dramatycznych, tajemniczość bohatera, symbolizm, rozbudowaną warstwę filozoficzną, wreszcie — aluzyjność do aktualnej sytuacji politycznej. Obraz historii w Dziadach został tak skonstruowany, by wyeksponować sytuację Polski, zarówno podczas wileńskiego procesu filomatów w 1823 roku, jak i po klęsce powstania listopadowego. Mickiewicz chciał przedstawić mechanizm działania terroru i represje wobec niewinnego narodu oraz niezłomność wobec przemocy, despotyzmu władzy, niemoralnych postaw lojalizmu. Surową krytykę despotyzmu caratu zawiera też wiersz Do przyjaciół Moskali. Był on dedykowany dekabrystom (Kondratijowi Rylejewowi, Aleksandrowi Bestużewowi) skazanym na śmierć, których poeta osobiście poznał podczas przymusowego pobytu w Rosji. Wyraźna w tym utworze jest polemika z Aleksandrem Puszkinem, lojalnym wobec cara.