Od czasu renesansu zwykło się uważać średniowiecze za czas zerwania z kulturą antyczną. Nie przypadkiem ostatni z wielkich stylów w sztuce średniowiecza nazwano gotyckim. Miało to wskazywać na związek epoki z barbarzyńskimi kulturami i odejście od ideałów starożytnego piękna. Czy jednak rzeczywiście cały dorobek antyku popadł na tysiąc lat w zapomnienie i pogardę, a dopiero światły XVI wieku umożliwił jego odkrycie?

tt0t06XIzP_000tp001

(teffilin) – wykonane ze skóry niewielkie pudełka, w których pobożni Żydzi trzymali fragmenty świętych pism (Tora). W czasie modlitw były przymocowywane rzemykami do głowy i słabszego ramienia (lewego u praworęcznych, prawego u leworęcznych). Jezus oskarżał Faryzeuszy o praktykowanie religijności pozbawionej wewnętrznej treści, lecz jedynie zwracającej uwagę obserwatorów. W tym celu mieli oni „poszerzać swoje filakteria i wydłużać frędzle u płaszczy” (Ewangelia według św. Mateusza, 23.5. Żydzi od 13. roku życia mieli nosić u płaszczy frędzle: białe przypominające Torę i niebieskie odzwierciedlajace niebo).

RpwL0Ndxs9qTx1

Filakterie

Kultura antyczna w państwach germańskich

Władcy państw germańskich powstających na zgliszczach Cesarstwa nie niszczyli dzieł kultury rzymskiej. Przeciwnie, Teodoryk Wielkitt0t06XIzP_000tp002Teodoryk Wielki, a później Longobardowie świadomie nawiązywali swoimi fundacjami do klasycznych wzorców architektonicznych i malarskich późnego Cesarstwa. Pod rządami Longobardów powstały wybitne dzieła łacińskojęzycznej historiografii, opisującej dzieje plemienia. Boecjusztt0t06XIzP_000tp003Boecjusz napisał słynny traktat „O pocieszeniu, jakie niesie filozofia” i przetłumaczył na łacinę pisma Platona i Arystotelesa. Nadal funkcjonowały szkoły uczące czytać i pisać po łacinie. Także w kraju Franków wciąż działały rzymskie teatry, a członkowie arystokracji rzymskiej pisali do siebie listy klasyczną łaciną, według formularza pamiętającego czasy świetności Rzymu.

Sytuacja zmieniła się w ciągu VII wieku. Klasyczna łacina, nieużywana w życiu publicznym przez polityków i administratorów, stała się językiem martwym. Rzymskie wzorce zachowań przestały imponować jako właściwe ludziom o wysokiej pozycji społecznej. Część z nich przejęły elity germańskie, ale dużo częściej arystokraci w swoich zachowaniach i twórcy – działający na ich zlecenia – w swych dziełach sięgali po elementy kultury germańskiej. Przeciwko klasycznej kulturze rzymskiej przemawiało i to, że bywała kojarzona z wrogością wobec chrześcijaństwa. Jednak jej elementy – czasami nieświadomie – były nieustannie, w różnych dziedzinach życia, wykorzystywane. Także podczas chrystianizacji ludów Północy i Wschodu.

Dla wielu osób kultura antyczna miała istotne znaczenie praktyczne. Umiejętność czytania łaciny była niezbędną dla duchownych. Cała teologia opierała się na pismach antycznych Ojców Kościoła, przede wszystkim św. Augustyna, który połączył myśl chrześcijańską z refleksją filozofów neoplatońskich. W rezultacie od swego zarania myśl chrześcijańskiego Zachodu była głęboko zakorzeniona w filozoficznych rozważaniach późnego antyku. Jednocześnie od czasów Kasjodoratt0t06XIzP_000tp004Kasjodora i jego biblioteki w Vivarium największe opactwa benedyktyńskie cierpliwie kolekcjonowały kodeksy z tekstami starożytnych. Widziano w nich doskonałe podręczniki do nauki języka i kompendia wiedzy o otaczającym świecie.

W VII–VIII wieku był to jednak tylko ułamek wielkiej spuścizny antyku. Tak jak wielki Rzym, który pozostał morzem ruin, tylko w niewielkim stopniu zamieszkany. Nadal jednak uważano go za najważniejsze miasto Europy. Szczególnie boleśnie dał się odczuć upadek szkół, do których arystokraci przestali wysyłać dzieci. Zanikała znajomość literatury antycznej, a przede wszystkim języka łacińskiego. Duchowni, dla których źródłem wiedzy miała być łacińska wersja Biblii, nie umieli jej poprawnie odczytywać, a znajomość greki była czymś zupełnie wyjątkowym. Można zapytać – ale czy było w tym coś złego? W ten sposób zaszła przecież naturalna zmiana kultury. To prawda, jednak skutkiem tej zmiany było narastanie podziałów wewnątrz społeczności europejskiej. Brakowało elementu łączącego, z pomocą którego można było stworzyć wspólnotę przekraczającą granice jednego królestwa.

Po tym rozkwicie zainteresowania wzorcami klasycznymi nastąpił krótki okres stagnacji, a nawet załamania. Był to wynik rozpadu karolińskiego cesarstwa oraz niszczycielskich najazdów Normanów i Węgrów, które doprowadziły do zniszczeń wielu skryptoriów i bibliotek klasztornych. Zainteresowanie antykiem wzrosło w 2. połowie X wieku, w kręgu elit państwa niemieckiego.
Spowodowała to cesarska koronacja Ottona Itt0t06XIzP_000tp005Ottona I, a później przybycie na dwór cesarski księżniczki bizantyjskiej, Teofano. Wraz z nią dotarły do Niemiec dzieła sztuki nawiązujące do antyku oraz ludzie wykształceni w tradycjach kultury antycznej. Wielkie klasztory cesarskie (Ratyzbona, Gorze) oraz katedry biskupie (Kolonia), przekształciły się w centra edukacyjne. Dostępność lektur łacińskich dla uczniów szkół klasztornych i katedralnych była jednak uboga. Niewiele znano oryginalnych dzieł twórców greckich i rzymskich, a niektóre wciąż uważano za niewłaściwe dla kształcenia pobożnych chrześcijan.

Przełomowym momentem w recepcji treści kultury antycznej był wiek XII. Wtedy chrześcijańscy Europejczycy odkryli dla kultury Zachodu oryginalne dzieła najważniejszych filozofów greckich. Dzięki ożywieniu kontaktów z Bizancjum i emiratami arabskimi na Półwyspie Iberyjskim na Zachód dotarły pisma nie tylko Arystotelesa, ale także Archimedesa, Euklidesa czy Hipokratesa. Przetłumaczono je na z greki i arabskiego na łacinę. Szeroko korzystano także z komentarzy badaczy muzułmańskich (Awicennytt0t06XIzP_000tp006Awicenny i Awerroesatt0t06XIzP_000tp007Awerroesa) oraz żydowskich (Majmonidesatt0t06XIzP_000tp008Majmonidesa). Nowe tłumaczenia Hipokratesa i Galena rozszerzyły wiedzę medyczną. Na pismach Arystotelesa i jego komentatorów ludzie Zachodu uczyli się logiki jako narzędzia poznania i porządkowania wiedzy. Wielu duchownych nie ufało arystotelesowskiej logice, odczytując Biblię dosłownie. Ostatecznie jednak w XIV wieku zwyciężył trend przeciwny, szukania prawdy z pomocą danego przez Boga rozumu. Niezależnie jednak od akceptacji lub odrzucenia samej myśli Arystotelesa, logika została zastosowana wobec Biblii i pism Ojców Kościoła. Zapoczątkowała w ten sposób nową formę myśli teologicznej i nauczania: scholastykę. Oparta na klasycznym schemacie pytań i odpowiedzi, krytycznie badająca teksty i otaczający świat, zapewniła wyjątkowy rozwój myśli średniowiecznej w XIII i początkach XIV wieku. I to także było zasługą ponownego odkrycia antyku, renesansu wieku XII.

Humanizm w kulturze późnego średniowiecza

Czerpanie inspiracji z kultury antycznej w średniowieczu dotyczyło różnych dziedzin w każdym z okresów. Renesans karoliński skoncentrował się na poprawności języka, kultura Cesarstwa – ottońska w X/XI wieku – na formach prezentacji władców, a renesans XII wieku – na myśli filozoficznej. Rozkwit kultury średniowiecza w XIII i 1. połowie XIV wieku zaowocował dziełami oryginalnymi, doskonale dopasowanymi do potrzeb duchowych ludzi epoki. W rezultacie zmalało zapotrzebowanie na dzieła kultury antycznej. Arystotelesa, Platona czy Pitagorasa uważano za mistrzów w poznaniu świata doczesnego. Ale to, co naprawdę istotne, odnajdywano chętniej w myśli Tomasza z Akwinutt0t06XIzP_000tp00ATomasza z Akwinu.

Głęboką zmianę w podejściu zachodnich Europejczyków do kultury antycznej zapoczątkowali Włosi. W średniowiecznej Italii narastało przekonanie o konieczności dotarcia do oryginalnych myśli i dzieł autorów antycznych i ich naśladowania. Już nie w kontekście rozważań filozoficznych i teologicznych, ale poznania człowieka. Korzenie tego późnośredniowiecznego humanizmu sięgają schyłku XIII wieku, ale w pełni widoczny staje się on wiek później. Już w XIV wieku we Florencji rozpoczynają się studia nad filozofią Platona. Skutkują one poszukiwaniem jego pism w bibliotekach całej Europy. Przełomowy okazał się wiek XV. Wówczas do Italii przybyli liczni uczeni bizantyjscy. Nasilenie kontaktów wynikało z podjęcia w latach 20. i 30. XV wieku prób powołania do życia unii chrześcijańskich Kościołów Wschodu (głównie bizantyjskiego) i Zachodu (rzymskiego) i zapewnienia pomocy wojskowej Zachodu dla Konstantynopola. Wraz z uczonymi do Rzymu przybył z Bizancjum późniejszy kardynał Bessariontt0t06XIzP_000tp00BBessarion.

Kolejna grupa przybyszów pojawiła się w Italii, uciekając z ojczyzny po zdobyciu Konstantynopola przez Turków. Żywo włączyli się oni przede wszystkim w tłumaczenie tekstów greckich na łacinę. Uczyli także greki – języka wciąż słabo znanego na Zachodzie - umożliwiając badaczom korzystanie z oryginalnych tekstów starożytnych. W odróżnieniu od renesansu XII wieku, ten żywy w Italii XV‑wieczny ruch intelektualny skoncentrował się na badaniu dzieł literatury, historiografii, filozofii. Dużo mniejszą rolę odgrywały studia nad traktatami z zakresu nauk ścisłych i o Ziemi.

Humaniści nie koncentrowali się wyłącznie na studiach nad literaturą grecką. Starali się – ponownie – oczyścić klasyczną łacinę z dodanych do niej w średniowieczu nowych słów, zasad ortografii i gramatyki. Powracali do form literackich zarzuconych w średniowieczu i tematów nieobecnych w literaturze tych czasów. Przygotowywali mowy i listy wzorowane na dziełach rzymskich, pisali dzienniki i pisma o charakterze autobiograficznym.

Wreszcie zdano sobie sprawę, że łacina, którą posługiwali się wielcy twórcy starożytni, w tamtych czasach była językiem potocznym. Uznano więc, że możliwe jest – zgodnie z wzorcami antycznymi – pisanie dzieł literackich w języku ojczystym. Świadomość tego faktu miała daleko idące konsekwencje dla całej kultury Europy. Humanizm był odrębnym nurtem w kulturze średniowiecznej, zapowiadał nowe czasy Renesansu, czasy końca uniwersalnej wspólnoty Europy i początku kultur narodowych. Wskazywał też, jak wielki był wśród intelektualistów średniowiecza głód nowych myśli, których szukano przede wszystkim w antycznym dziedzictwie kultury europejskiej.