Kiedy przygotowujemy tekst, piszemy z jakąś intencją lub z emocjami („chcę cię poinformować”, „chcę cię przekonać”, „chcę, żebyś to wiedział”, „mam wątpliwości” itp.). Raz są to stanowcze wypowiedzi, mocne stwierdzenia, innym razem – wątpliwości. Te różne sensy zdradza czasami melodia wygłoszonej wypowiedzi (inaczej – intonacja), jak również interpunkcja w komunikatach zapisanych.

Zdarza się też, że jedno wypowiedzenie, które składa się z kilku choćby słów (np. „Nie” + „możesz” + „przyjść”), może być przez słuchacza lub czytelnika odebrane jako komunikat o różnym znaczeniu. Wystarczy zmienić melodykę zdania lub zakończyć tekst pisany trzema różnymi znakami interpunkcyjnymi: kropką (.), pytajnikiem (?) lub wykrzyknikiem (!). Jak mogą wówczas być odczytane intencje nadawcy? Możemy odnaleźć co najmniej trzy różniące się przekazy: informację („Nie możesz przyjść”), wątpliwość („Nie możesz przyjść?”), stanowczy zakaz („Nie możesz przyjść!”).

Gramatyka zatem pomaga nam w różnorodny sposób przekazywać nasze intencje komunikacyjne. Możemy posługiwać się zdaniami wyrażonymi z różną siłą lub formami gramatycznymi, za którymi kryją się informacja, przypuszczenie (wątpliwość) czy nawet rozkaz.

Intencje komunikacyjne a typy zdań

Wiemy już, że różne postawy i uczucia możemy zaznaczać w tekście za pomocą znaków interpunkcyjnych. Jeśli zamieszczamy informacje bez emocji, zdania kończymy kropką. Gdy z kolei mamy jakieś wątpliwości lub chcemy się czegoś dowiedzieć, posługujemy się zdaniami zakończonymi pytajnikiem. A jeśli zależy nam na tym, aby przekaz był pełen emocji lub aby odbiorca silniej na niego zareagował, wybieramy wykrzyknik. Te wypowiedzenia mają nie tylko różne zabarwienie emocjonalne, ale przede wszystkim zdradzają różne postawy i intencje nadawców. Trzy typy zdań (oznajmujące, pytające lub wykrzyknikowe) zdradzają różne nastawienie autora tekstu do spraw, które opisuje, a poniekąd jego postawę wobec odbiorcy. Można by je w skrócie ująć tak:

Typ zdania

Intencje komunikacyjne w odmianie czasownika. Kategoria trybu

Ton wypowiedzi możemy zmieniać nie tylko za pomocą znaków interpunkcyjnych lub intonacji. Charakter naszych tekstów się zmienia, jeśli pojawiają się różne formy trybu w czasownikach. Właśnie po to odmieniamy czasowniki przez tryby, aby – po pierwsze – mówić o faktach, podawać sprawdzone informacje i sądy („widziałem”, „szedłem”, „nauczyłam się”) – są to formy trybu oznajmującego. Po drugie, często chcemy kogoś ostrzec przed czymś lub coś mu rozkazać, a nawet wyrazić sprzeciw („uważaj”, „zróbcie”, „nie przeszkadzaj”) – posługujemy się wówczas formami trybu rozkazującego. A jeśli wyrażamy jakieś wątpliwości, przypuszczamy, że coś mogłoby się wydarzyć, lub marzymy o czymś („zauważyłabym”, „byłoby zalało”, „wygrałbym”) – używamy trybu przypuszczającego.

Najważniejsze wiadomości o trybach przedstawia poniższy schemat:

Tryb czasownika

Jak jeszcze wyrażamy intencje komunikacyjne?

Informacje o faktach, przypuszczeniach czy stanowczych postawach kierowanych wobec kogoś (rozkaz – ostrzeżenie – groźba) odczytujemy również ze znaczeń wyrazów, które znajdziemy w wypowiedzi. Można powiedzieć, że obudowują one najważniejszą myśl i czasem zmieniają styl całego komunikatu. Służą do tego przykładowo wybrane przysłówki i przymiotniki: „orientacyjnie”, „naturalnie”, „niezbity”, „niezaprzeczalny”, „realny”, „istotny”.

Taką stylistykę mają również krótkie wyrazy, które czasami oddzielamy przecinkiem. Są to:

Wykrzykniki

Partykuły

To, czy mówimy o faktach, przypuszczeniach bądź mocnych słowach kierowanych do kogoś, można odczytać również z różnych metaforycznych powiedzeń, frazeologizmów lub wyrażeń. Dużo ich przecież w codziennych rozmowach! Na przykład nasze zdecydowanie jest komunikowane za pomocą takich zwrotów, jak: „na mur beton”, „na sto procent”, „na serio”. Wątpliwa treść opisywana jest w towarzystwie powiedzeń: „na dwoje babka wróżyła”, „wróżyć z fusów”, „ujdzie od biedy” („obleci”). Czasami możemy komunikować niepewność lub nawet życzenia, że coś się po naszych słowach czy działaniach stanie: „a nuż”, „jak to się mówi”.