Smith o wydajności manufaktury

Weźmy dla przykładu niepozorne rękodzieło, które jednak: swym podziałem pracy często zwracało na siebie uwagę, a mianowicie rzemiosło wyrobu szpilek. Robotnik nie zaprawiony do tej roboty (którą podział pracy uczynił odrębnym rzemiosłem) i nie obeznany z używanymi w niej maszynami (do których wynalezienia podnietę dał prawdopodobnie tenże podział pracy), potrafiłby może przy największej pilności zrobić jedną szpilkę na dzień, ale z pewnością nie zrobiłby dwudziestu. Sposób jednak obecnego prowadzenia tej roboty czyni ją nie tylko odrębnym rzemiosłem, ale dzieli ją jeszcze na szereg gałęzi, których większość stanowi również pewnego rodzaju odrębne fachy. Jeden robotnik wyciąga drut, drugi go prostuje, trzeci tnie, czwarty zaostrza, piąty toczy koniec dla osadzenia główki; sporządzenie główki wymaga dwóch lub trzech oddzielnych czynności; osadzenie główki stanowi odrębną pracę, jak również bielenie szpilek; nawet wtykanie szpilek w papier stanowi oddzielne zatrudnienie; w ten sposób ważne rzemiosło wyrobu szpilek podzielone jest na blisko 18 różnych czynności, które w niektórych rękodzielniach wykonywane są przez różnych pracowników, gdy w innych jeden pracownik ma z nich dwie lub trzy do wykonania. Widziałem małą pracownię tego rodzaju, gdzie zajętych było tylko dziesięć osób; niektóre z nich miały dwa lub trzy różne zatrudnienia. Chociaż ludzie ci byli bardzo biedni i wskutek tego tylko skąpo zaopatrzeni w niezbędne maszyny, byli przecież w stanie przy pewnym wysiłku wyprodukować wspólnie około dwunastu funtów szpilek dziennie. Ponieważ na funt szpilek przypada z góra 4000 szpilek średniej wielkości, więc owe dziesięć osób było w stanie wyprodukować wspólnie ponad 48000 szpilek na dzień. Ponieważ każda z nich robiła dziesiątą cześć owych 48000 szpilek, ; można wiec uważać, że wyrabia 4800 szpilek dziennie. Gdyby natomiast każda z tych osób pracowała oddzielnie i samodzielnie i nie była uprzednio wyszkoloną w tej specjalnej pracy, to z pewnością żadna z nich nie zrobiłaby dwudziestu, a może nawet nie zrobiłaby i jednej szpilki na dzień; to znaczy, że nie zrobiłaby 240, a może nie zrobiłaby nawet 4800 części tego, co są w stanie wyprodukować teraz dzięki właściwemu podziałowi i połączeniu swych różnych czynności.

D Źródło: Smith o wydajności manufaktury. Cytat za: Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870. Wybór tekstów źródłowych, Cz. II pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951, str. 44-45.

Marks o rozwoju maszyny i przejściu do produkcji fabrycznej

Wzrost rozmiarów maszyny roboczej oraz liczby jej narzędzi czynnych równocześnie wymaga mechanizmu poruszającego o większej masie; z kolei zaś mechanizm ten dla pokonania własnego oporu wymaga siły napędowej potężniejszej niż ludzka, nie mówiąc już o tym, iż człowiek jest bardzo niedoskonałym środkiem wytwarzania ruchu ciągłego i jednostajnego. Jeżeli człowiek działa już tylko jako prosta siła napędowa, jeżeli więc maszyna narzędziowa zajęła miejsce narzędzia, to siły przyrody mogą zastąpić go jako siłę napędową. Ze wszystkich wielkich sił napędowych, przekazanych nam przez okres rękodzielniczy, najgorszą była siła końska, po części dlatego, że koń ma własną głowę, po części zaś z tego powodu, że jest kosztowny i że możność posługiwania się nim w fabrykach jest bardzo ograniczona. Jednakowoż wielki przemysł w swym okresie dziecięcym nie mało używał koni, o czym świadczą nie tylko skargi ówczesnych pisarzy, upatrujących w tym szkodę dla rolnictwa, lecz również przekazany nam z owych czasów zwyczaj obliczania siły mechanicznej na horse powers (siły końskie). Wiatr był zbyt niestały i zbyt nieobliczalny, a przy tym stosowanie siły wodnej w Anglii, kolebce wielkiego przemysłu, przeważało już w okresie rękodzielniczym. Już w XVII wieku próbowano wprawiać w ruch dwa koła młyńskie i dwa kamienie młyńskie za pomocą jednego koła wodnego. Ale wtedy wynikło przeciwieństwo między rozrośniętym mechanizmem transmisyjnym, a zbyt małą w stosunku do niego siłą wodną; była to jedna z okoliczności, które doprowadziły do dokładniejszego poznania praw tarcia. Podobnie nierównomierne działanie siły napędowej w młynach, poruszanych za pomocą dźwigni, a więc za pomocą pociągnięć i uderzeń, doprowadziło do wynalezienia i do zastosowania koła rozpędowego, które później odegrało tak wybitną rolę w wielkim przemyśle. W ten sposób w okresie rękodzielniczym rozwinęły się pierwsze naukowe i techniczne elementy wielkiego przemysłu. Przędzarki o ruchu ciągłym (throstle) systemu Arkwrighta od początku już miały napęd wodny. Jednak stosowanie siły wodnej jako powszechnej siły napędowej było też związane z szeregiem trudności. Siła ta nie mogła być dowolnie powiększana, na niedobór jej nie było rady, nieraz brakło jej zupełnie, a przede wszystkim była natury czysto lokalnej. Dopiero druga maszyna parowa Watta, tak zwana maszyna o działaniu podwójnym, okazała się motorem, który sam sobie wytwarza siłę napędową spożywając wodę i węgiel i którego działanie poddaje się zupełnie kontroli człowieka. Maszyna ta ruchoma i sama będąca środkiem lokomocji, miejska, a nie wiejska jak koło wodne, pozwalała skupiać produkcję w miastach, zamiast rozpraszać ją po wsiach. Wreszcie maszyna parowa technicznie daje się wszędzie zastosować, a instalacja jej jest stosunkowo mało zależna od okoliczności lokalnych. Wielki geniusz Watta okazał się w objaśnieniu patentu otrzymanego przezeń w kwietniu 1784 r., gdzie określa on swą maszynę parową nie jako wynalazek służący do jakiegoś poszczególnego celu, lecz jako powszechną siłę napędową wielkiego przemysłu. Wspomina on tam o zastosowaniach, z których niektóre, jak np. młot parowy, miały się urzeczywistnić z górą pół wieku później. Jednak powątpiewał on o‑możności zastosowania maszyny parowej do żeglugi. Spadkobiercy jego, „Boulton and Watt”, na wystawie przemysłowej londyńskiej w 1851 r. wystawili największą maszynę parową dla wielkich parowców morskich.

Dopiero odkąd narzędzia organizmu ludzkiego przekształciły się w narzędzia mechanicznego aparatu maszyny narzędziowej, dopiero od tej chwili również maszyna poruszająca przybiera postać samodzielną, zupełnie uniezależnioną od granic siły ludzkiej. Wraz z tym pojedyncza maszyna narzędziowa, którą rozpatrywaliśmy dotychczas, schodzi do roli prostego składnika produkcji maszynowej. Jedna maszyna poruszająca mogła odtąd wprawiać w ruch jednocześnie wiele maszyn roboczych. Ze wzrostem liczby maszyn roboczych jednocześnie poruszanych wzrasta również maszyna poruszająca, a mechanizm transmisyjny rozrasta się w aparat dalekonośny (…)

E Źródło: Marks o rozwoju maszyny i przejściu do produkcji fabrycznej. Cytat za: Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870. Wybór tekstów źródłowych, Cz. II pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951, str. 45-48.