Stanisław Dunin Karwicki o równowadze między stanami

Teraz, kiedy uważamy stan polskiego państwa i sposób rządów w nim, widziemy, że złożony jest z tych trzech sposobów rządzenia. Jest monarchija w królu, arystokracyja w senacie, demokracyja w szlacheckim stanie, a tak jest częścią królestwo, częścią rzeczpospolita […].

A toć jest prawdziwe źrzódło wszystkich tu u nas w Polszcze dyfidencyj [nieufności], kłótni, mieszanin wewnętrznych, że dwie z przyrodzenia sobie przeciwne i wrodzoną niby mające antypatię rzeczy a obie możne mamy: to jest majestat królewski z wolnością narodu. Bo królom wrodzony jest apetyt wolnowładnego panowania i przysiodłania wolności. Naprzeciw wolności wrodzona jest konserwacyja samej siebie, przy tym, że z przyrodzenia bojaźliwa jest i podejrzeniem nadrabiająca wolność, stąd ustawiczne od dworu i dworskich kreatur dyfidencyje […]. Tak dalece, że podczas [dotychczas] chwytaliśmy się do konserwacyjej wolności takich sposobów, który ją prędzej do zguby przywiść mogły, jako były rokosze, rwanie sejmów i insze tym podobne […].

Zdał się na to sposób skuteczny, żeby między tymi dwoma stanami królewskiego majestatu i szlacheckiej wolności dać niby ścianę i przegrodę jakąś, intermedium ordinem [stan pośredniczący], stan senatorski, który by majestatowi z jednej, a wolności z drugiej strony granic należytych przestępować nie dał […]. Ale tych czasów doznaliśmy, że ciż sami, co mieli mediować i majestat z wolnością jak na równej wadze trzymać, samiż, mówię, albo majestat przeciw wolności, albo wolność przeciw majestatowi podburzali […] dla swoich nieszczęśliwych prywatnych interesów albo uraz.

I trzeba tu na jedno z tego dwojga odważyć się: to jest albo królowi dać w moc rząd wszytek i succesivum regnum [monarchię dziedziczną], wymówiwszy sobie prawa pewne u niego, tak jako przed czterdziestą lat Danija uczyniła, albo ocerklować królewską potencyją tak, żeby niczym, ani datkiem, ani karą nie był straszny wolności, bo zwyczajnie, kogo się nie obawiam, temu konfiduję [wierzę]. Co do pierwszego, mówiąc prawdę, najskuteczniejszy to jest sposób rządów, kiedy jednego przy dobrych konsyliarzach [doradcach] słuchają wszyscy, bo i dyspozycyja wszystkiego sekretna i egzekucyja prędka, na czym dwojgu najwięcej w sądach zależy, kiedy do tego pan rozumny, dobry […] szczęśliwy, nic lepszego […].

Co do drugiego sposobu, ponieważ w każdym państwie najlepsze są te rządy, które do geniuszu narodu stosują się (bo do szczęśliwych rządów nie tylko mądrość rozkazującego, ale też i ochotnego posłuszeństwa słuchających potrzeba) […] zaczym, że naród polski ma wrodzoną inklinacyją do wolności i już przywykł do niej […].

Ale zaś kiedy pierwszy królewski stan monarchiam [królestwo] reprezentujący chcemy w potencyjej jego ocerklować, bojąc się, żeby in absolutum dominium [do absolutnej władzy] nie poszedł, toć też trzeba temu zabiegać oraz, żeby zaś drugi stan, Senat i możniejsi nie brali sami góry przygniótłszy władzę królewską, żeby status ich aristocraticus [arystokratyczny] nie obrócił się in oligarchicum [w oligarchię]. Zarówno i trzeci stan szlachecki democratiam [demokrację] zawierający, aby się nie zakończył ochlocratia [rządami tłumu] albo zamieszaniem niebezpiecznym.

4 Cytat za: tekst dostępny online: bazhum.muzhp.pl.