Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795-1864

Werbunek do Legionów wg Pamiętnika Luxa‑Wierzbickiego

Legiony z wojsk austriackich w niewole zabranych w różnych bitwach w Niemczech i we Włoszech składały się, w mniejszej ich daleko liczbie ze zbiegów. Jeńcy ci po kilka lat we Francji zamieszkiwali, zastępowali w robotach wiejskich spisowych do wojska wybranych. Przyzwyczajeni do ludzkiego z nimi postępowania i do wygód w ich kraju rodzinnym nieznanych, namawiani przez oficerów polskich wysłanych do zbierania nowozaciężnych, chociaż przymuszani nie byli, (…) chętnie przyjmowali służbę, robiąc ofiarę z pomyślnego dla nich we Francji pobytu. Gdy przyrzeczenia te nie ziszczały się tak prędko, jak się spodziewali, i gdy z odwykłych trudów wojennych na nowe wystawionymi byli, niechęć do służby wojskowej w nich wzrastała tem mocniejsza, iż po kilka i killnaście lat do ścisłej regularności niemieckiej przywykli narzecze nawet macierzyste z niemieckiem pomieszawszy nowe między niemi ukształcili się (…) Różnica przytem charakteru Mazurów [mieszkańców Mazowsza] od Rusinów z Galicji dawnej i pokolenia pod panowaniem austriackiem rozrodzone(go) mało albo żadnego wyobrażenia o bycie politycznym Polski mającego, wzbudzał(a) niejako niechęć ku oficerom, których nazywano z Warszawy przybyłych, to jest ich rozumieniem jakby cudzoziemców. Pomimo poświęcenia się, męstwa i roztropności w postępowaniu oficerów odzywał się duch przychylności do dawnej służby austriackiej. Nie tajno to było, iż oficerowie na niebezpieczeństwo w czasie bitew od swoich żołnierzy nie byli pewnymi, często słyszeć się dawały pogróżki korzystania z każdej sposobności przejścia napowrót w szeregi austriackie. Łatwo by to było wykorzenić tak szkodliwe pomysły w kilku głosach utworzone, lecz tu prawie powszechny dał się słyszeć lubo pokątny odgłos. Później, gdy wojsko austriackie wybierało z ostatniego zaboru Polski ludzi z Mazurów, tymi to legiony znacznie dokompletowane zostały. Świeży ten austriacki rekrut pojął lepiej sprawą kraju swego, sprzyjał oficerom, a nawet wielu między nimi znalazł, którzy z dziedzicznych majątków wybierani bywali, wraz z dawnymi panami a teraz oficerami i dowódcami dziecinne lata przepędzali.

A Źródło: Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795-1864, oprac. S. Kieniewicz, T. Mencel, Wł. Tostocki, Warszawa 1956, s. 88–89.

R. Bielecki, A. Tyszka Dał nam Przykład Bonaparte. Wspomnienia i relacje żołnierzy polskich 1796-1815

Sytuacja legionistów po pokoju w Luneville wg relacji Karola Kniaziewicza.

Żołnierza polskiego dotąd łudziła nadzieja, że zwycięstwa Francuzów, w których miał część, inną dadzą postać północnej Europie, że los narodu niegdyś wolnego obojętnym dla Francji nie będzie, że ta wdzięczna będzie narodowi polskiemu, że ten nie mając bytu politycznego więcej ludźmi posiłkował niż te ludy, którym wolność nadała. Lecz niestety! Pokój w Luneville zawarty, którym traktujące mocarstwa wzajem dawne i nowe nabycia sobie zabezpieczyły, tę nadzieję zniszczył. Nadto widocznym to było, że wolność Francji, Holandii i Włoch, tak drogo krwią ludzką okupiona, długo utrzymać się nie może.

B Źródło: R. Bielecki, A. Tyszka, Dał nam Przykład Bonaparte. Wspomnienia i relacje żołnierzy polskich 1796-1815, t. 1, Kraków 1984, s. 44–45.