Saturnin Dąbrowski – Agraryzm jako misja dziejowa chłopów

(…) Określenie „warstwy chłopskie” użyte zostało bez jakichkolwiek chęci wywołania efektów demagogicznych. Przez to określenie pragniemy nie tylko uprzytomnić fakt upośledzenia ekonomicznego i społecznego rzesz wiejskich, a również wskazać na te właściwości socjologiczne, które z tych rzesz czynią podstawę cielesną organizmu narodowego. Rzesze chłopskie są protoplazmą, która przed wiekami wyłoniła inne warstwy narodu, a następnie nieustannie je zasilała. W współczesnej epoce proces przenikania sił żywotnych ze źródeł, bijących na nizinach społecznych, do wyższych warstw, jest tak potężny, że nabiera znaczenia misji chłopstwa w narodzie.

Mimo odgrywania podstawowej roli biologicznej w organizmie narodowym rzesze wiejskie dotychczas nie przejawiły swej indywidualności społeczno-politycznej w całokształcie sprawy narodowej (…). Rzesze wiejskie zachowały więc swój pierwotny charakter społeczny. Ich światopogląd ideologiczny jest prosty, lecz zarazem dziewiczy – nieobciążony konsekwencjami aktywności z przeszłości i niewypaczony rutyną żadnych doktryn.

Określenie „chłopski” – zamiast wyrażenia „ludowy”, którego znaczenie jest jednak ogólniejsze i ma posmak romantyczny, dosadniej uwydatnia pierwotność rozwojową i dziewiczość ideologiczną, które to właściwości warstwom chłopskim dają pełnię swobody przy wyborze właściwej postawy wobec najdonośniejszych zagadnień bytu narodowego, jakie wysuwa chwila bieżąca i najbliższa przyszłość.

Na zakrętach dziejowych

W poszczególnych epokach rozwoju dziejowego przodujące miejsce zwykle zajmuje jedna warstwa społeczna, która w danym okresie wykazuje tak wielką prężność rozwojową własnego środowiska, że przoduje wszystkim dziedzinom życia narodowego i nadaje ton całej epoce.

Misja każdej z takich warstw w całej pełni wyodrębnia się poczynając od pewnych wypadków dziejowych, które są jakby przełomem, świadczącym, że nowe siły i kierunku rozwojowe uzyskały przewagę nad starymi (…).

Warstwa chłopska na widowni dziejowej

Pod względem uwydatnienia kierunku ideowego zbliżającej się epoki – znajdujemy się jakby w stanie ideowego bezkrólewia: jaka warstwa nadawać będzie ton dalszemu rozwojowi stosunków gospodarczych, społecznych i kulturalnych?

Rywalizujące dotychczas o ten prymat burżuazja i proletariat, znajdują się jakby w stanie równowagi sił i wpływów; właściwie należałoby powiedzieć: w stanie równowagi bezwładu fizycznego i niemocy ideowej.

Czy rozwój dziejowy wprowadza na widownię nową warstwę społeczną?

(…) W Polsce rozwój dziejowy niemal do ostatniej chwili odbywał się bez udziału najliczniejszej warstwy ludności – to jest chłopstwa. Ludność wiejska przez swą pracę stwarzała tylko materialne podstawy, na których inne warstwy rozwijały wartości, które obejmujemy pojęciem gospodarstwa polskiego, społeczności polskiej i kultury polskiej. W całym tym wysiłku twórczym wieś brała słaby udział i bynajmniej nie troszczyła się o zapewnienie dla siebie dobrodziejstw z dorobku cywilizacyjnego i kulturalnego.

Ta abstynencja i obojętność chłopstwa tłumaczy się tym, że system gospodarstwa społecznego przez długie wieki utrzymywał wieś w całkowitym odosobnieniu ekonomicznym. Natomiast warunki zewnętrzne – wolne obszary ziemi – umożliwiały zdobywanie podstaw dla bytu materialnego. Wprawdzie był to byt nędzny, ale utrzymywał się w dotychczasowym, niezmienianym nastawieniu przy tradycyjnych formach gospodarowania.

Dopiero niedawno – jeżeli czas będziemy oceniać w perspektywie dziejowej – kapitalizm wyrwał wieś z ekonomicznego odosobnienia. Chłopstwo zetknęło się ze światem, a fakt ten rozszerzył w nim zainteresowania kulturalne oraz wzbudził nowe potrzeby cywilizacyjne. Jednocześnie poczęły się kurczyć podstawy materialne bytu ludności wiejskiej. Wyczerpane zostały obszary ziemi (uwzględniając konieczną parcelację), a gospodarka przy dotychczasowych sposobach nie dostarcza niezbędnych środków dla utrzymania wzrastającej ludności. Trzeba więc szukać nowych sposobów dla zapewnienia sobie bytu odpowiadającego warunkom wzrastających potrzeb kulturalnych i cywilizacyjnych.

Okoliczności te w warstwie chłopskiej wzbudziły coraz to potężniejszą prężność rozwojową. Początkowo prężność ta nie spowodowała zbyt znacznego podniesienia pozycji chłopstwa w życiu wewnętrznym narodu, ponieważ narastające siły rozwojowe znajdowały ujście przez klapę bezpieczeństwa, jaką niezawodnie była emigracja.

Emigracja zewnętrzna pochłaniała najenergiczniejsze czynniki, których siła twórcza całkowicie była stracona dla społeczności wiejskiej i dla narodu. Emigracja wewnętrzna, do miast, odrywała liczne rzesze od rodzimego środowiska własnej społeczności i zasilała nimi zastępy proletariatu miejskiego.

Obecnie, na skutek zbiegu różnych okoliczności zewnętrznych, działanie emigracyjnej klapy bezpieczeństwa zostało tak dalece ograniczone, że wcale nie daje ona upustu dla narastającej prężności warstwy chłopskiej. Nie znajdując ujścia dla swego materiału ludzkiego, wieś musi szukać innych sposobów, które rozwikłałyby problemy, związane z jej bytem i pracą oraz wyprowadziły ją na szerokie i pewne drogi: rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego.

Aby zadania tego dokonać, potrzebna jest koncepcja, która ogarnęłaby wszystkie zagadnienia życia wsi i w realnych warunkach obecnego bytu narodu wyprowadziła jasny drogowskaz przyszłości (…).