Ważne daty

Wprowadzenie

Wyjątkowe zainteresowanie kulturą ludową, rozbudzone w II połowie XVIII w. pismami Johanna Gottfrieda Herdera oraz Jeana‑Jacquesa Rousseau, wpłynęło m.in. na zainteresowanie XIX‑wiecznych kompozytorów nawiązywaniem do folkloru muzycznego.

Rc5Z35wU8pR8H1

Portret Johanna Gottfrieda Herdera namalowany przez Antona Graffa. Mężczyzna z wyraźnymi rysami twarzy, młody, lekko uśmiechnięty. Na głowie ma rzadkie, jasne włosy, po bokach są pokręcone. Ubrany jest w białą koszulę i ciemną kurtkę.

RepQh58n1c8Ck1

Portret Jean-Jacques Rousseau namalowany przez Maurice Quentin de La Tour. Mężczyzna z przyjaznym wyrazem twarzy, lekko uśmiecha się. Ma kręcone, siwe, długie włosy. Ubrany jest w biały golf i brązową kamizelkę oraz marynarkę.

Niemiecki muzykolog, Walter Wiora, nazwał tego typu praktyki drugim bytem folkloru, czyli pozbawieniem muzyki tradycyjnej przynajmniej jednego z charakterystycznych dlań elementów, w tym wypadku folklorFolkloryzmfolklor muzyczny zafunkcjonował poza swym pierwotnym kontekstem. To, co naturalne i powszechne, wprowadzone zostało bowiem w krąg muzyki profesjonalnej.
Choć w odniesieniu do muzyki polskiej najczęściej wskazuje się na patriotyczne bądź ideologiczne bodźce wpływające na zainteresowanie kompozytorów folkloryzmem, motywacje i preferencje twórców były rozmaite, co spróbujemy w dalszej części lekcji przybliżyć.

Folkloryzm w muzyce polskiej przed XIX w.

Jednym z pierwszych polskich przykładów przeniesienia folkloru muzycznego do twórczości kompozytorskiej jest Canzona prima a due Marcina Mielczewskiego. Utwór powstał w pierwszej połowie XVII w. (ok. 1620–1630). Jan Stęszewski doszukał się w CanzonieCanzonaCanzonie Mielczewskiego wielu cytatów z melodii polskich pieśni i tańców ludowych zawartych w tabulaturachTabulaturatabulaturach. Ponadto, jeden z fragmentów utworu wykazuje wręcz uderzające podobieństwo z melodią, która po dzień dzisiejszy śpiewana jest na Kurpiach w Puszczy Zielonej. Kompozycja Mielczewskiego nie jest zatem do końca samodzielna – zdecydowanie więcej jest tu cytatów niż fragmentów pochodzących z inwencji kompozytora. Ponadto uwagę zwraca w wielu fragmentach brzmienie zespołu wykonawczego, które przypomina brzmienie muzyki czyli kapeli ludowej.

RM61ndybKXl6g1

Ilustracja przedstawia okładkę zbioru dzieł wszystkich Marcina Mielczewskiego, wydanych w serii „Monumenta Musicae in Polonia”.

Na stronie ninateka.pl zamieszczone jest nagranie pierwszej Canzony a duem9abde2539e1270f0_0000000000004Canzony a due Marcina Mielczewskiego. Wysłuchaj tej XVII‑wiecznej kompozycji i spróbuj odpowiedzieć, na czym polega w muzyce profesjonalnej stylizowanie brzmienia na wzór ludowej kapeli.

Folkloryzm w muzyce polskiej XIX w.

R1X06VNes127p1

Ilustracja przedstawia portret Fryderyka Chopina namalowanego przez Eugène Delacroix. Kompozytor ma lekko spiczasty nos. Włosy lokowane, dłuższe w kolorze brązu. Ubrany w ciemny garnitur.

W XIX w. idea muzyki narodowej najpełniej realizowała się w gatunku opery. Fryderyk Chopin namawiany był przez wielu przyjaciół do napisania opery, lecz nigdy takiego utworu nie skomponował. W jednym z listów napisał nawet: Norwid mię lepiej od Mickiewicza rozumie, bo kiedy Mickiewicz mnie do napisania opery narodowej popychał – Norwid, znając granice moje, nigdy się z czymś takim do mnie nie odezwał.

Wysłuchajcie dowolnego mazurka, poloneza lub finału z dowolnego Koncertu fortepianowego. Czy rację mieli przyjaciele namawiający Chopina do skomponowania narodowej opery, czy zachodni kompozytorzy uważający, że muzyka instrumentalna Chopina zawiera w sobie pierwiastek polski (pisali nawet, że jest zbyt polska – zu polnisch). Uzasadnijcie odpowiedź.

Największy po Chopinie – Karol Szymanowski

Za największego po Chopinie uchodził kompozytor tworzący na przełomie XIX i XX w. oraz w pierwszych dziesięcioleciach XX stulecia Karol Szymanowski. Utwory, które pisał po roku 1920, stanowią wzory nowoczesnego wykorzystania ludowego tworzywa muzycznego, co dało podwaliny dla kształtowania się nowej koncepcji stylu narodowego. Nawiązywał do muzyki górali podhalańskich i do folkloru puszczaków (Kurpie). Pisząc w roku 1928 Pieśni kurpiowskie na chór mieszany oraz w latach 1930–1933 na głos i fortepian oparł się na zbiorze pieśni kurpiowskich opublikowanym przez księdza Władysława Skierowskiego. Jego opracowania mazurków, łączące w genialny sposób właściwości muzyczne Podhala (charakterystyczne rytmy dwudzielne) i cechy gatunkowe mazurka (trójdzielność), rozpoczęły w polskiej kulturze muzycznej swoistą mazuromanię, którą dodatkowo podsycały okrągłe rocznice chopinowskie.

R1MRhAWwrHyGB1

Fotografia przedstawiająca Karola Szymanowskiego. Mężczyzna w średnim wieku, ma gęste, wyraziste brwi i wąsik. Ubrany jest w kapelusz, białą koszulę, ciemną muszkę i ciemny płaszcz. Wyraz twarzy ma przyjazny, lekko uśmiechnięty.

Jednym z kontynuatorów nowego folkloryzmu zapoczątkowanego przez Karola Szymanowskiego był Roman Maciejewski. W swych Mazurkach (komponowanych najpierw w Polsce, a następnie poza jej granicami) wprowadzał cytaty z polskich melodii ludowych. W jednym z fortepianowych Mazurków przewija się melodia najstarszej polskiej pieśni obrzędowej O chmielu, chmielu (towarzyszącej obrzędowi oczepin).

Przykład muzyczny:

R1D3EbEkbqLq21

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę - Romana Maciejewskiego. Romanowski był jednym z kontynuatorów nowego folkloryzmu zapoczątkowanego przez Karola Szymanowskiego. Jest on blondynem, ma krótko ścięte włosy, wyraziste, ciemne brwi i ciemne znamię między brwiami. Mężczyzna ma przyjazny wyraz twarzy, lekko się uśmiecha. Ubrany jest w bluzę z kapturem.

Folkloryzm po II wojnie światowej

Refleksja estetyczna Szymanowskiego stała się ważnym głosem w toczącej się w okresie międzywojnia dyskusji dotyczącej polskiego idiomu muzycznego, a zagadnienie muzycznego stylu narodowego powróciło po II wojnie światowej jako problem nadal nurtujący kompozytorów. Artykułowanie specyfiki muzyki polskiej odbywało się m.in. poprzez zastosowanie w utworze muzycznym tworzywa ludowego. Obecność elementów folkloru muzycznego w utworach była jednak dwojako percypowana. W pierwszych latach powojennych, szczególne zainteresowanie folklorem utożsamiano z kształtowaniem muzycznego idiomu narodowego (kompozytorzy podkreślali kwestię patriotyzmu wobec ponownej groźby utraty suwerenności, zaznaczali, że polskie dzieci powinny uczyć się grać z polskich podręczników, realizowali zamówienia powstających po wojnie placówek i zespołów artystycznych).

RVQl5qPkK0ULk1

Fotografia przedstawiająca Witolda Lutosławskiego. Kompozytor siedzi przy fortepianie, lekko się uśmiecha. Jest łysiejący na czole. Ubrany jest w niebieską koszulę, brązowy krawat i garnitur.

Przykład muzyczny:

Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych zmieniła się perspektywa postrzegania tej kwestii – ludowość stała się bowiem jednym z postulatów estetyki socrealizmu. Eksplorację tworzywa ludowego zaczęto pojmować wówczas jako strefę bezpieczeństwa – utwór muzyczny zawierający nawiązanie do folkloru muzycznego stawał się bezpieczny wobec cenzury i można było tym samym zawrzeć w nim rozwiązania zmierzające do unowocześnienia języka.

Takie postrzeganie folkloru doprowadziło do porzucenia go jako tworzywa kompozytorskiego po roku 1956, czyli w momencie, kiedy nareszcie można było pisać zgodnie z wewnętrznymi potrzebami artystycznymi. Ponadto, po latach wmawiania, że głównym czynnikiem mającym zapewnić poprawność muzyczną był [...] ludowy koloryt i narodowy klimat twórcy porzucili folklor i skierowali swą uwagę w stronę nowych technik kompozytorskich.

Choć muzyka ludowa została skutecznie obrzydzona przez natrętne PRL‑owskie środki rażenia, pojawili się twórcy, którzy powrócili do folkloryzmu, odkrywając w nim elementy pokrewne muzyce awangardowej II połowy XX w. Wojciech Kilar tak pisał o swej ponownej fascynacji muzyką ludową: uświadomiłem sobie, że sposób grania wiejskich muzykantów, sposób traktowania przez nich materiału dźwiękowego, jest [...] bliski temu, co się obecnie dzieje w twórczości profesjonalnej. Ta muzyka, wyzbyta zawodowych, koncertowych obciążeń, pozbawiona obowiązujących w XIX i XX wieku ciągów napięciowych, grana w sposób niezwykle szorstki, chropawy, nie licząc się z instrumentem... a traktując go jako przedmiot atakowania, znęcania się.

Rac7hTFrGs18f1

Fotografia przedstawiająca Wojciecha Kilara. Kompozytor jest skupiony, zamyślony z poważnym wyrazem twarzy. Na lewej ręce ma zegarek. Ubrany jest w niebieską koszulę w białe paski i marynarkę.

Z pietyzmem do polskiego folkloru muzycznego odnosił się także Henryk Mikołaj Górecki. W cyklu pieśni kurpiowskich Hej, z góry, z góry, kóniku bury zainspirował się, podobnie jak ongiś Szymanowski, zbiorem ks. Władysława Skierkowskiego Puszcza Kurpiowska w pieśni.

R18velvfIMDdt1

Fotografia przedstawiająca Henryka Mikołaja Góreckiego. Kompozytor siedzi na fotelu, ręce ma skrzyżowane w pasie. Mężczyzna lekko się uśmiecha ma przyjazny wyraz twarzy. Ubrany jest w czerwony, wełniany sweter i szarą marynarkę oraz ciemniejsze spodnie.

Folklor muzyczny nadal inspiruje kompozytorów reprezentujących rozmaite nurty. Do folkloru kurpiowskiego, za pośrednictwem Karola Szymanowskiego, sięgnął duet ElettroVoce (Agata Zubel, Cezary Duchnowski) tworząc Szymanki kurpianowskie. O swych fascynacjach wyrazili się następująco: Mamy ambicję pozostać wiernymi intencjom twórcy pieśni, choć chcemy mówić językiem naszych rówieśników. Ludowość prawdziwa – ta, która wypływa właśnie z naszych korzeni – jest źródłem kosmicznej inspiracji i wymarzonym pretekstem do osobistej i współczesnej, artystycznej wypowiedzi. Tak rozumiemy postawę Szymanowskiego, tak pojmujemy ludowość, jako wyraz organicznych intencji, płynących z obszarów głębszych niż nasze wnętrza.

R1PirMuJyXntx1

Fotografia przedstawiająca zespół ElettroVoce: Agata Zubel i Cezary Duchnowski. Artyści stoją na tle zniszczonej ściany. Mają rozwiane włosy, ubrani są w brązowe stroje. Mężczyzna trzyma w ręce kable, kobieta natomiast przedłużacz.

W kręgu muzyki popularnej

Za początek muzyki folkowej w Polsce przyjmuje się rok 1996 – rok, w którym firma POMATON wydała płytę Grzegorza z Ciechowa ojDADAna.

Wspomnieć należy jeszcze o pewnym incydencie z 1980 r. Katarzyna Gaertner przyjęła wówczas zamówienie od ówczesnych władz województwa katowickiego na stworzenie repertuaru, który ożywiłby folklor śląski. W oparciu o ludowe śpiewniki i teksty autorstwa Tadeusza Kijonki, Wojciecha Jagielskiego i Ernesta Brylla dokonała opracowań folkloru śląskiego mieszając go ze stylem country i muzyką gospel. Utwory te wykonano podczas koncertu Pozłacany warkocz na Festiwalu Opolskim (Maryla Rodowicz, Stanisław Sojka, Andrzej Zaucha, Janusz Laskowski, Krzysztof Cugowski i Gang Marcela). Choć o repertuarze tym przeczytać można: Niestety ten uroczy śpiewnik śląski […] nie ukazał się nigdy na płytach, a szkoda, bo brzmi nadal świeżo i atrakcyjnie, warto wyrobić sobie zdanie słuchając tradycyjnego utworu reprezentującego folklor śląski oraz aranżacji z koncertu Pozłacany warkocz.

Powróćmy jednak do płyty Grzegorza z Ciechowa. Niemal wszystkie kompozycje zamieszczone na tej płycie wykorzystują fragmenty archiwalnych nagrań autentycznej muzyki ludowej, głównie piosenek, oraz fragmenty wypowiedzi ludowych muzykantów; do głosów śpiewaków tradycyjnych dopisano akompaniament. Recenzenci niekiedy odnosili się do pomysłu Ciechowskiego z dezaprobatą. Można było przeczytać, iż jedyną wartościową warstwą tej muzyki są cytaty z nagrań muzyki wiejskiej, a akompaniament jest trywialny, nie grzeszący inwencją i zgrabnością.

RkHWND8f9Zl2M1

Fotografia przedstawiająca okładkę płyty Grzegorza z Ciechowa pt. „ojDADAna”. Na okładce znajdują się dwie kobiety i dwóch mężczyzn ubrani są w stroje ludowe. Mężczyźni grają na intrumentach.

Ciechowski, tworząc nowe wersje utworów ludowych, sięgnął do płyty Pieśni i muzyka z różnych regionów; interesowały go emocje… Wydaje się, że dzięki nowoczesnemu, twórczemu, dalekiemu od populizmu potraktowaniu ludowych wzorców, opracowania te, pomimo ponad 20 lat od ich powstania, nie straciły na świeżości i atrakcyjności.

Podsumowanie

Powyższe przykłady dowodzą, że z różnym nasileniem, ale i w muzyce klasycznej, i w muzyce rozrywkowej tworzywo ludowe stanowi bogate źródło materiałowe. Rozmaicie postrzegane jest sięganie po tego typu budulec – albo jest to wpisywanie się w kategorię stylu narodowego, albo jest to próba nowego spojrzenia na folklor muzyczny czy realizacja zamówienia.

Obecnie coraz więcej zespołów młodzieżowych grających muzykę folk prezentuje raczej konserwatywne podejście do tworzywa ludowego. Grają taką muzykę, gdyż doszukują się w niej wartości estetycznych, a nie względów komercyjnych.

Sięgają po ten repertuar także muzycy jazzowi, ukazując folkloryzmFolkloryzmfolkloryzm w kolejnej interesującej odsłonie…

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna