Zagospodarowanie pasa Wyżyn Polskich wykazuje duże zróżnicowanie. Na zachodzie mamy gęsto zaludnioną i silnie uprzemysłowioną Wyżynę Śląską, a na wschodzie jest słabo zurbanizowana i typowo rolnicza Wyżyna Lubelska. W części środkowej pasa rozwinął się zarówno przemysł, jak i rolnictwo oraz usługi. Jakie są przyczyny takiego stanu rzeczy?

R2HQxpG0i20an1
Źródło: Jacek Karczmarz (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.
Już wiesz
  • jakie warunki naturalne występują na Wyżynach Polskich;

  • co to jest aglomeracja i konurbacja;

  • co przyczyniło się do powstania Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego;

  • jakie bogactwa mineralne występują i są wydobywane w pasie wyżyn.

Nauczysz się
  • charakteryzować działalność gospodarczą człowieka w pasie wyżyn;

  • wskazywać i wyjaśniać różnice w zagospodarowaniu poszczególnych regionów wyżynnych;

  • oceniać znaczenie aglomeracji górnośląskiej dla gospodarki całego kraju;

  • oceniać rolę specjalnych stref ekonomicznych dla gospodarki pasa wyżyn.

iCxN7aswUS_d5e214

1. Wyżyna Śląska – wielka aglomeracja, przemysł

Wyżyna Śląska jest stosunkowo małym regionem, gdyż zajmuje tylko środkową część niezbyt dużego województwa śląskiego. Jest to jednak najgęściej zaludniony obszar Polski, gdzie na 1 kmIndeks górny 2 mieszka średnio ponad 1 tys. osób. Istnieje tam konurbacja górnośląska, na którą składa się kilkadziesiąt miast leżących blisko siebie. Jej granice bywają różnie definiowane i w zależności od tego szacuje się, że liczy ona od około 2 do 3 milionów mieszkańców. Trzon aglomeracji stanowi kilkanaście największych, sąsiadujących ze sobą miast – Katowice (301 tys. mieszkańców), Sosnowiec (209 tys.), Gliwice (184 tys.), Zabrze (177 tys.), Bytom (172 tys.), Ruda Śląska (140 tys.), Tychy (128 tys.), Dąbrowa Górnicza (123 tys.), Chorzów (110 tys.), Jaworzno (93 tys.), Mysłowice (75 tys.) i inne. W szerszym ujęciu do konurbacji zaliczane są też miasta położone nieco dalej, np. Rybnik (140 tys.), Żory (62 tys.) czy Jastrzębie‑Zdrój (90 tys.), a nawet leżące na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej Zawiercie (50 tys.). Pomiędzy niektórymi miastami znajdują się osiedla wiejskie, które na ogół nie mają charakteru typowo rolniczego i również wchodzą w skład aglomeracji górnośląskiej.

RXUkuDzimKhXj1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

LEGENDA MAPYiCxN7aswUS_1448868715593_0LEGENDA MAPY

Polecenie 1

Na mapie powyżej odczytaj nazwy miast Wyżyny Śląskiej, które mogą wyznaczać zewnętrzny zasięg konurbacji górnośląskiej.

Warto wiedzieć

Potocznie mówi się o Górnym Śląsku, mając na myśli całą aglomerację. Jednak tamtejsi mieszkańcy wyraźnie odróżniają Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie. Historyczna granica między tymi regionami przebiega rzeką Brynicą, pokrywając się z granicami zaborów. Do Zagłębia należą m.in. Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Będzin. Z powyższych względów w użyciu są też nazwy konurbacja śląsko‑dąbrowska czy Zagłębie Śląsko‑Dąbrowskie.

Na Wyżynie Śląskiej mamy największą w Polsce koncentrację przemysłu, co tworzy Górnośląski Okręg Przemysłowy. Na bazie wydobycia węgla kamiennego rozwinęły się w nim różne gałęzie gospodarki z dominującą rolą przemysłu ciężkiego – energetyki cieplnej, hutnictwa żelaza oraz cynku i ołowiu, koksownictwa i innych branż chemicznych, a także przemysłu elektromaszynowego. Jednak po 1989 roku w wyniku przejścia na gospodarkę rynkową wiele nierentownych kopalń, hut, koksowni, fabryk i innych zakładów musiało zostać zlikwidowanych. Niektóre udało się uratować poprzez odpowiednio przeprowadzoną restrukturyzację i konsolidację. Powstały m.in. wielkie firmy, jak Kompania Węglowa, Katowicki Holding Węglowy, Jastrzębska Spółka Węglowa czy Węglokoks. Mogą one prowadzić działalność na dużą skalę, dzięki czemu łatwiej im konkurować na rynkach międzynarodowych. W wielu przypadkach dokonano prywatyzacji z udziałem kapitału zagranicznego. Przykładem mogą być huty żelaza, w tym największa Huta Katowice przejęta przez hinduski Arcelor Mittal. Kapitał napływał też w związku z zupełnie nowymi inwestycjami, jak np. fabryka Opla w Gliwicach. Najwięcej nowych firm powstało w Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Jej utworzenie było konieczne, ponieważ zmiany restrukturyzacyjne dotknęły wielu pracowników, którzy niemal masowo tracili pracę. Głównym zadaniem specjalnych stref ekonomicznych jest tworzenie nowych miejsc pracy.

W gospodarce Wyżyny Śląskiej wciąż jeszcze trwają procesy restrukturyzacyjne. Głównym trendem jest przechodzenie pracowników z przemysłu do usług. Funkcjonujące dziś firmy przemysłowe oraz kilka milionów mieszkańców generują stałe, duże zapotrzebowanie na różnorodne usługi – handlowe, marketingowe, finansowe, transportowe, administracyjne, naukowe, żywieniowe, medyczne i wiele innych. Przykładem rozwoju tych usług może być gęsta sieć transportowa (kolejowa i drogowa) oplatająca górnośląskie miasta. W ostatnich latach powstały tu m.in. drogi szybkiego ruchu – autostrady A1 i A4, a wcześniej droga ekspresowa S1. W Pyrzowicach na północy Wyżyny Śląskiej działa duży regionalny port lotniczy. Z kolei na zachodzie Kanał Gliwicki „spina” aglomerację z Odrą, a tym samym łączy ją z Morzem Bałtyckim.

Polecenie 2

Korzystając z mapyiCxN7aswUS_d557e144mapy i tabeli poniżej, odczytaj nazwy i branże głównych firm przemysłowych Górnego Śląska. Przejrzyj też firmy działające w Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Czy nadal można mówić o specjalizacji gospodarki w regionie? Odpowiedź uzasadnij.

R6fJklM4Q8GJr1
Źródło: Roman Nowacki, licencja: CC BY 3.0.
iCxN7aswUS_1448868715593_0
iCxN7aswUS_d557e144
iCxN7aswUS_d5e295

2. Jura Krakowsko‑Częstochowska – turystyka

Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska, zwana też Jurą, rozciąga się między dwoma dużymi miastami – Częstochową (230 tys. mieszkańców) i Krakowem (762 tys.) – na pograniczu województw śląskiego i małopolskiego. Jest zagospodarowana przede wszystkim do celów turystycznych. Wykorzystano występujące tu szczególne warunki naturalne, tj. krasową rzeźbę terenu. Pofałdowane tereny z licznymi, ciekawymi formami skalnymi z białych wapieni, osadzonymi pośród soczystej zieleni lasów liściastych i mieszanych oraz łąk tworzą przepiękne, malownicze krajobrazy. Dodatkowym elementem są wkomponowane w naturalne ukształtowanie terenu zamki lub ich ruiny. Znajdują się one w 14 miejscach (Olsztyn, Ostrężnik, Mirów, Bobolice, Morsko, Góra Birów, Ogrodzieniec, Pilica, Smoleń, Bydlin, Rabsztyn, Pieskowa Skała, Ojców, Korzkiew), które wyznaczają tzw. Szlak Orlich Gniazd.

RwLPajjAXSTP01
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

LEGENDA MAPYiCxN7aswUS_1448868715593_0LEGENDA MAPY

R1POcPfqpPprI1
Wycieczk wirtualna szlakiem Orlich Gniazd
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.

Jura Krakowsko‑Częstochowska jest również atrakcyjna dla amatorów wspinaczki skałkowej z uwagi na znaczne wysokości względne wielu form skalnych. Pod ziemią znajdują się też liczne jaskinie, z których większość nie została dokładnie poznana i zbadana. Dla turystów udostępnione są:

  • Jaskinia Ciemna w Dolinie Prądnika,

  • Jaskinia Łokietka w Dolinie Sąspowskiej,

  • Jaskinia Nietoperzowa w Dolinie Będkowskiej,

  • Jaskinia Wierzchowska w Dolinie Kluczwody.

Polecenie 3

Korzystając z mapy ochrony przyrodyiCxN7aswUS_d557e181mapy ochrony przyrody, przypomnij najważniejsze informacje na temat Ojcowskiego Parku Narodowego.
Dowiedz się z Internetu, co to jest Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych.

Wielu turystów, a właściwie pielgrzymów, corocznie przybywa do klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie, która jest głównym ośrodkiem kultu maryjnego dla polskich katolików.
Liczni turyści odwiedzają też Kraków, ale miasto to w większej swej części należy do Kotlin Podkarpackich i zostanie przedstawione w następnym rozdziale.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej na niewielką skalę rozwinął się przemysł. W Częstochowie i Zawierciu znajdują się m.in. huty żelaza, które jednak nie produkują dziś tyle stali, co kiedyś. W Bukownie zaś jest huta cynku i ołowiu. W Olkuszu, Myszkowie i Poraju rozwinął się przemysł metalowy. W Kluczach działają znane zakłady papiernicze.

iCxN7aswUS_d557e181
iCxN7aswUS_d5e380

3. Wyżyna Małopolska – rolnictwo, przemysł, turystyka

Wyżyna Małopolska jest największym regionem wyżynnym w Polsce. Zajmuje środkową część pasa wyżyn, w tym całe województwo świętokrzyskie oraz mniejsze obszary województw: małopolskiego, śląskiego, łódzkiego i mazowieckiego.
Na całej Wyżynie Małopolskiej dominują tereny rolnicze. Szczególnie intensywna uprawa roślin – pszenicy, jęczmienia, kukurydzy, buraków cukrowych, warzyw i owoców – rozwinęła się na południu i wschodzie regionu, gdzie występuje dużo urodzajnych czarnoziemów. Ponadto na południu uprawom sprzyja korzystne nasłonecznienie wielu stoków. W środkowej części wyżyny przeważają dosyć dobre gleby brunatne i rędziny, na których również rosną ww. rośliny. Na północy regionu, na Wyżynie Przedborskiej, dominują słabe gleby bielicowe i płowe, toteż uprawia się tam głównie żyto, pszenżyto, owies i ziemniaki.

R1bgVPinasaoy1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

LEGENDA MAPYiCxN7aswUS_1448868715593_0LEGENDA MAPY

Na Wyżynie Małopolskiej już tysiące lat temu miały miejsce początki działalności przemysłowej (górnictwo krzemienia i prymitywny wytop żelaza). W dolinie rzeki Kamiennej nieopodal Kielc (198 tys. mieszkańców) powstał w średniowieczu tzw. Staropolski Okręg Przemysłowy, gdzie wydobywano rudy metali, z których wytapiano żelazo, miedź, ołów, cynk i srebro. Największy rozkwit tego okręgu przypadł na wiek XIX, a wiodącą dziedziną produkcji było hutnictwo żelaza. W oparciu o nie w XX wieku rozwinął się przemysł metalowy i maszynowy.
Obecnie z dużych zakładów przemysłu ciężkiego działają tu jedynie dwa — huta żelaza Celsa w Ostrowcu Świętokrzyskim (71 tys.) oraz fabryka Man Bus w Starachowicach (50 tys.). Funkcjonuje też wiele mniejszych firm z branży maszynowej, głównie na terenie Specjalna Strefa Ekonomiczna „Starachowice”. Strefa ta obejmuje północną część Wyżyny Małopolskiej, gdzie dominuje przemysł mineralny, w tym produkcja m.in. cementu (Ożarów, Małogoszcz, Nowiny), płytek ceramicznych (Paradyż w Opocznie), ceramiki łazienkowej (Cersanit w Kielcach), klejów i zapraw budowlanych (Ceresit w Stąporkowie), porcelany (Ćmielów).

Turystyka na Wyżynie Małopolskiej koncentruje się w rejonie Gór Świętokrzyskich, przez które wiodą szlaki piesze i rowerowe. Są to jednak góry niskie i dlatego mogą wydawać się mniej atrakcyjne. Z walorów krajoznawczych wymienić trzeba m.in. ruiny zamku w Chęcinach i pobliską Jaskinię Raj, zamek Krzyżtopór w Ujeździe, kopalnie neolityczne w Krzemionkach Opatowskich oraz zabudowania średniowieczne w Szydłowie, Wiślicy i Wąchocku. Leżące na południu Busko‑Zdrój i Solec‑Zdrój spełniają funkcje uzdrowiskowe.

R1UeccxIKAfib1
Panorama trzysta sześćdziesiąt stopni wykonana na tarasie widokowym na Łysej Górze. Animacja obraca się sama. Można ją zatrzymać poruszać nią w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, że można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji i miniaturowa mapka Polski. Na mapie Polski zlokalizowano Łysą Górę.
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.
RUpvGE6TB161X1
Wirtualny spacer po Jaskini Raj. Wewnątrz jaskini w kilku miejscach zostały wykonane panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni. Animacje obracają się same. Można je zatrzymać poruszać nimi w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji, miniaturowa mapka Polski i plan. Na mapie Polski zlokalizowano Jaskinię Raj. Na planie jaskini zlokalizowano siedem miejsc, które sfotografowano w jaskini. Z tego planu wybieramy komorę lub salę, którą chcemy odwiedzić. Można też zmieniać oglądaną komorę poprzez kliknięcie ikony ze strzałką.
Rezerwat przyrody Jaskinia Raj

Przez Wyżynę Małopolską przebiega kilka ważnych szlaków transportowych, m.in. droga ekspresowa S7 łącząca Warszawę z Krakowem. Skarżysko‑Kamienna (47 tys. mieszkańców) jest jednym z największych węzłów kolejowych w Polsce.

Polecenie 4

Na mapie Wyżyny Małopolskiej wskaż jak najwięcej miejscowości wymienionych w opisie powyżej.

iCxN7aswUS_d5e438

4. Wyżyna Lubelska – rolnictwo, przemysł

Wyżyna Lubelska wraz z Roztoczem zajmuje większą część województwa lubelskiego, przy czym Roztocze sięga też do województwa podkarpackiego i dalej na Ukrainę. W zagospodarowaniu regionu dominuje rolnictwo ze względu na występowanie urodzajnych czarnoziemów, gleb brunatnych i rędzin. Uprawia się głównie pszenicę, jęczmień, kukurydzę i buraki cukrowe, a także rośliny z lokalnymi tradycjami – chmiel i tytoń. Na łąkach i pastwiskach Wyżyny Lubelskiej chowane jest bydło. W związku z dużą produkcją rolną w regionie rozwinął się przemysł spożywczy, np. fabryki makaronu (Lubella) i słodyczy (Solidarność) oraz browar (Perła) i zakłady tytoniowe w Lublinie czy też duża cukrownia oraz znana spółdzielnia mleczarska w Krasnymstawie.

RLL9n6s4Jv1lN1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

LEGENDA MAPYiCxN7aswUS_1448868715593_0LEGENDA MAPY

Przemysł Wyżyny Lubelskiej pozyskuje i wykorzystuje lokalne surowce mineralne. W Łęcznej działa kopalnia węgla kamiennego Bogdanka, która dostarcza około 5% krajowego wydobycia, a w Stefanowie kopalnia K‑2. W Chełmie i Rejowcu funkcjonują cementownie przerabiające wapienie i margle oraz surowce ilaste.
W regionie istnieją też duże firmy niezwiązane z lokalną bazą surowcową, np. WSK Świdnik (produkcja śmigłowców), Fabryka Łożysk w Kraśniku, Zakłady Azotowe w Puławach.
Największym miastem nie tylko regionu, ale i całej Polski Wschodniej jest Lublin (341 tys. mieszkańców). To ważny ośrodek administracyjny, handlowy, turystyczny, kulturalny czy naukowy (kilka uniwersytetów). To także węzeł komunikacyjny, w którym krzyżują się główne linie kolejowe i drogi, a od 2012 roku w pobliskim Świdniku (40 tys.) rozwija się regionalny port lotniczy.
Poza Lublinem w regionie jest kilka średnich miast z dobrze rozwiniętymi usługami. ChełmZamość (oba miasta po około 65 tys. mieszkańców) w latach 1975–99 były stolicami województw z funkcją administracyjną. Obecnie ich znaczenie spadło, choć Zamość pozostaje ważnym ośrodkiem turystycznym, dzięki unikatowej zabudowie renesansowej.

Polecenie 5

Na mapie Wyżyny Lubelskiej wskaż miejscowości wymienione w opisie powyżej.
Które dwa regiony wyżynne z całego pasa Wyżyn są najbardziej do siebie podobne pod względem rozwoju gospodarczego? Odpowiedź uzasadnij.

iCxN7aswUS_d5e495

Podsumowanie

  • Wyżyna Śląska to najgęściej zaludniony i najsilniej uprzemysłowiony region nie tylko pasa Wyżyn, ale i całej Polski.

  • Konurbacja górnośląska składa się z ponad 30 sąsiadujących ze sobą miast, w których łącznie mieszka ok. 2,5 mln osób.

  • W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym nadal dominuje przemysł ciężki (kopalnie, huty, elektrownie, koksownie, fabryki), który rozwinął się na bazie wydobycia węgla kamiennego.

  • Wyżyna (Jura) Krakowsko‑Częstochowska jest obszarem zagospodarowanym przede wszystkim do celów turystycznych.

  • Główną atrakcją Jury są naturalne, wapienne krajobrazy krasowe urozmaicone zamkami (lub ich ruinami) na Szlaku Orlich Gniazd.

  • Najcenniejsza część Jury to okolice Doliny Prądnika, które weszły w skład Ojcowskiego Parku Narodowego.

  • Na całej Wyżynie Małopolskiej dominują tereny rolnicze, przy czym najbardziej intensywna uprawa roślin ma miejsce na południu i wschodzie regionu, gdzie jest najwięcej urodzajnych czarnoziemów.

  • W północnej części Wyżyny Małopolskiej pozyskuje się dużo surowców skalnych, które wykorzystywane są do produkcji m.in. cementu, klejów i zapraw budowlanych, a także ceramiki i porcelany.

  • W dolinie rzeki Kamiennej istniał kiedyś Staropolski Okręg Przemysłowy, w którym już w średniowieczu wydobywano i przetapiano rudy żelaza oraz innych metali.

  • Wyżyna Lubelska jest regionem typowo rolniczym ze względu na dosyć powszechne występowanie czarnoziemów. Uprawia się tam głównie pszenicę, jęczmień, kukurydzę i buraki cukrowe.

  • W okolicach Łęcznej wydobywany jest węgiel kamienny, a na pozostałym obszarze Wyżyny Lubelskiej różne surowce skalne, w tym wapienie i margle oraz iły wykorzystywane do produkcji cementu m.in. w Chełmie i Rejowcu.

  • Dwa najbardziej znane miasta Wyżyny Lubelskiej to Lublin – stolica regionu i największe miasto Polski Wschodniej – oraz Zamość – ośrodek turystyki krajoznawczej z unikatową, renesansową zabudową centrum.

Praca domowa
Polecenie 6.1

Wypełnij tabelę. Używając szkolnej skali (od 1 do 6), oceń poziom rozwoju wymienionych dziedzin społeczno‑gospodarczych na Wyżynach Polskich i krótko uzasadnij swoją ocenę.

Rozwój gospodarki w pasie Wyżyn Polskich

Wyżyna Śląska

Jura Krakowsko‑Częstochowska

Wyżyna Małopolska

Wyżyna Lubelska

poziom rozwoju

uzasadnienie oceny

poziom rozwoju

uzasadnienie oceny

poziom rozwoju

uzasadnienie oceny

poziom rozwoju

uzasadnienie oceny

Zaludnienie

Przemysł wydobywczy

Przemysł przetwórczy

Rolnictwo

Turystyka

Zobacz także

Surowce mineralne PolskiiHpDjXpxgVSurowce mineralne Polski
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polskiig0DrBcVI8Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Czynniki rozwoju rolnictwa Polskii1dUASK5dLCzynniki rozwoju rolnictwa Polski
Rozmieszczenie upraw na terenie Polskii72Rpr5V2PRozmieszczenie upraw na terenie Polski
Zmiany w przemyśle PolskiizTrKxqBkBZmiany w przemyśle Polski
Najlepiej rozwijające się gałęzie przemysłu w PolsceiXGRXSxwyENajlepiej rozwijające się gałęzie przemysłu w Polsce
Ochrona środowiska w Polscei4yL6sE2OXOchrona środowiska w Polsce
Geograficzne regiony PolskiiS7jkMgAKPGeograficzne regiony Polski
Środowisko naturalne Wyżyn Polskichis8ZZJbX6bŚrodowisko naturalne Wyżyn Polskich

iCxN7aswUS_d5e659

Zadania

Ćwiczenie 1
R1ZHgZMalP8Mj1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RsUdzL6cmRq8G1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R17MshAv7um9f1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R4z3KL5BH5DZZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RSYFu2Bpf7VS41
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
Rg4zDkRv3gRZq1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
RYcOBEhsmHJFR1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RpAn4bfUs4PG71
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
RszdUakwl9b2V1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 10
Rc0BDksPtfdA21
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.