Ilustracja interaktywna. Obraz przedstawia halę XIX-wiecznej fabryki. Wśród maszyn parowych widać ciężko pracujących robotników. Elementy ilustracji interaktywnej: 1. Gustave Doré, Ein Hundeleben, 1872. Obraz przedstawia XIX-wieczną ulicę. Pod budynkiem widać grupę żebraków. Są wśród nich mężczyzna, kobieta i liczne dzieci. Wszyscy są zrezygnowani, smutni. Domena publiczna. Na początku rozwoju społeczeństwa przemysłowego pojawiła się duża liczba niewykwalifikowanych robotników, żyjących na skraju ubóstwa mimo zatrudnienia. Robotnicy mieli do zaoferowania tylko siłę własnych rąk, a więc przy nadmiernej podaży siły roboczej, dużej konkurencji i możliwości rotacji pracowników, walka o poprawę warunków pracy była niemożliwa. Jako odpowiedź na ten stan rzeczy, pojawił się marksizm, który jako remedium proponował przejęcie władzy przez proletariat w drodze zbrojnej rewolucji komunistycznej, mającej znieść prywatną własność środków produkcji i wprowadzić społeczeństwo bezklasowe. 2. Pozostałe partie socjalistyczne, o różnych odcieniach ideologicznych, weszły w skład II Międzynarodówki (1889). Wtedy również, w samym ruchu marksistowskim, pojawiła się krytyka marksistowskiej teorii zmian społecznych. Klasyczne podejście marksistowskie uważano za zbyt uzależnione od nurtu lewicy heglowskiej, na podstawie którego wypracowano tezę o istnieniu obiektywnych praw rozwoju cywilizacji ludzkiej, który to rozwój przebiega dialektycznie, drogą skokowych przemian jakościowych czyli rewolucji społecznych. Podważono konieczność przeprowadzenia rewolucji, wprowadzenia „dyktatury proletariatu” i negowano nieuchronność konfliktu klasowego w społeczeństwie kapitalistycznym. 3. T. Allom, Krosno tkackie, 1835. Obraz przestawia halę fabryczną. Znajdują się na niej liczne krosna tkackie. Przy krosnach pracują kobiety. Domena publiczna; w: Historia produkcji bawełny w Wielkiej Brytanii Sir Edwarda Bainesa. Na przełomie XIX i XX wieku, miała miejsce druga rewolucja przemysłowa, która spowodowała zmianę sposobów produkcji i wytworzyła zapotrzebowanie na wykwalifikowaną kadrę robotniczą. Kapitalista, któremu opłacało się inwestować w wykształcenie robotnika, szukał sposobów by uczynić go lojalnym względem miejsca pracy. Powoli rodziła się idea „kapitalizmu opiekuńczego” (welfare capitalism). Nieliczne zakłady pracy oferowały robotnikom programy socjalne i inne udogodnienia, min. budowę osiedli robotniczych, zbiorowe układy pracy (Collective Bargaining Agreement) i kodeksy pracy. Niektóre firmy sponsorowały drużyny sportowe, zakładały kluby społeczne oraz prowadziły działalność edukacyjną i kulturalną wśród pracowników. Działania te nie były normą, ale zapowiadały możliwy kierunek zmian gospodarczych i społecznych. 4. Ferdinand Lassalle (1825–1864), założyciel ADAV. Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, ciemne włosy. Jego twarz jest pociągła. Oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma wąsy. Ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę. Domena publiczna. Socjaliści zauważyli, że korzystając z mechanizmów demokratycznych można poddać ustrój kapitalistyczny daleko idącym reformom. W efekcie tego pojawił się socjalizm reformistyczny, dążący do przekształcenia kapitalizmu w duchu socjalistycznym, za pomocą demokratycznych metod. Reformizm postulował rozbudowę sektora publicznego i żywił przekonanie, że przedsiębiorstwa państwowe będą na dłuższą metę rentowniejsze niż wyzyskujące pracowników przedsiębiorstwa prywatne. Reformiści propagowali ideę spółdzielczości, wykazując, że państwo powinno chronić robotnicze spółdzielnie produkcyjne. Przewidywali, że wraz z poszerzeniem praw wyborczych, nastąpi wzrost płac wskutek reform socjalnych zrównujących płace z wartością wytworzonych w procesie pracy towarów. Idee ruchu reformistycznego zaczęły w szybkim tempie zjednywać sobie robotników. Pierwsza reformistyczna partia Ferdinanda Lassalle'a nazwana Powszechnym Niemieckim Związkiem Robotników, (niem. Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein, ADAV) powstała w 1863, a zjednoczenie całego ruchu reformistycznego miało miejsce w 1875 po przyjęciu tzw. programu gotajskiego i powstaniu Socjalistycznej Partii Robotniczej Niemiec, poprzedniczki dzisiejszej SPD (Socjaldemokratycznej Partii Niemiec). 5. Karl Kautsky (1884–1938). Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę, Mężczyzna jest siwy, łysiejący. Ma owalną twarz. Nosi druciane, okrągłe okulary. Ma wąsy i brodę. Domena publiczna. Przez część działaczy II Międzynarodówki (w tym Różę Luxemburg i Karla Kautsky'iego) reformizm został nazwany zdradą ruchu robotniczego. Tworzyli oni własne koncepcje doktrynalne i pozostając wiernymi ideom Marksa rozpoczęli polemikę z „rewizjonizmem” myśli marksistowskiej. Luksemburg podtrzymywała tezę o nieuchronności gwałtownej rewolucji, a Kautsky, jako reprezentant „marksizmu ortodoksyjnego”, stanowiącego w II Międzynarodówce opcję centrową, stał na stanowisku rewolucji jako procesu zmierzającego do upadku kapitalizmu. 6. Włodzimierz Lenin, 1918. Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Mężczyzna jest niemal łysy. Ma pociągłą twarz. Jego brwi są wyraźnie zaznaczone, oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma wąsy i krótką brodę hiszpankę. Jest ubrany w garnitur, koszulę i krawat. W 1903 roku nastąpił rozłam w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) na bolszewików (W. I. Lenin) i mienszewików (J. Martow). W 1917 roku rewolucja bolszewicka umożliwiła powstanie pierwszego socjalistycznego państwa (1922) funkcjonującego w oparciu o założenia marksizmu‑leninizmu. Kautsky dzieło bolszewików określił mianem „socjalizmu koszarowego”. Podzielona II Międzynarodówka nie zdołała przeciwstawić się imperialistycznej polityce państw europejskich i zapobiec wojnie. W okresie międzywojennym partie o profilu socjalistycznym zjednoczyły się w Socjalistyczną Międzynarodówkę Robotniczą, przeciwstawiającą się leninowskiemu Kominternowi (III Międzynarodówce). 7. Czerwona róża - jeden z symboli ruchu socjaldemokratycznego. Zdjęcie przedstawia czerwony kwiat róży. Po II wojnie światowej interwencjonizm państwowy zyskał nowe uzasadnienie, postulaty socjalno-demokratyczne stały się częścią polityki państwowej w większości krajów Europy Zachodniej i USA, bez względu na aktualnie rządzącą opcję ideologiczną. Socjaldemokracja przeniosła punkt ciężkości z krytyki prawa własności na ograniczenie uprawnień z niego wynikających. O ile prawo do własności prywatnej nie było już negowane, to uprawnienia wynikające z tytułu własności zaczęły być ograniczane, w tym prawo do czerpania dochodu (progresywny system podatkowy), prawo do zarządzania własnością (kodeks pracy), prawo do rozporządzania (reglamentacja prowadzenia rodzaju działalności gospodarczej). 8. W latach 50. i 60. partie socjaldemokratyczne wycofały nazwę „marksizm” ze swoich statutów programowych. Przedstawiciele socjaldemokracji stali się reprezentantami całego społeczeństwa, rezygnując z dążenia do dosłownie rozumianej równości dóbr materialnych, a postulując w zamian równość dostępu do ich uzyskania oraz równą partycypację w dobrach kultury. Realizacja obu tych postulatów wymagała redystrybucji dochodu narodowego w ramach solidarności społecznej (dostępu do oświaty, ochrony zdrowia, programów stypendialnych itp.). W efekcie tego powstało państwo opiekuńcze.