”Myśl polityczna ruchu socjalistycznego ma swoje korzenie w antyindywidualistycznej filozofii politycznej XVIII wieku, która powstała w drodze negacji liberalnego indywidualizmu. Oświecenie zakwestionowało tezę o skażeniu natury ludzkiej grzechem pierworodnym, ukazując jej nieograniczone możliwości samodoskonalenia się. Przed człowiekiem otworzyła się kusząca perspektywa rekonstrukcji ładu społeczno-politycznego. Oświeceniowi myśliciele (J. Locke, J.J. Rousseau) hołdowali optymistycznej antropologii, ujmującej człowieka jako istotę dobrą, upatrując źródła jego niedoskonałości nie w grzechu pierworodnym, ale w deprawacji natury ludzkiej w procesie socjalizacji. Cywilizacja – rozumiana jako porządek społeczny, ustrój polityczny – jest winna zwyrodnieniu człowieka, który sam w sobie jest dobry, sprawiedliwy i rozumny. Dla Rousseau człowiek, w stanie natury wolny od wszelkich więzów i ograniczeń, po zawarciu umowy społecznej staje się „wytworem społecznym” zmiennych warunków historycznych i środowiskowych. Socjalistyczna koncepcja zniewolenia człowieka w ustroju kapitalistycznym ma więc w pewnym sensie oświeceniową proweniencję. Doktryna socjalistyczna opierała się na oświeceniowej wierze w możliwości poznawcze rozumu, które pozwalają odkryć mechanizmy rządzące rzeczywistością społeczną i umożliwiają rekonstrukcję porządku społecznego w imię sprawiedliwości społecznej (W. Bernacki). Koncepcje przebudowy ładu społecznego opierano również na filozofii Kanta, wedle której człowiek jest jedynym własnym prawodawcą.

Dla historii refleksji socjalistycznej zasadnicze znaczenie miały trzy idee: światopogląd laicki, postulat równości i sprawiedliwości społecznej oraz koncepcja wolności. Myśl socjalistyczna starała się osłabić pozycję Kościoła i zepchnąć religię na margines życia społecznego. Idea socjalizmu sama zawiera elementy mesjanistyczne: starała się wypracować etykę uniwersalistyczną, konkurencyjną wobec uniwersalizmu chrześcijańskiego, ale korzystającą z wypracowanych przez chrześcijaństwo form przekazu. Sprawiedliwym jest ten, który walczy o „lepsze jutro”, o sprawiedliwy ustrój powszechnej szczęśliwości, w którym każdy, bez względu na status społeczny i majątkowy, będzie mógł zrealizować swój twórczy potencjał. Rekonstrukcja tego „raju na ziemi” wymaga szczególnych środków, które umożliwiają osiągnięcie celu: realizację sprawiedliwości dziejowej. Równość społeczna stanowiła jeden z fundamentów doktryny socjalistycznej. Koncepcja socjaldemokratyczna twórczo przekształciła liberalną koncepcję wolności. Wolność liberalna, rozumiana jako równość wobec prawa, znosząca nierówności stanowe i ogłaszająca równość działań ekonomicznych (J. Locke), została zaadaptowana na potrzeby emancypacji marginalizowanych warstw społecznych. Z drugiej strony zauważono, że wolność działalności gospodarczej potęguje polaryzację społeczeństwa. Myśl socjalistyczna cechowała się pewną nieufnością wobec własności prywatnej. Zauważono napięcia ideologiczne między koncepcją wolności „pracownika” czy „ekonoma” a koncepcją wolności „obywatela”, które doprowadziły z czasem do przekonania, że liberalne ujęcie wolności jest niewystarczające. Zainspirowana myślą J.J. Rousseau idea rewolucji pojmowała równość jako burzenie różnic społecznych. Socjalistyczna koncepcja wolności była przezwyciężeniem koncepcji liberalnej, postulat równości wobec prawa został utrzymany, lecz jednocześnie starano się pokazać, że służy on najbardziej warstwom uprzywilejowanym. Liberalna koncepcja wolności negatywnej: „wolności od” ograniczeń narzucanych przez prawo państwowe, została zastąpiona „wolnością do” współtworzenia ustroju politycznego, a zwłaszcza postulatem uczestnictwa jednostki w stanowieniu prawa przez wspólnotę polityczną.

W XIX wieku myśl socjalistyczna pod wpływem heglowskiej koncepcji wolności, w której „wolność to uświadomiona konieczność”, nie utożsamiała wolności z racjonalnie i ekonomicznie działającą jednostką, ale z procesem dziejowym i interesem klasowym. Na przełomie XIX i XX wieku podejście socjaldemokratyczne zastąpiło wolność spontanicznej wymiany rynkowej racjonalizmem zarządzania, który pozwolił jednostce, dzięki systemowi opieki socjalnej, wyzwolić się spod panowania ekonomii. Myślicielem, który spopularyzował socjaldemokrację i opracował strategię działania dla europejskich partii socjaldemokratycznych, był Eduard Bernstein (1850–1932). Utrzymywał on, że nie podważa zasadniczego celu ruchu marksistowskiego, jakim była zmiana istniejącego ustroju polityczno-gospodarczego państwa i budowa socjalizmu. W swojej książce Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji (1901) krytykował „sofizmaty” heglowskiej metody badania dziejów, negując determinizm historyczny. Nie traktował też rewolucji jako koniecznego środka realizacji politycznych celów. Wskazywał na jej niebezpieczeństwa: dostrzegł, że jest niepewnym środkiem zdobycia władzy politycznej i potępiał terror. Uważał, podobnie jak działający przed nim reformiści, że podstawowym problemem jest dostosowanie wysokości dochodów robotników do wartości dobra przez nich wytworzonego. Gdy postulat ten zostanie zrealizowany, znikną wszelkie przesłanki do rewolucji.

Bernstein dostrzegał różnorodność zmiennych życia społecznego, wykluczającą precyzyjne przewidywanie przyszłości i wprowadził koncepcję polityki stawiającej sobie krótkoterminowe i osiągalne cele: W tym sensie wygłosiłem swojego czasu zdanie, że dla mnie ruch jest wszystkiem — a to, co pospolicie nazywamy ostatecznym celem socyalizmu, jest niczym, i dziś najzupełniej piszę się na to zdanie. Wyciągnął wnioski z ewolucji kapitalizmu oraz reform przeprowadzonych przez państwo liberalne, które doprowadziły, wbrew przewidywaniom K. Marksa, do polepszenia sytuacji ekonomicznej najniższych warstw społecznych, a tym samym złagodzenia antagonizmów klasowych. Bernstein rozumiał zróżnicowanie klasy robotniczej, różnorodność jej potrzeb i aspiracji. Środowiska robotnicze wciąż były pod wpływem katolickich i chrześcijańskich organizacji i stowarzyszeń, zniechęcających je do marksizmu. Awans społeczny warstw produkujących wiązał się z przyjęciem kultury warstw wyższych. Robotnicy wciąż czuli przynależność do własnej narodowości, bardziej solidaryzując się z konkretnymi problemami socjalistów angielskich, francuskich, niemieckich niż z międzynarodowym interesem klasy robotniczej. Bernstein zauważył, że sam elektorat partii socjalistycznych poszerzył się i spolaryzował, stanowili go chłopi, inteligencja, drobna burżuazja, robotnicy o zróżnicowanym statucie bytowym, a reformy proponowane przez socjaldemokrację leżały również w interesie klas średnich (np. interwencjonizm państwa w zakresie ustawodawstwa antymonopolowego).