Powstają w wyniku powolnego krzepnięcia i krystalizacji w głębi skorupy ziemskiej (na głębokości kilku, kilkudziesięciu metrów, w wysokiej temperaturze i pod znacznym ciśnieniem). Mają budowę jawnokrystaliczną (z kryształami widocznymi gołym okiem), gdyż związki chemiczne, krzepnąc powoli, mają dużo czasu na ukształtowanie wyraźnych kryształów. Zalicza się do nich np. granit, sjenit, dioryt, gabro, perydotyt.

Skały plutoniczne można podzielić ze względu na zawartość krzemionki. Skały kwaśniejsze odznaczają się większą zawartością krzemionki (SiO₂), czyli minerałów o jaśniejszym odcieniu, a skały bardziej zasadowe zawierają mniej krzemionki (mniej minerałów o jaśniejszym odcieniu).

RIqJtTOf1G6pT

Tabela przedstawia podział skał plutonicznych. Kwaśne zawierają ponad 66% krzemionki. Są to granit i tenalit. Obojętne zawierają od 53 do 66% krzemionki. Są to sjenit, dioryt oraz monzonit. Zasadowe zawierają od 44 do 53% krzemionki. Są to gabro i noryt. Ultrazasadowe zawierają poniżej 44% krzemionki. Są to perydotyt i eklogit.

Tworzą się w efekcie szybkiego zastygania wypływającej na powierzchnię lawy. Lawa, wydostając się, oddaje do atmosfery większość składników lotnych. W związku z tym nie mogą z niej powstawać minerały zawierające wodę i inne substancje łatwo przechodzące w stan gazowy.

Podział ze względu na genezę:

• skały wylewne – powstają w wyniku krzepnięcia lawy przelewającej się przez brzegi krateru wulkanicznego. Są to skały o budowie:
  - skrytokrystalicznej (nie widać wyraźnych kryształów gołym okiem, np. bazalt), gdyż związki chemiczne, krzepnąc bardzo szybko, nie mają czasu na ukształtowanie wyraźnych kryształów,
  - porfirowej (tzw. ciasto skalne) – duże kryształy (prakryształy) spojone są skrytokrystaliczną masą, powstają w wyniku wolnej krystalizacji części minerałów w głębi Ziemi, a następnie szybkiej – w warunkach wulkanicznych, np. porfir, andezyt, melafir, ryolit; skały te ujmowane są jako rodzaj skał wulkanicznych ze względu na ostateczny etap powstawania skały na powierzchni,

• skały piroklastyczne – wielu badaczy ujmuje je jako pośrednie między skałami magmowymi a osadowymi; ich krystalizacja zachodzi we wnętrzu Ziemi, lecz są one następnie wyrzucane w powietrze przez wulkan, osadzane poza miejscem erupcji i przekształcane; mogą to być skały:
  - luźne (piaski i popioły wulkaniczne),
  - zwięzłe (tuf, brekcja wulkaniczna, pumeks).

RARefOkCPMr7f

Tabela przedstawia rodzaje skał wulkanicznych. Kwaśne zawierają ponad 66% krzemionki. Są to porfir kwarcowy i ryolit. Obojętne zawierają od 53 do 66% krzemionki. Są to andezyt i trachit. Zasadowe zawierają od 44 do 53% krzemionki. Są to bazalt i tefryt.

Skały magmowe są zbudowane głównie ze skaleni, kwarcu i miki z dodatkiem piroksenów, amfiboli i innych minerałów.

R139deS91Pf7w

Grafika przedstawia skład skał magmowych. Na górnej osi znajdują się skały kwaśne granit, skały obojętne sjenit i dioryt, skały zasadowe bazalt, gabro, diabaz oraz skały ultrazasadowe perydotyt. Na pionowej osi z lewej strony znajduje się przeciętna zawartość głównych minerałów krzemianowych w procentach. Na poziomej dolnej osi znajduje się zawartość krzemionki w magmie. Ortoklaz zawiera około 60% minerałów krzemianowych natomiast zawartość krzemionki w magmie wynosi około 70%. Skalenie zawierają około 80% minerałów krzemianowych natomiast zawartość krzemionki w magmie wynosi około 65%. Plagioklazy zawierają średnio pomiędzy 25 a 100% minerałów krzemianowych natomiast zawartość krzemionki w magmie wynosi średnio od 70 do 45%. Mika zawiera około 25% minerałów krzemianowych natomiast zawartość krzemionki w magmie wynosi około 65%. Hornblenda zawiera około 25% minerałów krzemianowych natomiast zawartość krzemionki w magmie wynosi około 55%. Augit zawiera średnio około 50% minerałów krzemianowych natomiast zawartość krzemionki w magmie wynosi około 45‑50%. Oliwin zawiera 100% minerałów krzemianowych natomiast zawartość krzemionki w magmie wynosi około 40%

Powstają w wyniku wietrzenia (rozpadu) skał wcześniej powstałych, ich transportu (przy udziale wód deszczowych, morza, rzek, lodowców czy wiatru) i sedymentacji (osadzania w zbiornikach wodnych, rzadziej na lądach). Powstają w ten sposób skały okruchowe luźne.

Ogół procesów, dzięki którym skały luźne są przekształcane w skały zwięzłe i lite, nazywamy diagenezą. Diageneza może odbywać się dzięki kompakcji (upakowaniu, ściśnięciu luźnych elementów mineralnych pod wpływem nacisku wyższych warstw – proces często wiąże się z ubywaniem ilości wody w osadach, powstają wówczas skały zwięzłe, tj. glina i ił, lub cementacji luźnych cząstek mineralnych spoiwem, tzw. lepiszczem. W trakcie diagenezy dochodzi do lityfikacji (twardnienia skał) – powstają skały lite, np. zlepieńce, piaskowce.

RXlOOw0vSantr

Grafika przedstawia proces powstawania skał. Najpierw występuje wietrzenie skał, ich rozpad, niszczenie. Następnie transport. Potem sedymentacja, akumulacja, osadzanie, gromadzenie. Z tego powstają skały okruchowe, luźne. Następnie pod wpływem diagenezy powstają skały okruchowe lite. Pod wpływem kompakcji upakowania ze skał okruchowych luźnych powstają skały okruchowe zwięzłe. Pod wpływem cementacji i lityfikacji powstają skały okruchowe lite.

Charakterystyczną cechą skał osadowych jest ich warstwowanie – w niektórych przypadkach zawartość szczątków roślinnych i zwierzęcych pochodzi z okresu, w którym tworzyła się skała.

• Większymi skałami luźnymi są bloki (blokowiska: duże, ostrokrawędziste, np. gołoborza), gruz (gruzowiska: drobniejsze, nieobtoczone, ostrokrawędziste, np. piargi) oraz głazy (głazowiska: częściowo obtoczone).

• Muł powstaje w wodach stojących, a pył – w środowisku lądowym.

• Less jest mieszaniną pyłu kwarcowego oraz pyłu skaleniowego i kalcytowego (zachodzi w związku z tym burzenie pod wpływem kwasu solnego – HCl).

• Skały ilaste wchłaniają wodę i utrudniają jej wsiąkanie do niższych warstw. Stają się wówczas bardzo plastyczne. Natomiast przez piasek czy żwir woda szybko przesiąka.

• Glina jest złożona z różnej wielkości ziaren (piasku, pyłu i iłu). W Polsce występują powszechnie gliny lodowcowe.

Skały okruchowe można podzielić ze względu na stopień zwięzłości oraz frakcję (rozmiary okruchów skalnych).

R1RFJGluiqMVn

Tabela przedstawia frakcje. Kamienista ma od 75 do 100 mm. Reprezentują ją skały luźne w tym gruz oraz zwięzłe lub lite w tym brekcja. Żwirowa ma od 2 do 75 mm. Reprezentują ją skały luźne w tym żwir oraz zwięzłe lub lite w tym zlepieniec konglomerat. Piaskowa ma od 0,1 do 2 mm. Reprezentują ją skały luźne w tym piasek oraz zwięzłe lub lite w tym piaskowiec. Pyłowa mułowa ma od 0,01 do 0,1 mm. Reprezentują ja skały luźne w tym muł, pył, less oraz zwięzłe lub lite w tym mułowiec. Iłowa ma poniżej 0,01 mm. Reprezentują ją skały luźne w tym ił oraz zwięzłe lub lite w tym iłowiec.