Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia małego chłopca oraz staruszkę, którzy siedzą na dworze. Chłopiec trzyma na kolanach otwarty laptop. Spogląda w stronę staruszki. Staruszka siedzi ze skrzyżowanymi nogami, w rękach trzyma patyk, patrzy z uśmiechem na chłopca. Obok staruszki znajdują się wiklinowy kosz oraz kot. W tle rozciąga się widok na pole oraz las. Elementy ilustracji interaktywnej. 1. Heraklit. Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę. Ma zamknięte oczy, głowę opartą o ramię, ręce złożone. Obok stoi globus. Mężczyzna jest łysiejący na czubku głowy, ma półdługie, siwe włosy oraz długą brodę z wąsami. Na twarzy ma głębokie zmarszczki. Ubrany jest w ciemną szatę. _{Johannes Moreelse, Heraklit, 1630
licencja: domena publiczna.}

Heraklit uznawany jest za prekursora przełomu humanistycznego w filozofii, ponieważ nadał myśleniu charakter introspekcji i skierował zainteresowanie człowieka na siebie samego. Ten kierunek dociekań podjęli później sofiści i Sokrates. Sofiści uważali, że dobre jest to, co pożyteczne, Sokrates zaś odwrotnie – pożyteczne jest to, co dobre. Filozof dodawał jeszcze jedną ważną uwagę – arete nie jest czymś wrodzonym, tylko nabytym. 2. Sofista, wędrowny nauczyciel. Ilustracja przedstawia mężczyznę w białej todze. Ma uniesione ręce. Mężczyzna ma pociągłą twarz, wydatny nos, krótkie włosy oraz gęstą brodę z wąsami. _{Sofista, wędrowny nauczyciel
licencja: CC0.}

Pojawienie się nowego zawodu, który rozszerzał na nowe obszary tradycji kompetencje wędrownego rapsoda (recytatora wierszy), było odpowiedzią na przemiany społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturowe tego okresu. Rosnące bogactwo oraz intelektualne wyrafinowanie greckich miast, zwłaszcza Aten, stworzyło zapotrzebowanie na wyższe wykształcenie wykraczające poza tradycyjne podstawy umiejętności czytania i pisania, arytmetyki, muzyki i treningu fizycznego. 3. Protagoras. Ilustracja przedstawia grupę czterech mężczyzn. Trzech z nich znajduje się po lewej stronie ilustracji. Dwóch siedzi, a jeden stoi. Są ubrani w długie szaty. Gestykulują i są skierowani w stronę mężczyzny po prawej stronie ilustracji. Mężczyzna po prawej stronie związują ze sobą patyki i spogląda na zwrócone do niego postaci. Obok rośnie drzewo. W tle znajduje się pochmurne niebo. _{Salvator Rosa, Demokryt i Protagoras, 1664
licencja: domena publiczna.}

Protagoras był jednym z najwcześniejszych sofistów, twierdził, że jest ojcem każdego obecnego sofisty, w tym rywalizujących ze sobą Hippiasa i Prodikusa. W innym fragmencie Platona czytamy, że Protagoras praktykował jako sofista przez ponad czterdzieści lat, aż do śmierci w wieku około siedemdziesięciu lat. Chociaż sofistyka była uprawiana przez poetów i innych znawców starożytności, to Protagoras jako pierwszy ogłosił się sofistą i twierdził, że uczy ludzi, dlatego też domagał się uznania swojego statusu zawodowego w roli nauczyciela doskonałości ludzkiej. 4. Ilustracja przedstawia dwóch mężczyzn w togach, którzy stoją przed antycznym budynkiem z kolumnami. Przed budynkiem znajdują się również kamienne bloki, młotek, dłuto, rzeźba oraz obraz w ramie. _{Ilustracja z Protagorasa Platona w tłumaczeniu W. Witwickiego, licencja: domena publiczna.}

Protagoras twierdził, że uczy „właściwego zarządzania własnymi sprawami, prowadzenia gospodarstwa domowego i spraw publicznych, by jak najbardziej efektywnie przyczyniać się do spraw miasta słowem i czynem”. W swoich przemowach Protagoras przedstawił opis rozwoju ludzkiej cywilizacji, aby pokazać, że istotą dobrego obywatelstwa jest sprawiedliwość i powściągliwość i że zachowanie porządku społecznego i ostatecznie przetrwanie gatunku zależy od ich powszechnego zaszczepienia tych cnót. 5. Zdjęcie przedstawia dwie owce. Są one zwrócone do siebie pyskami. _{Wszystko, co się komu prawdziwym wydaje, jest prawdziwe, nie można bowiem dowieść obiektywnej prawdziwości ani fałszywości żadnego sądu – Protagoras.
licencja: CC0.}

Protagoras nauczał strategii argumentacyjnych. Jedną z takich strategii było wywoływanie sprzeczności w wypowiedziach przeciwnika, ponieważ tak naprawdę Protagoras starał się pokazać, że przeciwnik sam sobie zaprzecza. Wyrafinowane konkursy argumentacyjne miały status sportu widowiskowego i pojawiały się podczas wielkich igrzysk lekkoatletycznych. 6. Ilustracja przedstawia dwa rzędy ustawionych obok siebie budzików na tle rozgwieżdżonego nieba. Budziki mają różne cyferblaty. _{Charakterystyczny dla sofistów był relatywizm; szczególnie w obszarze moralności, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane.
licencja: CC0.}

Kluczowym tekstem jest jego praca zatytułowana Prawda, gdzie padają słowa Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, rzeczy, które są, i rzeczy, które nie są, że tak nie jest. Jest to interpretowane jako twierdzenie o względności prawdy wszystkich sądów do doświadczenia lub przekonań jednostki dokonującej osądu (subiektywizm). Zgodnie z tą interpretacją, sprawy wydają się jednostce, jakie dla tej osoby są. Sokrates cytował to zdanie „jako twierdzenie dotyczące pozorów zmysłowych”, np. twierdząc, że jeśli wiatr jest dla mnie zimny i ciepły dla ciebie, to dla mnie jest zimno i ciepło dla ciebie. Sokrates ironizował z jego zastosowania do wszystkich sądów, w tym do siebie samego, dowodząc, że każde przekonanie jest prawdziwe dla osoby, która je posiada (i tylko dla niej), a zatem nie ma obiektywnej prawdy w żadnej sprawie. 7. Zdjęcie przedstawia grupę ludzi, która ogląda mapę wiszącą na ścianie. Ludzie względem odbiorcy są zwróceni tyłem, ich sylwetki są zaciemnione. Oglądana przez nich mapa to ilustrowana mapa świata z zamierzchłych czasów, na której kontynenty mają kształt odmienny od faktycznego. _{Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy – zasada stawiająca osobę ludzką jako centralny punkt odniesienia w epistemologii. W etyce współcześnie nazywa się ona normą personalistyczną
licencja: CC0.}

Zdaniem Sokratesa, Protagoras zachowywał społeczną względność sądów moralnych, zarówno w kontekście indywidualnym, jak i społecznym. W indywidualnym przypadku, chociaż żaden wygląd nie jest prawdziwszy niż jakikolwiek inny, niektóre pozory są lepsze od innych, a rolą eksperta (na przykład lekarza) jest stworzenie lepszego wyglądu zamiast gorszego (ponieważ te pozory są następnie oceniane przez pacjenta). W przypadku miast jedne sądy o tym, co jest słuszne są lepsze od innych, a rolą eksperta (w tym przypadku eksperta mówcy) jest przekonanie miasta do przyjęcia lepszego osądu. Na przykład miasto mogłoby początkowo uznać, że ma prawo realizować swoje indywidualne interesy bez rozważania zobowiązań wobec innych miast, ale potem zostać przekonane, że w jego długofalowym interesie bardziej leży poszanowanie traktatów. Ta perswazja zakłada, że kwestia tego, co leży w długoterminowym interesie miasta, jest faktem, a nie tylko kwestią tego, jak to się teraz wydaje miastu.) Takie ujęcie roli biegłego może sugerować, że istnieją kwestie faktyczne dotyczące tego, co jest lepsze, a co gorsze, niezależnie od osądu tych, których ekspert przekonuje. 8. Ilustracja przedstawia kobietę w długiej sukni, która w prawej ręce trzyma wagę, a w lewej miecz. _{Zaradność chętnie łączymy z inteligencją i dynamiką, niechętnie tylko z etyką. Stanisław Pacek
licencja: domena publiczna.}

Protagoras w Wielkiej Mowie, twierdził, że prawo i moralność same w sobie są naturalnymi czynnikami, niezbędnymi dla ludzkiego przetrwania i rozwoju cywilizacji. Protagoras uważał, że konwencje moralne i prawne wynikają ostatecznie z potrzeby współpracy we wrogim świecie. Moralność, zdaniem Protagorasa, polega na sprawiedliwości i powściągliwości, skłonnościach, które obejmują zastąpienie egoizmu szczerym szacunkiem dla innych. 9. Ilustracja przedstawia kobietę i mężczyznę w togach. Pomiędzy nimi stoi kolumna. Kobieta po lewej stronie siedzi na wysokim stołku, w rękach trzyma tacę oraz gałązkę oliwną. Mężczyzna po prawej stronie stoi, ma gęstą brodę, krótkie włosy oraz wieniec laurowy na głowie. Ilustrację otacza pierścień z geometrycznym zdobieniem. _{Aegeus (po prawej) konsultuje się z Pythią lub wyrocznią Delphi. Wazon 440–430 p.n.e. licencja: domena publiczna.}

W piątym wieku naturalistyczne podejście do religii zbliżało się do świeckiego światopoglądu. Heraklit mówił, że Bóg jest niczym innym jak ogniem kosmicznym, sugerując, że potocznie rozumiana boskość lub bóstwa, które mają znaczenie, nie jest superbohaterem jak Apollo, ale wiecznym, inteligentnym, samokierującym się kosmosem. Niektórzy sofiści przyczynili się do tego procesu sekularyzacji. Sam Protagoras deklarował: Co się tyczy bogów, to nie wiem, czy oni istnieją, czy nie istnieją, ani też jaka jest ich natura; albowiem jest wiele rzeczy, które uniemożliwiają poznanie, zarówno niejasność jak i krótki okres życia ludzkiego. Według niektórych źródeł oburzenie wywołane tymi słowami doprowadziło do publicznego spalenia jego książek i zmuszenia go do ucieczki z Aten, aby uniknąć oskarżenia. 10. Ilustracja przedstawia trzy głowy obok siebie. Pierwsza głowa ma zamknięte oczy i otwarte usta. Druga głowa ma w środku dymek myślowy. Trzecia głowa ma w środku dymek myślowy wypełniony zdaniami w języku angielskim, a z ust wydobywa się dymek wypowiedzi. _{Platon stwierdził, że pojęcia „sofista” i „filozof” są ze sobą sprzeczne: „sofista ucieka w mroki niebytu” a filozof „w swoich rozumowaniach oddaje się zawsze oglądaniu postaci bytu wiecznego”.
licencja: CC BY-SA 3.0.}

Znani byli także inni sofiści, którzy zobowiązywali się nauczać lub kształcić ludzi w zamian za opłaty: Gorgias z Leontinoi na Sycylii, Hippias z Elis, na północno-zachodnim Peloponezie, Prodikus z Ceos, na południowym krańcu Attyki i Euenus z Paros, na południowym Morzu Egejskim. Uczyli oni „doskonałości ludzkiej i politycznej”, czyli sukcesów w prowadzeniu własnego życia i w sprawach publicznych. Euenus był znany wcześniej jako poeta, chociaż wniósł pewien wkład do teorii retorycznej, a jego pojawienie się w tym kontekście wskazuje na kontynuację w epoce sofistyki starszej tradycji poety jako nauczyciela moralności.