Narodziny sofistyki

W V w. p.n.e. Ateny przeżywały okres politycznej i kulturalnej świetności. Jako forma sprawowania rządów upowszechniła się demokracja. Był to ustrój, który promował jednostki wykazujące się zaletami intelektu. Odpowiednie wykształcenie otwierało drogę do kariery zawodowej i państwowej, w sposób szczególny zaczęto cenić umiejętność skutecznego przemawiania. Odpowiadając na tego rodzaju zapotrzebowanie, rozpoczęli działalność sofiści – nauczyciele, którzy odpłatnie nauczali retoryki, filozofii, polityki, etyki, czyli oferowali wykształcenie przygotowujące do życia publicznego.

R3ZTioo9gHmXh1

Zdjęcie przedstawia posąg kobiety - bogini. Kobieta ma krótkie, kręcone włosy. Ma na sobie długą, marszczoną tunikę. Posąd stoi w niszy. Po lewej i prawej stronie niszy na kamiennym murze są rzeźbienia.

Greckie słowo sophistēs, zostało utworzone od rzeczownika sophia, oznaczającego „mądrość” lub „uczenie się”, dlatego jego ogólne znaczenie było odczytywane jako „ten, kto ćwiczy mądrość lub uczy się”. Sophia oznaczało też rodzaje wiedzy specjalistycznej, ogólną mądrość w życiu i wyższe rodzaje wglądu związane z jasnowidzami i poetami. W ciągu V wieku p.n.e. termin ten, zachowując swój pierwotny, niespecyficzny sens, zaczął być dodatkowo stosowany do nowego typu intelektualistów, zawodowych pedagogów, którzy podróżowali po świecie greckim, oferując nauczanie umiejętności publicznego przemawiania i sztuki udanego życia.

Przedstawiciele

Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli tego kierunku był Protagoras z Abdery (ok. 485‑415 p.n.e.), autor rozprawy O prawdzie oraz dzieła, które zostało uznane za bluźniercze i publicznie spalone na rynku – O bogach. Skupiał się on przede wszystkim na zagadnieniach związanych z teorią poznaniaepistemologiateorią poznania.

Filozofem, który zasłynął ze zręcznego posługiwania się dialektykądialektykadialektyką, był Gorgiasz z Leontinoi (483‑375 p.n.e.).

Do grona sofistów zalicza się ponadto Prodikosa z Keos, Kritiasa i Trazymacha z Chalcedonu.

Sofiści jako pierwsi humaniści

Sofiści dokonali przewrotu w dziejach filozofii: w przeciwieństwie do myślicieli jońskich przedmiotem swoich badań uczynili nie przyrodę, lecz człowieka, byli zatem pierwszymi humanistami. Jednocześnie nie zajmowali się odpowiedzią na pytanie, kim jest człowiek, tylko jakie umiejętności zapewniają mu sukces w życiu prywatnym i publicznym. Szczególną uwagę przywiązywali do analizy języka, a także retorykiretorykaretoryki rozumianej jako przekonywające prezentowanie swoich racji, oraz erystykierystykaerystyki, czyli sztuki prowadzenia sporów i dyskusji. Nie prawda bowiem liczyła się dla sofistów, tylko skuteczność. Gorgiasz uważał, że każdą tezę, nawet najbardziej absurdalną, można udowodnić, jeśli się potrafi obmyślić zręczną argumentację. Wyznawali zatem relatywizmrelatywizmrelatywizm, czyli przekonanie, że nie ma prawd obiektywnych, a jedynie subiektywnesubiektywizmsubiektywne mniemania.

RCPTMvCn0byYU

Ilustracja przedstawia kolorowe znaki zapytania na zielonym tle. Są różnej wielkości.

Ten pogląd przenosili też na inne dziedziny życia ludzkiego. Prawo obowiązujące między ludźmi, ich zdaniem, wynikało z konwencjikonwencjonalizmkonwencji, umowy społecznej, a nie z natury. Jedni z nich uważali, że prawo zostało ustanowione po to, by silniejsi, czyli rządzący, mogli sprawować kontrolę nad słabszymi, a drudzy przeciwnie – by słabsi mogli bronić się przed silniejszymi. Nie tylko prawo, ale także moralność i religia były dziełem zawiązanej między ludźmi umowy. Religia została wymyślona po to, by ludzie nawet w myślach powstrzymywali się od zła.

Relatywizm stał się też dla sofistów podstawą teorii poznania. Prawda o rzeczywistości jest względna. Nie istnieje poznanie obiektywne, a jedynie istnieją subiektywne spostrzeżenia, które pochodzą od zmysłów; był to zatem tzw. sensualizmsensualizmsensualizm.

Protagoras wypowiedział słynne zdanie: Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nie istniejących, że nie istnieją (łac. homo mensura). Stąd też każdy sąd wypowiadany przez człowieka, nawet szalonego, jest prawdziwy, bo informuje o tym, co się widzi bądź odczuwa, co jednak nie znaczy, że każdy sąd jest zgodny z rzeczywistością; znowu przesądza o tym kryterium użyteczności.

Gorgiasz podjął się udowodnienia trzech tez:

1. nic nie istnieje,

2. gdyby nawet coś istniało, nie mogłoby być przez człowieka poznane,

3. gdyby nawet mogło być poznane, nie mogłoby być przekazane i wytłumaczone drugiemu człowiekowi.

Słownik