Ilustracja interaktywna. Obraz przedstawia stado odlatujących ptaków. Opisane elementy ilustracji interaktywnej. 1. Obraz przedstawia grupę kobiet, mężczyzn i dzieci. Są to w większości przedstawiciele chłopstwa. Mają proste ubrania. Znajdują się przed budynkiem ze zniszczonym dachem. Józef Chełmoński, Wypłata robocizny, 1869.


Polskie pokolenie dorastające w drugiej połowie XIX w. borykało się z odmienną rzeczywistością niż ta, w której dojrzewali ich ojcowie, romantycy. Kiedy zawiodły nadzieje na wyzwolenie narodowe, po upadku powstania styczniowego, potrzebna była nowa strategia. Stare programy okazały się zgubne lub niewykonalne w panujących ówcześnie warunkach, dlatego młodzi sformułowali hasła przystające do ich czasów. Wobec nasilających się represji również zadania literatury i publicystyki musiały zostać przeformułowane – młodzi pisarze i dziennikarze odcinali się od mesjanistycznej wiary w odzyskanie niepodległości, promując działania stopniowe i systematyczne, skupione na reedukacji społeczeństwa. 2. Obraz przedstawia wnętrze izby. Przy piecu siedzi starszy mężczyzna z dzieckiem. Obok stoi kobieta w prostej sukni. Dalej stoi starszy mężczyzna, który chwyta kozę. Aleksander Kotsis, Ostatnia chudoba, 1870.


Polskie życie umysłowe doby pozytywizmu rozwijało się pod wpływem zachodnich kierunków filozoficznych, które kwestionowały metafizykę romantyzmu, przyznając rację doświadczeniu i empiryzmowi. Uważano, że życie człowieka jest z góry określone przez środowisko, rasę, moment historyczny, a dobre jest to, co pożyteczne, zaś cała rzeczywistość podlega ewolucji. Pojęcie „pozytywny” oznaczało realny, pewny, użyteczny. 3. Obraz przedstawia kobietę, która siedzi na krześle i śpi. Obok niej znajduje się kołowrotek. Gustave Courbet, Śpiąca prządka, 1853.


Pozytywiści nie ograniczali się do negowania poprzedników. Inspirowały ich nurty empiryczne i scjentystyczne w filozofii, które dążyły do opierania wiedzy o świecie na poznaniu naukowym i myśleniu racjonalnym. Sztuka miała odtąd odnosić się do realistycznej wizji świata, obrazować codzienną egzystencję i – co najważniejsze – stać się użyteczną dla społeczeństwa. Taki pogląd nazywany jest utylitaryzmem. Jego zwolennicy dążyli do wyplenienia z twórczości artystycznej rozmarzonych wizji i niesprawdzalnych idei, a w zamian żądali edukowania społeczeństwa, głoszenia idei epoki i opisywania wszystkich doczesnych aspektów życia. 4. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jest łysiejący, ma gęstą, siwą brodę. Ubrany jest w surdut. Herbert Spencer.


Utylitaryzm był reakcją na tendencje idealistyczne panujące w dobie romantyzmu. Teraz to już nie „czucie i wiara”, ale właśnie „mędrca szkiełko i oko” miały stanowić o wartości danej myśli lub działania. Jednym z najważniejszych myślicieli był dla polskich pozytywistów Herbert Spencer, twórca ewolucjonizmu na gruncie filozofii. Uważał on, że społeczeństwo ludzkie rządzi się podobnymi prawami jak biologia żywego organizmu – podlega przemianom ewolucyjnym, a dla prawidłowego funkcjonowania konieczny jest równomierny rozwój wszystkich jego członków. 5. Ilustracja przedstawia prawy profil starszego mężczyzny. Ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy oraz długą brodę z wąsami. Ubrany jest w surdut. Aleksander Świętochowski (1849—1938).


Myśl Spencera zainspirowała cykl artykułów „Praca u podstaw”, publikowany na łamach „Przeglądu Tygodniowego” w 1873 roku, którego autorami byli Aleksander Świętochowski oraz Leopold Mikulski. Miał to być zupełnie nowy program pracy na rzecz narodu po klęsce powstania styczniowego. Dotychczasowe działania zmierzające do odzyskania niepodległości drogą walki zbrojnej uważano za niemożliwe do zrealizowania. Za priorytet publicyści uznali pracę na rzecz rozwoju i uświadomienia warstw najuboższych i niewykształconych. Należało przede wszystkim poprawić warunki ich życia i rozpowszechnić dostęp do edukacji, a dopiero później myśleć o niezależnym bycie politycznym. Według Świętochowskiego i Mikulskiego było to zadanie dla reprezentantów burżuazji oraz inteligencji. 6. Świętochowski krytykował poprzednią generację za jej przywiązanie do tradycji, niechęć do wszelkich nowości i brak zrozumienia potrzeb społeczeństwa. Uważał, że literaci, którzy nie przyjmują osiągnięć współczesnej nauki i w swym zapatrzeniu w przeszłość cofają naród w rozwoju, powinni zaprzestać pisania.
[...] poezja zaś nie powinna cofać wstecz cywilizacji dla dobra pięknego widoku lub łzawego uczucia, powinna ją owszem przyoblekać w swoje urocze formy. Tych genialnych wieszczów, którzy kamienieją na widok spustoszenia, jakie nauka w ich wycacanym świecie zrobiła, należy uważać jako szkodliwe owady, jako ostatki maruderów, których po kątach wystrzeliwać należy. Nikt nie ma prawa stawać przed społeczeństwem z myślą zwietrzałą, czczą, na której starość trujący osad położyła. Szanujemy tylko talenta, które biegną równolegle z wartkim potokiem czasu lub go wyprzedzają, a śmiejemy się z tych, którzy kwilą w ukryciu, że żółwim ich czołganiom brak oklasków.
_{/Aleksander Świętochowski, Pleśń społeczna i literacka/} 7. Zdjęcie przedstawia stoły, przy których pracują kobiety i mężczyźni. Na stołach znajdują się kawałki materiału. Kobiety pracujące w szwalni, przełom XIX i XX w.


Osobną kwestię, lecz nie mniej ważną, stanowił w pozytywizmie postulat emancypacji kobiet. Temat zaczął być szerzej dyskutowany w związku z rozwojem XIX‑wiecznych idei demokratycznych dążących do zrównania praw obywateli. Emancypantki walczyły o prawa wyborcze dla wszystkich obywateli bez względu na płeć, a także o dostęp do kształcenia i studiów dla kobiet. Istotnym postulatem było zapewnienie odpowiedniej opieki zdrowotnej dla matek. Przede wszystkim jednak kobiety nie mogły pracować na równi z mężczyznami – mimo że niejednokrotnie warunki finansowe zmuszały je do podejmowania zatrudnienia, były często traktowane jako gorsze i odmawiano im możliwości wykonywania wielu zawodów. Robotnice pracowały często w bardzo trudnych warunkach. 8. Zdjęcie przedstawia dwie kobiety, które wyrabiają miotły. Kobiety pracujące w fabryce mioteł, początek XX w.


Przejmujący obraz sytuacji kobiet w tym okresie przedstawiła Eliza Orzeszkowa w powieści Marta:
Pchnął cię w świat, mówisz – wyrzekła po chwili z wolna i zniżonym głosem [Marta – przyp. red.] – cóż to za dobrodziejstwo? Świat ten jest dla biednej kobiety taki straszny, duszący… Nauczył cię prawd życia? Czy tych, które ukazują kobiecie, istocie ludzkiej przecież, bezdenne różnice leżące pomiędzy ludźmi i ludźmi? Okropne to prawdy! Nie stworzył ich Bóg, ale wytworzyli ludzie… A nam co do tego? – zawołała Karolina z krótkim swym, suchym śmiechem. – Czy Bóg je stworzył, czy ludzie wytworzyli, dość, że istnieją one, te prawdy mówiące mężczyźnie: „Będziesz uczył się, pracował, zdobywał i używał!”, kobiecie: „Będziesz cackiem i za igraszkę mężczyźnie służyć!” Boskie czy ludzkie, prawdy te znać nam trzeba, aby [...] w gonitwie za cnotą, miłością, szacunkiem ludzkim lub tym podobnymi bardzo pięknymi rzeczami – nie umrzeć z głodu… Tak – ledwie dosłyszalnym głosem wymówiła Marta – nie umrzeć z głodu… oto najwyższe dobro, o jakim marzyć, jakie osiągnąć wolno ubogiej kobiecie!
_{/Eliza Orzeszkowa, Marta, Lublin 1979, s. 164./} 9. Ilustracja przedstawia prawy profil dojrzałego mężczyzny. Ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy oraz długą brodę z gęstymi wąsami. Ubrany jest w surdut. Julian Ochorowicz.


Wśród innych postaci, które miały swój wkład w myśl filozoficzną i społeczną polskiego pozytywizmu warto wymienić chociażby Juliana Ochorowicza (1850–1917), psychologa, filozofa, publicystę i wynalazcę. W latach 1874–75 był redaktorem „Niwy”; w 1876–82 wykładał psychologię i filozofię przyrody na uniwersytecie we Lwowie; w 1882–90 w Paryżu prowadził badania nad hipnotyzmem; 1906–07 był sekretarzem generalnym Międzynarodowego Instytutu Psychologii w Paryżu i kierownikiem laboratorium psychologicznego. Był jednym z głównych teoretyków i przywódców pozytywizmu polskiego, którego program i filozoficzne podstawy zawarł w pracy Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną (1872). Był również jednym z pionierów psychologii doświadczalnej i klinicznej, a także badaczem zjawisk hipnotycznych i parapsychicznych (występował przeciw ich spirytystycznej interpretacji). Ochorowicz to także pionier w wielu dziedzinach techniki, m.in. konstruktor aparatów telefonicznych i mikrofonów, oraz elektronicznych przyrządów pomiarowych, jeden z prekursorów badań w dziedzinie telewizji, fototechniki i chemii fotograficznej. Warto wspomnieć również o polskich neokantystach: Marianie Massoniusie i Adamie Mahrburgu.