Ilustracja interaktywna. Obraz przedstawia bitwę. Ukazane jest zrujnowane miasto. Jeden z budynków płonie. Nad miastem unosi się dym oraz latają anioły. Na ulicy leżą martwi ludzie. Część ludzi stoi, łapie się za głowy lub modli się. W oddali stoi grupa, której przewodniczy kapłan z rozwartymi rękoma. Elementy ilustracji interaktywnej. 1. Krytycyzm i racjonalizm oświecenia znajdował także wyraz w ataku na religijny światopogląd — ale to nie określona doktryna religijna była tu przedmiotem krytycznych analiz, lecz fideistyczne postawy życiowe związane z ciemnotą i przesądami oraz konserwująca i hamująca postęp społeczna rola instytucji kościelnych i kleru. Obskurantyzm – ciemnota umysłowa, wstecznictwo, kołtuństwo, wrogie nastawienie do postępu i oświaty. W osiemnastowiecznej Francji markiz de Condorcet dowodził, że obskurantyzm arystokracji doprowadził do problemów społecznych, które stały się przyczyną rewolucji francuskiej. Ilustracja przedstawia mężczyzn czytających księgi. Wokół znajdują się napisy w języku łacińskim. Listy ciemnych mężów. Licencja: domena publiczna, Wikimedia Commons 2. Nie wdając się w teologiczne dysputy, filozofowie oświecenia zaczęli obserwować religię jakby od zewnątrz, jako interesujący przedmiot badania, jako zjawisko psychologiczne i społeczne odgrywające ważną, na ogół negatywnie ocenianą rolę w życiu ludzi. Dawali tym samym asumpt do rozwoju religioznawstwa jako dziedziny naukowej. Nie oznaczało to wszelako, że sami byli całkiem pozbawieni wiary religijnej. Tylko niektórzy z nich deklarowali ateizm albo (w różnych momentach swego życia) byli wyznawcami różnych wersji teizmu, jednak zdecydowana większość wyznawała deizm — naturalną religię rozumową, która przyjmowała istnienie najwyższej inteligencji — stwórcy świata i jego rozumnych praw — ale odrzucała objawienie, interwencję opatrzności, cuda itp. Obraz przedstawia scenę zbiorową w bogato zdobionej sali pełnej obrazów. Dostojnie ubrani ludzie siedzą na krzesłach, a część stoi za nimi. Na Salonach u Madame Geoffrin w 1755. Licencja: domena publiczna, Wikimedia Commons. 3. Racjonalizm filozofów oświecenia, wiążąc cele poznania z potrzebą działania, przybierał często charakter aksjologiczny i utylitarystyczny. Przedmiotem refleksji stawała się działalność ludzka nastawiona na realizację praw natury. Obraz przedstawia dwóch starszych mężczyzn z siwymi brodami. Mężczyzna po lewej ma czerwony strój i trzyma otwartą księgę. Mężczyzna po prawej ma ciemny strój i trzyma w ręku małą oliwną latarnię. Maa Pre, Diogenes i Platon, ok. 1649. Platon (423 - 347 p.n.e.) po lewej prezentuje Diogenesowi (413 - 323 p.n.e.) fragment swego dzieła.
Licencja: domena publiczna, Wikimedia Commons. 4. Te rodzaje działalności, które przyczyniały się do doskonalenia człowieka (dzięki posłuszeństwu naturalnemu zmysłowi moralnemu bądź dzięki szerzeniu oświaty) i do postępu historycznego (usuwanie nierówności społecznych, realizacja interesów ogółu), oceniane były dodatnio. Historia przestawała być kroniką heroicznych czynów wielkich wodzów lub królów, a stawała się terenem realizacji społecznego dobra i poszerzania obszarów wolności. Przed oczami oświeconego obserwatora wydarzeń nie tylko stawał zbiór (mniej lub bardziej chaotycznych) faktów, lecz także wyłaniał się obszar indywidualnej i zbiorowej powinności — działania w imię prawa natury i postępu. Obraz przedstawia scenę bitwy. Na martwych ciała stoi kobieta z odsłoniętą piersią. Trzyma flagę Francji i karabin. Za nią idzie grupa uzbrojonych ludzi. W tle znajduje się miasto, nad którym unosi się dym. Eugène Delacroix, Wolność wiodąca lud na barykady, 1830. Licencja: domena publiczna, Wikimedia Commons. 5. Na tym światopoglądowym tle szczególnej wyrazistości w dobie oświecenia nabierały filozoficzne dyskusje nad problematyką wolności i determinizmu, problemem świeckiej teodycei czy relacji jednostka—społeczeństwo. Wolność była dla oświeceniowych myślicieli jedną z naczelnych wartości. Wynikało to z przekonania o autonomii rozumnej jednostki ludzkiej wobec zewnętrznych ograniczeń społeczno-instytucjonalnych i z przysługującego człowiekowi prawa naturalnego do aktywnego kształtowania swej osobowości (a nie z uzasadnień teologicznych). 6. Z drugiej jednak strony materialistyczna koncepcja zakorzeniająca człowieka w środowisku przyrodniczym i docenianie znaczenia stosunków społecznych dla jakości życia ludzkiego sprawiały, że człowieka postrzegano jako element niekończących się, całkowicie zdeterminowanych łańcuchów przyczynowo-skutkowych o charakterze przyrodniczym i społecznym, niepozostawiających miejsca na wolne działanie. Podobnie rzecz się miała z wiarą w postęp naukowy, techniczny i społeczny. Obraz przedstawia model astronomiczny, który świeci w ciemnym pomieszczeniu. Model obserwują ludzie, są wśród nich dzieci. Jeden z mężczyzn zapisuje coś na kartce. _{Joseph Wright of Derby, Model systemu słonecznego, 1766. Licencja: domena publiczna, Wikimedia Commons.}