1647 - 1706 Pierre Bayle postać, która utorowała drogę oświeceniu we Francji, autor słynnego Słownika historycznego i krytycznego (1695 - 1697), późniejszej lektury obowiązkowej wszystkich filozofów. Ten wyznawca na przemian katolicyzmu i protestantyzmu demonstrował w swym dziele przede wszystkim zasadę tolerancji wobec sporów religijnych i sceptyczny dystans co do możliwości rozstrzygnięcia ostatecznych problemów teologicznych i metafizycznych (dowodu na istnienie Boga, relacji między łaską nadprzyrodzoną a wolną wolą, racji istnienia zła w świecie, nieśmiertelności duszy). Bayle wyraźnie rozdzielał wiarę religijną i rozum, głosząc, że nie można dostarczyć racjonalnych dowodów prawd religijnych, a nawet że wiele elementów tych prawd jest niezgodnych z rozumem. Jego zdaniem nie równało się to eliminacji wiary religijnej z życia ludzkiego, ale wyznaczało jej miejsce poza porządkiem rozumu. Bayle rozdzielał też religię i moralność, twierdząc, że do prowadzenia moralnego życia nie są niezbędne ani religijne uzasadnienia, ani przekonania. Można sobie wyobrazić moralne społeczeństwo złożone z ateistów, bo człowiek jest w stanie osiągnąć wystarczający poziom moralny autonomicznie, bez wsparcia wiary religijnej. Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma długie, lekko kręcone włosy. Ma wydatny nos oraz owalną twarz. Ubrany jest w strój z dużym kołnierzem. 1689 - 1755 Charles-Louis de Secondat, baron de Montesquieu — Monteskiusz położył fundamenty pod oświeceniową refleksję nad życiem społecznym i politycznym. Jego Listy perskie (1721) stanowiły satyrę na panujące we Francji stosunki polityczne i kościelne, Rozważania nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian (1734) zawierały refleksje nad ogólnymi przyczynami rozwoju i upadku państw, a monumentalna praca O duchu praw (1748) była podsumowaniem jego wieloletnich badań nad zależnościami między stanem natury, prawem stanowionym a typami ustrojów politycznych. Monteskiusz prezentował w tym dziele bardzo nowoczesne (dzisiaj powiedzielibyśmy: socjologiczne) podejście porównawcze do różnych występujących w historii ustrojów prawnych i politycznych, wartościując je wyraźnie ze względu na swój entuzjazm dla wolności i pogardę dla despotyzmu. W swoich analizach stosował metodę empiryczno-indukcyjną, którą dotąd posługiwano się w konstruowaniu teorii przyrodniczych: na przykład zwracał szczególną uwagę na wpływ klimatu i czynników ekonomicznych na formowanie się systemu prawnego oraz panującego w danym kraju typu rządów. Twierdził, że w kształtowaniu się systemu prawnego decydującą rolę odgrywają historycznie przypadkowe warunki empiryczne. Ponadto na ludzkie społeczeństwa oddziałują właściwe każdemu z nich ideały, które można pogrupować w pewną typologię. Mądry prawodawca będzie starał się wykryć naturę danego ideału i tak dostosować do niego system prawny, aby ów ideał można było zrealizować. Owe ideały wyrastają jednak z praw natury, które będąc właściwe istocie ludzkiej (naturalne prawo moralne czy np. niezmienne prawa sprawiedliwości), są wcześniejsze od wszelkich praw stanowionych. Dlatego prawa polityczne powinny ostatecznie odpowiadać postulatom praw natury oraz respektować zasady sprawiedliwości i wolności. Ustrojem gwarantującym najpełniejszą realizację wolności politycznej jest ustrój liberalny (możliwy nawet na gruncie monarchii). Istotną cechą tego modelu zaproponowanego przez Monteskiusza był postulat rozdziału władz. Myśliciel wyszedł z założenia, że warunkiem osiągnięcia wolności politycznej w państwie jest legislacyjne rozdzielenie od siebie władzy ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej tak, by władze te nie mogły przysługiwać jednej osobie bądź grupie osób i by wzajemnie się kontrolowały. Te właśnie idee Monteskiusza już niebawem miały oddziałać na twórców konstytucji (1787) nowo powstałych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela (1789). Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma pociągłą twarz, krótkie włosy oraz prosty nos. 1694 - 1778 Wolter (właśc. François-Marie Arouet) był jednym z najpłodniejszych i najgłośniejszych pisarzy oświeceniowych. Jego powiastki filozoficzne, sztuki teatralne i inne utwory dzięki swym zaletom literackim łatwo docierały do szerokich kręgów odbiorców i przyczyniały się do upowszechnienia idei oświeceniowych. O pasji twórczej Woltera niech świadczy choćby fakt, że wydanie wszystkich jego dzieł, które się ukazały kilkadziesiąt lat po śmierci filozofa, liczy ponad 70 tomów. Najbardziej znane jego utwory to Wiek Ludwika XIV (1751), Rozprawa o obyczajach (1756), Kandyd (1759), Traktat o tolerancji (1763), Słownik filozoficzny (1764). Idee filozoficzne, które Wolter w nich rozwijał, głównie pochodziły z inspiracji Lockiem, Newtonem czy Bayle’em lub wynikały z opozycji wobec metafizyki Leibniza; nie stanowiły jakiegoś oryginalnego i spójnego systemu poglądów, niemniej ich oddziaływanie było szerokie. Oddziaływały tym skuteczniej, że Wolter był człowiekiem światowym i miał bogate doświadczenie życiowe. Wśród wielu poruszanych przez niego tematów na czoło wysuwają się takie kwestie jak: zdeterminowanie woli i działań człowieka przez środowisko przyrodnicze oraz uwarunkowania biologiczne organizmu; prawomocność żądania wolności politycznej; ograniczoność możliwości poznawczych człowieka czy też absurdalność roszczeń poznawczych tradycyjnej metafizyki. W twórczości Woltera warto też zwrócić uwagę na jego zainteresowania historiograficzne. Proponował on oświeceniu swoistą historię filozoficzną: jej obiektem badań były nie fakty — kroniki bitew i czynów bohaterów — lecz kultura i obyczaje całych epok historycznych, wyodrębnianych na podstawie ich wkładu w rozwój nauki i sztuki oraz w emancypację od przesądu i barbarzyństwa. Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz, ciemne oczy i wydatny nos. Na głowie ma perukę z długimi lokami. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z falbanami. 1709 - 1751 Julien Offray de La Mettrie był filozofem i lekarzem, który na podstawie swoich badań sformułował radykalnie materialistyczną koncepcję człowieka. Prześladowany za poglądy, chronił się na zmianę to w Holandii, to na dworze Fryderyka Wielkiego. Jego najbardziej znanymi pismami są Historia naturalna duszy (1744), Człowiek-maszyna (1748) i Człowiek-roślina (1748). Według La Mettriego teoria duszy jako elementu niematerialnego, niezależnego od ciała nie ma żadnego uzasadnienia. Wszystkie ludzkie czynności psychiczne wyrastają z wrażeń i są zależne od procesów fizjologicznych. Ciało jest jedyną rzeczywistością człowieka, która należy do całokształtu przyrodniczych, materialnych zjawisk. Jednak mimo mechanistycznego charakteru przypisywanego przez La La Mettriego tym zjawiskom jego pogląd na atrybuty materii różni się od klasycznego kartezjańskiego mechanicyzmu: otóż uważał on, że materia oprócz rozciągłości obdarzona jest jeszcze samoistną zdolnością ruchu i wrażliwością; stąd w odniesieniu do człowieka można mówić o analogii nie tylko z maszyną, lecz także z rośliną. Obraz przedstawia portret mężczyzny. Mężczyzna jest uśmiechnięty, ma owalną twarz i brązowe oczy. Ma na głowie szeroki beret. 1713 - 1784 Denis Diderot był jedną z najważniejszych postaci oświecenia nie tylko dzięki sile oddziaływania własnych utworów, lecz także jako animator i główny autor sztandarowego dzieła wieku rozumu — Encyklopedii. W latach 1751—1780 ukazało się 35 tomów tego wielkiego dzieła. Jego znaczenie polegało jednak nie tyle na nagromadzeniu wielkiej liczby obiektywnych informacji, ile na ideologicznym manifeście wolnomyślicielstwa, racjonalizmu, antyklerykalizmu i antydespotyzmu. Godnym podkreślenia i znaczącym dla nowej mentalności oświecenia aspektem Encyklopedii była też rola, jaką wśród jej haseł przyznano sztukom użytkowym i rzemiosłu — już nie tylko czysto teoretyczna wiedza miała stanowić niezbędne kompendium człowieka oświeconego, lecz także umiejętności praktyczne i techniczne. Przy zbieraniu niezbędnych informacji do opracowania tego rodzaju haseł Diderot nie ograniczał się do wiadomości z drugiej ręki, lecz sam odwiedzał liczne warsztaty, sporządzając szkice i notatki. Był w ten sposób swoiście wierny własnemu postulatowi, by w nauce preferować metodę eksperymentalną. W interpretacjach przyrody i miejsca w niej człowieka Diderot prezentował stanowisko materialistyczne, które ewoluowało od materializmu mechanistycznego do swego rodzaju naturalistycznego panteizmu — filozof miał bowiem skłonność do upatrywania w przyrodzie czegoś na kształt żywego organizmu, podlegającego jako całość nieustannej zmianie. Stąd w jego koncepcji można się dopatrywać antycypacji późniejszych teorii ewolucjonistycznych. Generalnie z pism Diderota przebija program filozofii racjonalistycznej, przeciwstawiającej się przesądom i autorytetom, filozofii, która rehabilituje sferę powszedniego, doczesnego ludzkiego życia, jest otwarta na osiągnięcia nauki, ale zdecydowanie antysystemowa. Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Jego twarz jest owalna, nos wydatny, oczy wyłupiaste. Mężczyzna ma krótkie, falujące włosy. Jest ubrany w surdut i koszulę z falbanami przy mankietach. Siedzi przy biurku, pisze coś na kartce gęsim piórem. 1715 - 1780 Etienne Bonnot de Condillac był tym filozofem oświeceniowym, który przywiązywał największą wagę do problematyki teoriopoznawczej. Nawiązując do empiryzmu Locke’a i metodologii Newtona, występował przeciwko panującemu w filozofii XVII w. „duchowi systemów”: wykazywał bezpodstawność i abstrakcyjność wiedzy opartej na spekulatywnych zasadach, aspirującej do wszechogarniającego obrazu świata. Tego rodzaju filozofii przeciwstawiał wiedzę czerpaną z doświadczenia, konkretną i użyteczną. Najbardziej znanym jego dziełem jest Traktat o wrażeniach (1754), w którym sformułował najskrajniejszą w oświeceniu wersję sensualizmu: nie tylko twierdził, iż wszelka wiedza wywodzi się z wrażeń zmysłowych, ale i że wszystkie funkcje umysłu są przeobrażonymi wrażeniami i że z wrażeń można wyprowadzić całe życie psychiczne człowieka. Dla zilustrowania tego poglądu przedstawił słynny eksperyment myślowy z kamiennym posągiem, stopniowo obdarzanym zmysłami. Na samym początku posąg otrzymuje powonienie: ma do czynienia z zapachem róży, potem odczuwa jego brak, a następnie porównuje go z innymi zapachami. Condillac stara się dowieść, że nawet ten najbardziej „ezoteryczny” zmysł wystarcza, żeby stopniowo zrodziły się w posągu wszystkie władze psychiczne i umysłowe, takie jak uwaga, pamięć, wyobraźnia, zdolność tworzenia idei szczegółowych, a potem ogólnych, przyzwyczajenie, zdolność wydawania sądów, zdolność wartościowania ze względu na przyjemność i przykrość, a co za tym idzie, zdolność do uczuć i ostatecznie do aktów woli. Konkluzją tych analiz jest stwierdzenie, że podmiotowe Ja, umysł, stanowi zbiór pewnych władz wywodzących się ze zbioru wrażeń. Sensualistyczna teoria nie przekładała się jednakże u Condillaca na konsekwentnie materialistyczne stanowisko. Przeciwnie, głosił on istnienie Boga jako ostatecznej przyczyny, a także bronił tezy o niematerialności ludzkiej duszy. Obraz przedstawia portret mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz oraz włosy ufryzowane w loki po bokach. Ubrany jest w strój z dużym kołnierzem. 1717 - 1783 Jean le Rond d’Alembert matematyk, fizyk i filozof związany z Diderotem przy pracach nad wydawaniem Encyklopedii— jest symbolem przemian społecznych, jakie zachodziły w epoce oświecenia. Zaczął od studiów prawniczych, a następnie zwrócił się ku medycynie; ostatecznie jednak poświęcił się matematyce i przyrodoznawstwu. Wyniki do jakich doszedł w tych ostatnich dziedzinach, miały poważne znaczenie naukowe. Opublikował prace dotyczące rachunku całkowego, refrakcji ciał stałych, ruchu cieczy, równań różniczkowych o pochodnych cząstkowych. Został za to uhonorowany członkostwem Akademii Nauk oraz członkostwem (z rekomendacji papieża) Instytutu w Bolonii i mógł sobie pozwolić na odrzucenie zaproszenia Fryderyka Wielkiego, by przewodniczyć Akademii Berlińskiej, oraz odrzucenie propozycji Katarzyny II, by zostać nauczycielem jej syna. Warto również odnotować, że szczerą przyjaźnią darzył go David Hume. W interesujących nas tu pracach filozoficznych, takich jak Rozmaitości literackie, historyczne i filozoficzne (1752) czy Elementy filozofii (1759), d’Alembert prezentował stanowisko prepozytywistyczne: filozofia powinna mieć charakter naukowy i nie zwracać się ku domniemanym przyczynom, źródłom i istocie rzeczywistości, bo to pogrąża ją w metafizycznych antynomiach, które się kończą paraliżującym sceptycyzmem. Ma badać to, co dane jest we wrażeniach zmysłowych, czyli opisywać zjawiska i ich systematyczne wzajemne powiązania, a więc jedyne dostępne ludzkiemu poznaniu fakty. Przy okazji d’Alembert akcentował społeczne znaczenie takiego programu filozofii, twierdząc, że wiedza oparta na empirycznie sprawdzalnych faktach może być wiedzą dostępną dla wszystkich i tym samym sprzyjać emancypacji od przesądów i ignorancji. Obraz przedstawia portret mężczyzny. Mężczyzna jest uśmiechnięty, ma kwadratową twarz i włosy ufryzowane w loki po bokach. Ubrany jest w surdut. 1723 - 1789 Paul Henri Dietrich, baron d’Holbach w swoich książkach Chrześcijaństwo zdemaskowane (1766) i System przyrody (1770) prezentował poglądy najradykalniej antyreligijne i najkonsekwentniej materialistyczne. Urodzony w Niemczech, mieszkał w Paryżu i dzięki sporej fortunie wspomagał będących w potrzebie filozofów oraz prowadził razem z żoną znany salon filozoficzny. Jego zjadliwa krytyka dogmatów chrześcijańskich wykazywała bezsensowność wiary w Boga (ateizm). Jego poglądy na przyrodę są wzorcowym przykładem oświeceniowego materializmu mechanistycznego, głoszącego atomistyczną budowę materii, w której rządzą siły przyciągania i odpychania na wszystkich poziomach organizacji układów materialnych — łącznie z ludzkimi procesami psychicznymi (np. miłość i nienawiść). W przyrodzie i w ludzkim życiu panuje powszechny determinizm, wynikający nie z jakiegoś boskiego planu, lecz z naturalnego ładu i immanentnych praw przyrody. Aby osiągnąć systematyczną i wyczerpującą wiedzę o świecie, wystarczy poznanie zmysłowe wspomagane zdrowym rozsądkiem. Ów zdrowy rozsądek podpowiada również, że troska jednostek o własne powodzenie powinna całkowicie się zgadzać z troską o dobro wspólne, człowiek jest bowiem istotą społeczną, przystosowaną przez naturę do życia z innymi. Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma półdługie włosy ufryzowane w loki. Na jego twarzy widoczne są zmarszczki. Ubrany jest w ciemny strój z jasną koszulą. 1743 - 1794 Jean Antoine Nicolas Caritat, markiz de Condorcet matematyk i filozof, współpracownik d’Alemberta w pracach nad Encyklopedią, członek Akademii Nauk i Akademii Francuskiej, najbardziej zasłynął z książki sławiącej nieskończone dobrodziejstwa postępu naukowego, technicznego i moralnego dla ludzkości: Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego w dziejach (1794). To przepełnione duchem optymizmu dzieło Condorcet pisał, ukrywając się przed prześladowaniami politycznymi, nie udało mu się jednak uniknąć więzienia, gdzie zmarł być może śmiercią samobójczą. W kwestii czynności umysłowych człowieka stał na stanowisku sensualistycznym i był przekonany, że stosunki społeczne można wytłumaczyć dążeniem do przyjemności i do unikania przykrości. Wychodząc z tego założenia, Condorcet proponuje swoistą, zredukowaną do działania tych najprostszych elementów, interpretację dziejów ludzkości: wyróżnia dziewięć epok, rysując zarazem obraz dziesiątej — epoki przyszłości. W tej nadchodzącej epoce — dzięki reformom politycznym, wynalazkom technicznym, odpowiedniemu wychowaniu młodzieży, moralnemu kształtowaniu i naukowemu oświeceniu — nastąpi ostateczne przejście gatunku ludzkiego od barbarzyństwa do cywilizacji, a jednostki ludzkie udoskonalą się pod względem fizycznym, intelektualnym i moralnym. Głosząc, że postępowi w tych dziedzinach nie można postawić żadnych granic, Condorcet de facto antycypował późniejsze pozytywistyczne wizje cywilizacji naukowej. Obraz przedstawia portret mężczyzny. Ma owalną twarz i włosy ufryzowane w loki. Ma garbaty nos oraz lekki zarost. Ubrany jest w surdut.