Zapoznaj się ze schematem prezentującym pojęcia związane z literaturą romantyzmu. Wybierz jedno z pojęć przedstawionych w schemacie i rozwiń jego definciję tak, aby zawierała przykłady i ich charakterystykę.
R17prHJZB9Nqd
(Uzupełnij).
RgbNg3VGQY8pB1
Ilustracja interaktywna przedstawia rozległą, piaszczystą plażę. Znajduje się na niej mężczyzna w habicie. Jego sylwetka jest ledwo widoczna na tle plaży i morza. Mnich patrzy się na morze. Wokół jest pochmurno. Opis punktów znajdujących się na ilustracji: 1. Ballada krótki utwór epicki wierszem, zawierający elementy liryczne (zdarzenia przedstawione są z punktu widzenia osoby ujawniającej swoje emocje, przeżycia i refleksje) i dramatyczne (dialogi).
Tematem ballady jest niezwykłe, tajemnicze wydarzenie, którego nie sposób pojąć rozumem.
Do cech charakterystycznych gatunku zalicza się: - paralelizm składniowy, - stałe epitety, - porównania, - powtórzenia, - refreny.
Od XIII w. - zwłaszcza w Szkocji i Anglii - rozwija się tzw. ballada ludowa, która w XVIII w. staje się przedmiotem zainteresowań uczonych i artystów, a na przełomie wieków XVIII i XIX zostaje uznana przez preromantyków i romantyków niemieckich (Goethe, Herder, Schlegel, bracia Grimm) za pierwszy wzór twórczości poetyckiej. Dzięki temu powstała tzw. ballada artystyczna, stając się jednym z najważniejszych gatunków epoki.
Ballady pisali najwybitniejsi poeci tego okresu: - Walter Scott, - William Wordsworth, - Friedrich Schiller, - Johann Wolfgang von Goethe, - Aleksander Puszkin, - Michaił Lermontow, - Adam Mickiewicz, - Władysław Syrokomla., 2. Dramat romantyczny (niesceniczny) dramat ukształtowany w XIX w.; jeden z wyróżników epoki, charakteryzuje się nieprzestrzeganiem antycznej i klasycystycznej zasady trzech jedności: - miejsca, w których toczy się akcja, są od siebie nieraz bardzo oddalone; co więcej, mogą to być nie tylko przestrzenie realne, ale i fantastyczne (niebo, piekło); - rozpiętość czasowa także może być ogromna, akcja ze swobodą przenosi się np. ze współczesności w czasy mityczne; - kolejne sceny są ze sobą jedynie luźno związane np. postacią głównego bohatera, przez co całość zyskuje kompozycję otwartą zamiast zwartej, opartej na związkach przyczynowo- skutkowych.
Jest to dramat skrajnie synkretyczny: łączy w sobie różne style, nastroje, gatunki i rodzaje. Charakterystyczne jest również współwystępowanie płaszczyzny realnej i fantastycznej, postaci należących do świata rzeczywistego i tych nadprzyrodzonych. Autorzy dramatu romantycznego czerpali z tradycji teatru średniowiecznego, tragedii szekspirowskiej oraz hiszpańskiego dramatu barokowego., 3. Gawęda szlachecka gatunek epicki ściśle związany z kulturą szlachecką, pierwotnie przeznaczony do wygłaszania np. podczas uczty (tradycja ustna). Do piśmiennictwa trafiła w połowie XIX w., dzięki Janowi Chodźce i Henrykowi Rzewuskiemu (twórcy arcydzieła gatunku – Pamiątek Soplicy). Tematem gawędy były szlacheckie obyczaje i życiowe przypadki. Charakteryzowała się luźną konstrukcją, powtórzeniami, zwrotami do odbiorców (słuchaczy), czyli elementami przejętymi z opowieści ustnej. Gawęda szlachecka zanikła w drugiej połowie XIX w., kiedy w literaturze zapanował realizm. Współcześnie bywa jedynie przedmiotem stylizacji., 4. Gotycyzm związana z powrotem do tradycji średniowiecza skłonność romantyków do stosowania w sztuce elementów grozy, tajemniczości, cudowności czy melancholii oraz charakterystycznych motywów – ruin, cmentarzy, opuszczonych zamków, dziwnych, często obłąkanych strażników tajemnicy.
Gotycyzm przejawiał się w sztuce i obyczaju od lat 60. XVIII w., najpierw w Anglii, gdzie powstała pierwsza powieść gotycka – Zamek Otranto H. Walpole’a. Charakteryzował także romanse grozy. Oddziaływał na wybitnych twórców romantyzmu, m.in. George'a Gordona Byrona, E.T.A. Hoffmanna, Zygmunta Krasińskiego., 5. Historiozofia (filozofia historii) refleksja nad przebiegiem dziejów, sensem historii i czynnikami jej rozwoju, prawami historycznymi, a także sposobami rozumienia historii. Historiozofia zyskała znaczenie samodzielnej dyscypliny głównie dzięki Georgowi Heglowi., 6. Ironia romantyczna koncepcja szczególnej postawy artysty wobec świata, opisana przez niemieckich filozofów i teoretyków romantyzmu, m.in. Friedrich Schlegla i Friedricha Wilhelma von Schellinga.
Cechami charakterystycznymi tej postawy były: przewaga subiektywnego „ja”, snu i fantazji nad obiektywną rzeczywistością oraz uznanie twórczości za grę, pozwalającą na dystans wobec świata, także sztuki. Ironia romantyczna przejawiała się w demonstracyjnym ukazywaniu panowania artysty nad własnym dziełem, a bohatera nad światem przedstawionym i w ujęciach groteskowych (pomieszaniu tragizmu z komizmem, realizmu z fantastyką, różnych wartości estetycznych i konwencji literackich). Znalazła swój wyraz zwłaszcza w twórczości George'a Byrona, Heinricha Heinego, Aleksandra Puszkina, Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida., 7. Irracjonalizm pogląd filozoficzny będący odmianą idealizmu, zaprzeczający rozumowemu źródłu poznania, a zamiast tego za narzędzia poznania uznający wolę, intuicję, uczucia lub nieuświadomiony popęd., 8. Mesjanizm religijna wiara w nadejście zbawcy, który uwolni ludzkość od gnębiącego ją zła, połączona z ideą wybrania (jednostki, narodu), wyrosła z Biblii (Mesjasz po hebrajsku to pomazaniec, wybrany przez Boga i przez Niego naznaczony; greckim odpowiednikiem tego słowa jest Chrystus). W Polsce już w literaturze staropolskiej pojawia się idea mesjanizmu, w znaczeniu wiary w posłannictwo narodu polskiego, jako nowego narodu wybranego, przedmurza chrześcijaństwa, mającego przynieść wybawienie całej Europie. Idea ta została podjęta w okresie rozbiorów, kiedy zaczęto wskazywać na rolę cierpienia narodu w odkupieniu. Idea mesjanizmu była szczególnie droga Mickiewiczowi, który dał temu wyraz m.in. w III części Dziadów.
Już w Przedmowie Polska jest porównana do Chrystusa, a myśl ta zostaje szeroko rozwinięta w Widzeniu księdza Piotra (wcześniej pojawia się też w opowieści Sobolewskiego). Najpełniejsze odzwierciedlenie znalazła idea mesjanizmu w Mickiewiczowskich Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego (1832)., 9. Mistycyzm kierunek filozoficzno-religijny uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z Bogiem, a także czasem możliwość poznania przez intuicję, kontemplację i objawienie., 10. Oniryzm zjawisko polegające na wykorzystaniu snu jako motywu lub zasady kompozycyjnej w literaturze (np. w III części Dziadów). Pozwala na zatarcie granic między tym, co realne, a tym co fantastyczne, stworzone przez wyobraźnię i podświadomość bohatera., 11. Orientalizm szczególne zainteresowanie twórców literatury i sztuki europejskiej egzotyczną kulturą Wschodu (arabską, perską, hinduską, chińską i japońską). Pojawiał się w średniowiecznej i barokowej epice, rozkwit przeżywał w XVIII i XIX w., kiedy zaczęto tłumaczyć arcydzieła literatury wschodniej oraz naukowo zajmować się tamtejszą kulturą i cywilizacją. W romantyzmie orientalizm stał się szczególnie popularny, bo dawał możliwość oddania niezwykłego kolorytu lokalnego, a także stworzenia bohatera niepodobnego w swym zachowaniu, reakcjach, sposobie wysławiania się do bohaterów tradycji europejskiej. Ulegli mu najwybitniejsi poeci, m.in. George Byron, Johann Goethe, Victor Hugo, w Polsce – Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki., 12. Poemat dygresyjny gatunek epicki, z elementami lirycznymi, pisany wierszem. Fabuła ma charakter fragmentaryczny i epizodyczny. Elementem łączącym jest bohater, zazwyczaj odbywający podróż. Narrator staje się postacią pierwszoplanową, wypowiadającą swoje refleksje, kierujący przeciw komuś lub czemuś ostrze satyry. Traktuje on opowiadanie jak zabawę, w której należy wykazać się błyskotliwością, dowcipem, umiejętnością zastosowania nieoczekiwanej puenty i którą w każdej chwili można przerwać, aby snuć nawet luźno związane z akcją dygresje. Zwraca się przy tym wprost do czytelnika, bawiąc się jego oczekiwaniami, zbijając go z tropu, ukazując swoją władzę nad bohaterami i przebiegiem wydarzeń. Wzorem poematu dygresyjnego stały się utwory George'a Byrona. W Polsce arcydziełem gatunku jest Beniowski Słowackiego., 13. Powieść poetycka gatunek epicki zawierający istotne fragmenty liryczne, pisany wierszem. Fabuła powieści poetyckiej ma zwykle bardzo dramatyczny przebieg, pełna jest też niejasności, tajemniczości, niedopowiedzeń. Narrator zwraca się wprost do czytelnika, dzieląc się z nim swoimi przemyśleniami, refleksjami i domysłami oraz komentując wypadki i zachowanie bohaterów. Często przedstawia bieg wydarzeń, nie respektując zasad chronologii (np. zaczynając opowiadanie od tego, co wydarzyło się na końcu). Twórcą gatunku był W. Scott, a najwybitniejsze realizacje wyszły spod pióra George'a Byrona. W Polsce powieści poetyckie tworzyli: Antoni Malczewski, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Seweryn Goszczyński., 14. Profetyzm zjawisko przypisywania komuś daru przewidywania przyszłości (daru danego przez Boga). Profetyzm pojawia się w literaturze często wykorzystującej stylizację biblijną, zwłaszcza w trudnych okresach historycznych, w których konieczne wydają się daleko idące zmiany. Autorzy utworów o charakterze profetycznym często posługiwali się przypowieścią, a także tłumaczeniem wydarzeń z przeszłości, jako zapowiedzi tego, co dopiero ma nadejść. W Polsce takie utwory powstawały w czasach konfederacji barskiej i przede wszystkim w romantyzmie (w sytuacji zaborów). Zaliczają się do nich Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza i Anhelli Słowackiego., 15. Prometeizm postawa buntu wobec Boga, który, według bohatera, pozostaje nieczuły na nieszczęścia ludzkości. Bohater prometejski zatem w imię miłości i współczucia poświęca się, skazując na cierpienie. Termin powstał od imienia greckiego tytana Prometeusza, który za kradzież ognia z Olimpu dla ludzi został skazany przez Zeusa na wieczne męki (przykucie do skał Kaukazu i wydziobywanie przez sępa wciąż odrastającej wątroby). Przykładem postawy prometejskiej w polskiej literaturze jest Konrad, wadzący się z Bogiem o szczęście narodu w Wielkiej Improwizacji w III części Dziadów., 16. Sonet utwór liryczny składający się z czterech strof: dwóch czterowierszy i dwóch tercyn (strofy trzywersowe). Dwie pierwsze strofy stanowią najczęściej opis miejsca, sytuacji, wydarzenia, a dwie następne są refleksyjnym lub filozoficznym podsumowaniem, lirycznym komentarzem podmiotu mówiącego. Gatunek ukształtował się w XIII w. we Włoszech, a popularność zawdzięcza Dantemu i Petrarce.
W XV i XVI w. stał się powszechny w Europie (m.in. uprawiali go Pierre de Ronsard, William Szekspir, Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński). Wtedy wykształcił się też tzw. model francuski sonetu (dwa czterowiersze + dystych + czterowiersz). Romantyzm jest epoką rozkwitu gatunku. Sonety pisali najwybitniejsi poeci epoki, m.in. Puszkin, Heine, Mickiewicz, Słowacki. Popularny był też w epoce Młodej Polski., 17. Synkretyzm gatunkowy i rodzajowy łączenie w jednym utworze różnych gatunków, a nawet rodzajów literackich w niekoniecznie spójną całość. Romantyzm był epoką, w której wykształciły się tzw. gatunki synkretyczne (mieszane). Należą do nich: - dramat romantyczny, - powieść poetycka, - poemat dygresyjny, - ballada., 18. Tyrteizm nazwa wywodząca się od imienia greckiego poety Tyrteusza (VII w. p.n.e.), który stał się symbolem poety-bojownika; oznacza postawę człowieka lub artysty wzywającego do walki o wolność ojczyzny, zagrzewającego do czynu i zbrojnego przeciwstawienia się wrogowi., 19. Wallenrodyzm wywodząca się od imienia tytułowego bohatera poematu Mickiewicza Konrad Wallenrod nazwa postawy charakteryzującej się uznaniem zasady „cel uświęca środki”. Człowiek przyjmujący tę postawę nie waha się użyć podstępu i zdrady w walce o wolność ojczyzny, poświęcając dla niej własne życie, ale też czystość sumienia (zdrada pozostaje przecież czynem haniebnym, moralnie złym)., 20. Walterscottyzm cechy powieści historycznej, charakterystyczne dla utworów Waltera Scotta, a następnie chętnie powielane przez pisarzy XIX w. Są to: wartka, pełna zaskakujących wydarzeń akcja, wyraziści bohaterowie, szerokie tło historyczne, przedstawiane w momentach szczególnie istotnych, koloryt lokalny (kultura, krajobraz, realia społeczno-obyczajowe), elementy fantastyki, umiejętne budowanie nastroju, zderzanie scen tragicznych z komicznymi. Pod wpływem tego wzoru tworzyli tak wybitni pisarze jak: William Makepeace Thackeray, Honoriusz Balzac czy Wiktor Hugo; w Polsce: Józef Ignacy Kraszewski i Wacław Rzewuski., 21. Werteryzm zwany też „gorączką werterowską”, to rozpowszechniająca się wśród młodzieży po wydaniu Cierpień młodego Wertera Goethego postawa charakteryzująca się okazywaniem nadmiernej uczuciowości, skłonności do marzycielstwa, smutku, poszukiwaniem samotności i ostentacyjnym podkreślaniem własnej izolacji, wreszcie tzw. bólem istnienia (niem. Weltschmertz). Człowiek odczuwający taki ból traci poczucie sensu życia, ogarnia go melancholia, prowadząca do myśli, a nawet czynów samobójczych (modzie na werteryzm przypisywano m.in. wzrost liczby samobójstw). Młodzi ubierali się chętnie tak jak bohaterowie powieści: panowie nosili niebieskie fraki i żółte kamizelki, panie – białe suknie z różowymi kokardami. Takie motywy zaczęły też pojawiać się na porcelanie, obrazkach i haftach. Modne były również pielgrzymki do miejsc, które posłużyły Goethemu za wzór, a szczególnie do grobu jego znajomego, mającego wszelkie rysy Wertera – zmarłego także śmiercią samobójczą Carla Wilhelma Jerusalema., 22. Winkelriedyzm koncepcja, która miała być dyskusją z mesjanizmem mickiewiczowskim, zakładająca wyzwolenie Polski nie przez cierpienie i ofiarę, kojarzone z biernością, ale przez czyn zbrojny. Określenie pochodzi od nazwiska legendarnego szwajcarskiego bohatera narodowego z XIV w., który przyczynił się do zwycięstwa rodaków, kierując w swoją pierś kopie nieprzyjaciela.
Ilustracja interaktywna przedstawia rozległą, piaszczystą plażę. Znajduje się na niej mężczyzna w habicie. Jego sylwetka jest ledwo widoczna na tle plaży i morza. Mnich patrzy się na morze. Wokół jest pochmurno. Opis punktów znajdujących się na ilustracji: 1. Ballada krótki utwór epicki wierszem, zawierający elementy liryczne (zdarzenia przedstawione są z punktu widzenia osoby ujawniającej swoje emocje, przeżycia i refleksje) i dramatyczne (dialogi).
Tematem ballady jest niezwykłe, tajemnicze wydarzenie, którego nie sposób pojąć rozumem.
Do cech charakterystycznych gatunku zalicza się: - paralelizm składniowy, - stałe epitety, - porównania, - powtórzenia, - refreny.
Od XIII w. - zwłaszcza w Szkocji i Anglii - rozwija się tzw. ballada ludowa, która w XVIII w. staje się przedmiotem zainteresowań uczonych i artystów, a na przełomie wieków XVIII i XIX zostaje uznana przez preromantyków i romantyków niemieckich (Goethe, Herder, Schlegel, bracia Grimm) za pierwszy wzór twórczości poetyckiej. Dzięki temu powstała tzw. ballada artystyczna, stając się jednym z najważniejszych gatunków epoki.
Ballady pisali najwybitniejsi poeci tego okresu: - Walter Scott, - William Wordsworth, - Friedrich Schiller, - Johann Wolfgang von Goethe, - Aleksander Puszkin, - Michaił Lermontow, - Adam Mickiewicz, - Władysław Syrokomla., 2. Dramat romantyczny (niesceniczny) dramat ukształtowany w XIX w.; jeden z wyróżników epoki, charakteryzuje się nieprzestrzeganiem antycznej i klasycystycznej zasady trzech jedności: - miejsca, w których toczy się akcja, są od siebie nieraz bardzo oddalone; co więcej, mogą to być nie tylko przestrzenie realne, ale i fantastyczne (niebo, piekło); - rozpiętość czasowa także może być ogromna, akcja ze swobodą przenosi się np. ze współczesności w czasy mityczne; - kolejne sceny są ze sobą jedynie luźno związane np. postacią głównego bohatera, przez co całość zyskuje kompozycję otwartą zamiast zwartej, opartej na związkach przyczynowo- skutkowych.
Jest to dramat skrajnie synkretyczny: łączy w sobie różne style, nastroje, gatunki i rodzaje. Charakterystyczne jest również współwystępowanie płaszczyzny realnej i fantastycznej, postaci należących do świata rzeczywistego i tych nadprzyrodzonych. Autorzy dramatu romantycznego czerpali z tradycji teatru średniowiecznego, tragedii szekspirowskiej oraz hiszpańskiego dramatu barokowego., 3. Gawęda szlachecka gatunek epicki ściśle związany z kulturą szlachecką, pierwotnie przeznaczony do wygłaszania np. podczas uczty (tradycja ustna). Do piśmiennictwa trafiła w połowie XIX w., dzięki Janowi Chodźce i Henrykowi Rzewuskiemu (twórcy arcydzieła gatunku – Pamiątek Soplicy). Tematem gawędy były szlacheckie obyczaje i życiowe przypadki. Charakteryzowała się luźną konstrukcją, powtórzeniami, zwrotami do odbiorców (słuchaczy), czyli elementami przejętymi z opowieści ustnej. Gawęda szlachecka zanikła w drugiej połowie XIX w., kiedy w literaturze zapanował realizm. Współcześnie bywa jedynie przedmiotem stylizacji., 4. Gotycyzm związana z powrotem do tradycji średniowiecza skłonność romantyków do stosowania w sztuce elementów grozy, tajemniczości, cudowności czy melancholii oraz charakterystycznych motywów – ruin, cmentarzy, opuszczonych zamków, dziwnych, często obłąkanych strażników tajemnicy.
Gotycyzm przejawiał się w sztuce i obyczaju od lat 60. XVIII w., najpierw w Anglii, gdzie powstała pierwsza powieść gotycka – Zamek Otranto H. Walpole’a. Charakteryzował także romanse grozy. Oddziaływał na wybitnych twórców romantyzmu, m.in. George'a Gordona Byrona, E.T.A. Hoffmanna, Zygmunta Krasińskiego., 5. Historiozofia (filozofia historii) refleksja nad przebiegiem dziejów, sensem historii i czynnikami jej rozwoju, prawami historycznymi, a także sposobami rozumienia historii. Historiozofia zyskała znaczenie samodzielnej dyscypliny głównie dzięki Georgowi Heglowi., 6. Ironia romantyczna koncepcja szczególnej postawy artysty wobec świata, opisana przez niemieckich filozofów i teoretyków romantyzmu, m.in. Friedrich Schlegla i Friedricha Wilhelma von Schellinga.
Cechami charakterystycznymi tej postawy były: przewaga subiektywnego „ja”, snu i fantazji nad obiektywną rzeczywistością oraz uznanie twórczości za grę, pozwalającą na dystans wobec świata, także sztuki. Ironia romantyczna przejawiała się w demonstracyjnym ukazywaniu panowania artysty nad własnym dziełem, a bohatera nad światem przedstawionym i w ujęciach groteskowych (pomieszaniu tragizmu z komizmem, realizmu z fantastyką, różnych wartości estetycznych i konwencji literackich). Znalazła swój wyraz zwłaszcza w twórczości George'a Byrona, Heinricha Heinego, Aleksandra Puszkina, Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida., 7. Irracjonalizm pogląd filozoficzny będący odmianą idealizmu, zaprzeczający rozumowemu źródłu poznania, a zamiast tego za narzędzia poznania uznający wolę, intuicję, uczucia lub nieuświadomiony popęd., 8. Mesjanizm religijna wiara w nadejście zbawcy, który uwolni ludzkość od gnębiącego ją zła, połączona z ideą wybrania (jednostki, narodu), wyrosła z Biblii (Mesjasz po hebrajsku to pomazaniec, wybrany przez Boga i przez Niego naznaczony; greckim odpowiednikiem tego słowa jest Chrystus). W Polsce już w literaturze staropolskiej pojawia się idea mesjanizmu, w znaczeniu wiary w posłannictwo narodu polskiego, jako nowego narodu wybranego, przedmurza chrześcijaństwa, mającego przynieść wybawienie całej Europie. Idea ta została podjęta w okresie rozbiorów, kiedy zaczęto wskazywać na rolę cierpienia narodu w odkupieniu. Idea mesjanizmu była szczególnie droga Mickiewiczowi, który dał temu wyraz m.in. w III części Dziadów.
Już w Przedmowie Polska jest porównana do Chrystusa, a myśl ta zostaje szeroko rozwinięta w Widzeniu księdza Piotra (wcześniej pojawia się też w opowieści Sobolewskiego). Najpełniejsze odzwierciedlenie znalazła idea mesjanizmu w Mickiewiczowskich Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego (1832)., 9. Mistycyzm kierunek filozoficzno-religijny uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z Bogiem, a także czasem możliwość poznania przez intuicję, kontemplację i objawienie., 10. Oniryzm zjawisko polegające na wykorzystaniu snu jako motywu lub zasady kompozycyjnej w literaturze (np. w III części Dziadów). Pozwala na zatarcie granic między tym, co realne, a tym co fantastyczne, stworzone przez wyobraźnię i podświadomość bohatera., 11. Orientalizm szczególne zainteresowanie twórców literatury i sztuki europejskiej egzotyczną kulturą Wschodu (arabską, perską, hinduską, chińską i japońską). Pojawiał się w średniowiecznej i barokowej epice, rozkwit przeżywał w XVIII i XIX w., kiedy zaczęto tłumaczyć arcydzieła literatury wschodniej oraz naukowo zajmować się tamtejszą kulturą i cywilizacją. W romantyzmie orientalizm stał się szczególnie popularny, bo dawał możliwość oddania niezwykłego kolorytu lokalnego, a także stworzenia bohatera niepodobnego w swym zachowaniu, reakcjach, sposobie wysławiania się do bohaterów tradycji europejskiej. Ulegli mu najwybitniejsi poeci, m.in. George Byron, Johann Goethe, Victor Hugo, w Polsce – Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki., 12. Poemat dygresyjny gatunek epicki, z elementami lirycznymi, pisany wierszem. Fabuła ma charakter fragmentaryczny i epizodyczny. Elementem łączącym jest bohater, zazwyczaj odbywający podróż. Narrator staje się postacią pierwszoplanową, wypowiadającą swoje refleksje, kierujący przeciw komuś lub czemuś ostrze satyry. Traktuje on opowiadanie jak zabawę, w której należy wykazać się błyskotliwością, dowcipem, umiejętnością zastosowania nieoczekiwanej puenty i którą w każdej chwili można przerwać, aby snuć nawet luźno związane z akcją dygresje. Zwraca się przy tym wprost do czytelnika, bawiąc się jego oczekiwaniami, zbijając go z tropu, ukazując swoją władzę nad bohaterami i przebiegiem wydarzeń. Wzorem poematu dygresyjnego stały się utwory George'a Byrona. W Polsce arcydziełem gatunku jest Beniowski Słowackiego., 13. Powieść poetycka gatunek epicki zawierający istotne fragmenty liryczne, pisany wierszem. Fabuła powieści poetyckiej ma zwykle bardzo dramatyczny przebieg, pełna jest też niejasności, tajemniczości, niedopowiedzeń. Narrator zwraca się wprost do czytelnika, dzieląc się z nim swoimi przemyśleniami, refleksjami i domysłami oraz komentując wypadki i zachowanie bohaterów. Często przedstawia bieg wydarzeń, nie respektując zasad chronologii (np. zaczynając opowiadanie od tego, co wydarzyło się na końcu). Twórcą gatunku był W. Scott, a najwybitniejsze realizacje wyszły spod pióra George'a Byrona. W Polsce powieści poetyckie tworzyli: Antoni Malczewski, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Seweryn Goszczyński., 14. Profetyzm zjawisko przypisywania komuś daru przewidywania przyszłości (daru danego przez Boga). Profetyzm pojawia się w literaturze często wykorzystującej stylizację biblijną, zwłaszcza w trudnych okresach historycznych, w których konieczne wydają się daleko idące zmiany. Autorzy utworów o charakterze profetycznym często posługiwali się przypowieścią, a także tłumaczeniem wydarzeń z przeszłości, jako zapowiedzi tego, co dopiero ma nadejść. W Polsce takie utwory powstawały w czasach konfederacji barskiej i przede wszystkim w romantyzmie (w sytuacji zaborów). Zaliczają się do nich Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza i Anhelli Słowackiego., 15. Prometeizm postawa buntu wobec Boga, który, według bohatera, pozostaje nieczuły na nieszczęścia ludzkości. Bohater prometejski zatem w imię miłości i współczucia poświęca się, skazując na cierpienie. Termin powstał od imienia greckiego tytana Prometeusza, który za kradzież ognia z Olimpu dla ludzi został skazany przez Zeusa na wieczne męki (przykucie do skał Kaukazu i wydziobywanie przez sępa wciąż odrastającej wątroby). Przykładem postawy prometejskiej w polskiej literaturze jest Konrad, wadzący się z Bogiem o szczęście narodu w Wielkiej Improwizacji w III części Dziadów., 16. Sonet utwór liryczny składający się z czterech strof: dwóch czterowierszy i dwóch tercyn (strofy trzywersowe). Dwie pierwsze strofy stanowią najczęściej opis miejsca, sytuacji, wydarzenia, a dwie następne są refleksyjnym lub filozoficznym podsumowaniem, lirycznym komentarzem podmiotu mówiącego. Gatunek ukształtował się w XIII w. we Włoszech, a popularność zawdzięcza Dantemu i Petrarce.
W XV i XVI w. stał się powszechny w Europie (m.in. uprawiali go Pierre de Ronsard, William Szekspir, Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński). Wtedy wykształcił się też tzw. model francuski sonetu (dwa czterowiersze + dystych + czterowiersz). Romantyzm jest epoką rozkwitu gatunku. Sonety pisali najwybitniejsi poeci epoki, m.in. Puszkin, Heine, Mickiewicz, Słowacki. Popularny był też w epoce Młodej Polski., 17. Synkretyzm gatunkowy i rodzajowy łączenie w jednym utworze różnych gatunków, a nawet rodzajów literackich w niekoniecznie spójną całość. Romantyzm był epoką, w której wykształciły się tzw. gatunki synkretyczne (mieszane). Należą do nich: - dramat romantyczny, - powieść poetycka, - poemat dygresyjny, - ballada., 18. Tyrteizm nazwa wywodząca się od imienia greckiego poety Tyrteusza (VII w. p.n.e.), który stał się symbolem poety-bojownika; oznacza postawę człowieka lub artysty wzywającego do walki o wolność ojczyzny, zagrzewającego do czynu i zbrojnego przeciwstawienia się wrogowi., 19. Wallenrodyzm wywodząca się od imienia tytułowego bohatera poematu Mickiewicza Konrad Wallenrod nazwa postawy charakteryzującej się uznaniem zasady „cel uświęca środki”. Człowiek przyjmujący tę postawę nie waha się użyć podstępu i zdrady w walce o wolność ojczyzny, poświęcając dla niej własne życie, ale też czystość sumienia (zdrada pozostaje przecież czynem haniebnym, moralnie złym)., 20. Walterscottyzm cechy powieści historycznej, charakterystyczne dla utworów Waltera Scotta, a następnie chętnie powielane przez pisarzy XIX w. Są to: wartka, pełna zaskakujących wydarzeń akcja, wyraziści bohaterowie, szerokie tło historyczne, przedstawiane w momentach szczególnie istotnych, koloryt lokalny (kultura, krajobraz, realia społeczno-obyczajowe), elementy fantastyki, umiejętne budowanie nastroju, zderzanie scen tragicznych z komicznymi. Pod wpływem tego wzoru tworzyli tak wybitni pisarze jak: William Makepeace Thackeray, Honoriusz Balzac czy Wiktor Hugo; w Polsce: Józef Ignacy Kraszewski i Wacław Rzewuski., 21. Werteryzm zwany też „gorączką werterowską”, to rozpowszechniająca się wśród młodzieży po wydaniu Cierpień młodego Wertera Goethego postawa charakteryzująca się okazywaniem nadmiernej uczuciowości, skłonności do marzycielstwa, smutku, poszukiwaniem samotności i ostentacyjnym podkreślaniem własnej izolacji, wreszcie tzw. bólem istnienia (niem. Weltschmertz). Człowiek odczuwający taki ból traci poczucie sensu życia, ogarnia go melancholia, prowadząca do myśli, a nawet czynów samobójczych (modzie na werteryzm przypisywano m.in. wzrost liczby samobójstw). Młodzi ubierali się chętnie tak jak bohaterowie powieści: panowie nosili niebieskie fraki i żółte kamizelki, panie – białe suknie z różowymi kokardami. Takie motywy zaczęły też pojawiać się na porcelanie, obrazkach i haftach. Modne były również pielgrzymki do miejsc, które posłużyły Goethemu za wzór, a szczególnie do grobu jego znajomego, mającego wszelkie rysy Wertera – zmarłego także śmiercią samobójczą Carla Wilhelma Jerusalema., 22. Winkelriedyzm koncepcja, która miała być dyskusją z mesjanizmem mickiewiczowskim, zakładająca wyzwolenie Polski nie przez cierpienie i ofiarę, kojarzone z biernością, ale przez czyn zbrojny. Określenie pochodzi od nazwiska legendarnego szwajcarskiego bohatera narodowego z XIV w., który przyczynił się do zwycięstwa rodaków, kierując w swoją pierś kopie nieprzyjaciela.
Caspar David Friedrich, Mnich na brzegu morza, 1808–1810
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Polecenie 2
Odpowiedz na pytanie, jakiego pojęcia zabrało na schemacie? Stwórz jego definicję.