1. opis alternatywny_{Północny wiatr i słońce; licencja: domena publiczna, Wikimedia Commons}


Autorem, który jako pierwszy ostro zaatakował doktrynę wolnej woli, był Baruch Spinoza. W swoim dziele życia - Etyce - doszedł do wniosku, że wolna wola jest iluzją, a przeto wszelkie próby budowania wolności człowieka na domniemanej wolnej woli biorą się z niezrozumienia świata i trzeba je uznać za przejaw zmitologizowanej lub antropomorficznej wizji świata. Ale jednocześnie - o czym się niekiedy zapomina - wysunął tezę, że cały problem wolności człowieka może zostać rozstrzygnięty bez postulowania istnienia tak specjalnej władzy jak wolna wola.

Antropomorfizm to przypisywanie ludzkich cech, właściwości, motywacji, myśli, emocji i intencji istotom niebędącym ludźmi, a nawet przedmiotom nieożywionym. Jest to model pomagający człowiekowi interpretować działanie świata i innych gatunków poprzez nałożenie na nie ludzkiej perspektywy i postrzeganie ich poprzez cechy, które dzielą człowieka od reszty świata., 2. Doświadczenie uczy nas nie mniej wyraźnie niż rozum, że ludzie uważają się za wolnych po prostu dlatego, że są świadomi swych działań i nieświadomi przyczyn, przez które te działania są zdeterminowane.
_{B. Spinoza, Etyka, cz. III: O pochodzeniu i naturze emocji} opis alternatywny_{Portret Barucha Spinozy; licencja: domena publiczna, Wikimedia Commons}

Z kolei gdy chodzi o subiektywne poczucie istnienia wolnej woli, to pokazuje się, że samo to poczucie ma swoją przyczynę. Bierze się mianowicie stąd, że mamy świadomość własnych postanowień i działań, lecz nie znamy przyczyn, których determinacji podlegamy. I tylko dlatego interpretujemy tę sytuację jako rzekomy dowód, że nasze działania zależą całkowicie od nas samych, i tworzymy przekonanie, że choć zrobiliśmy jedną rzecz, mogliśmy zrobić inną., 3. „[W świecie] … nie ma w nim miejsca na jakąś władzę zdolną do zaczynania czegoś bez przyczyny lub na władzę wyboru. W rezultacie każde zdarzenie, łącznie z ludzkim postanowieniem i działaniem, musi być objęte przyczynowością, a więc podlegać przyczynowej strukturze i działających na niej prawach.”
A teraz zechciej, ze swej łaski, wyobrazić sobie, że kamień, kontynuując swój ruch, myśli i wie, że stara się w miarę możności ruch swój nadal przedłużyć. Ów kamień, jako że ma świadomość własnego wysiłku, a nie jest bynajmniej obojętny, będzie przeświadczony o tym, że jest najzupełniej wolny i tylko z tej racji nadal trwa w swoim ruchu, iż tego pragnie. Otóż i owa wolność ludzka, której posiadaniem wszyscy się chełpią, a która na tym tylko polega, że ludzie świadomi są swoich popędów, nieświadomi natomiast przyczyn, których determinacji podlegają. Tak to dziecko jest przekonane, że swobodnie pragnie mleka, rozzłoszczony chłopiec - że chce się zemścić, tchórzliwy - że chce uciekać. Podobnie myśli pijany, że na mocy swobodnego postanowienia mówi coś, co później, na trzeźwo, wolałby, iżby nie zostało powiedziane. Tak samo obłąkany, gaduła i mnóstwo innych ludzi tego gatunku wyobraża sobie, iż postępuje na mocy swobodnego postępowania umysłowego, nie zaś - że bodźce zewnętrzne wprawiają ich w ruch. I niełatwo się ludziom wyzwolić od tego przesądu, jako że wszystkim jest on wrodzony.
List L VIII, [w:] Listy mężów uczonych do Benedykta de Spinozy oraz odpowiedzi autora wielce pomocne dla wyjaśnienia jego dzieł, tłum. L. Kołakowski, Warszawa: PWN 1961, s. 262, 4. Benjamin Libet przeprowadził eksperyment, który miał udowodnić, że przyczyną ruchu nie jest świadomy wybór, ale poprzedzająca go aktywność mózgowa. Libet starał się też znaleźć wyjaśnienie dla wolnej woli. Twierdził on, że działania człowieka są inicjowane są przed pojawieniem się intencji, lecz możliwe jest świadome weto, które może wystąpić milisekundy przed zainicjowanym wcześniej wykonaniem ruchu.
opis alternatywny_{Eugène Delacroix, Wolność wiodąca na barykadylicencja: CC0, Pixabay}

„Następnie pokazuje się, że znanych jest nam wiele badań empirycznych popierających powyższą interpretacje złudnego poczucia wolnej woli. Niektóre z nich pochodzą z badań nad zachowaniami automatycznymi, błędami w predykacji własnych uczuć, złudzeniami świadomego sprawowania nad sobą kontroli czy zjawiskami hipnozy. Wszystkie one prowadzą do wniosku, że samowiedza czy samoświadomość nie ukazują nam rzeczywistej wolności. Wolność polegająca na podejmowaniu własnych decyzji przez bezprzyczynowy z natury akt woli jest po prostu złudzeniem. W istocie robimy to, do czego zostaliśmy zdeterminowani przez poprzedzające decyzję przyczyny i nie jest możliwe, aby to, co się stało, nie stało się jedynie za sprawą samego aktu woli.”, 5. „Życie według wskazań rozumu nie oznacza jednak kierowania się subiektywnymi przeświadczeniami czy mniemaniami jednostkowymi, lecz polega na uzgodnieniu swojego postępowania z wiedzą o rzeczywistości.” opis alternatywny_{licencja: CC0, Pixabay}

„[…] człowiek jest wolny w tej mierze, w jakiej rozumie siebie i świat oraz czyni z tego zasadę własnego postępowania. Im bardziej zatem - powiada to ujęcie - człowiek działa pod wpływem racjonalnych myśli, które w prawdziwy sposób prezentują mu jego sytuację, tym bardziej staje się wolny. Co więcej, dzięki potędze rozumu, który kroczy drogą racjonalnej myśli, człowiek zyskuje autonomię, ponieważ uwalnia się od zewnętrznych uwarunkowań lub ograniczeń, które mogą pobudzać go do działań, jakich faktycznie nie chciałby podjąć.”, 6. „Prawdziwym sensem wolności jest raczej to, by nasze działania były następstwem racjonalnych myśli, a nie skutkiem przyczyn zmuszających nas do tego, czego faktycznie nie chcielibyśmy przedsięwziąć. W rezultacie człowiek jest najbardziej wolny, a także czuje się najbardziej wolny, gdy działa zgodnie z tym, za czym przemawiają racje rozumu.” opis alternatywny_{Eugène Delacroix, Wolność wiodąca lud na barykady; licencja: domena publiczna, Wikimedia Commons}

„[…] można mieć wątpliwość, czy zespolenie wolności z rozumem nie odbiera tej pierwszej czegoś istotnego. Sądzę, że nikt z nas nie zaprotestuje, iż rozum jest istotnie ważnym składnikiem wolności człowieka. Rzeczywiście nie umiem sobie wyobrazić, żeby niewiedza miała być podstawą jakiejkolwiek dobrej wolności. Ale czy działanie zgodne z rozumem jest dokładnie tym samym, co działanie wolne? Wydaje się, że jest to tylko warunek, aby uważać dane działanie za działanie autentyczne tego oto podmiotu. Albo inaczej jeszcze: nawet jeśli zgodzimy się, że krocząc drogą racjonalnej myśli zyskujemy wolność rozumu, to wciąż nie jest to chyba to samo, co wolność człowieka. Wolność człowieka dotyczy przede wszystkim wolności chcenia, czyli wymaga czegoś więcej niż podążania drogą rozumu.”