Problem wolności

Jednym z najistotniejszych i najbardziej kontrowersyjnych problemów w filozofii Spinozy jest zagadnienie wolności. Filozof postawił je w niezwykle radykalny sposób. Jego etyka opiera się na akceptacji determinizmudeterminizmdeterminizmu: w ludzkim zachowaniu nie znajdziemy ani odrobiny wolności. Wszystko, co robimy, sprowadza się do procesów przyrodniczych (czyli ściśle mechanicznych) lub myślowych (czyli ściśle logicznych): nie ma tu nigdzie miejsca na tzw. wolną decyzję. SzczęścieszczęścieSzczęście osiągalne jest jedynie na drodze przyrostu wiedzy i poprzez realizację ideału stoickiego mędrcaideał stoickiego mędrcaideału stoickiego mędrca. Żeby ten ideał osiągnąć, człowiek musi przezwyciężyć namiętności. Chodzi o to, żeby kierować się wyłącznie pobudkami rozumowymi, prowadzącymi do akceptacji wszystkiego, co się dzieje, w sposób zgodny z naturą człowieka i świata.

Otóż etyka Spinozy ma charakter opisowy (opisuje jedynie zachowanie moralne ludzi), a nie normatywny (nie formułuje norm ani nakazów). Nie można więc powiedzieć, że Spinoza wyznacza ten czy inny ideał do realizacji, raczej opisuje sytuację, w której znajduje się człowiek. Opisuje, w jakich warunkach człowiek osiąga szczęście, ale wykazuje jednocześnie, że spełnienie tych warunków nie jest kwestią woli. W tym punkcie odbiega on od antycznych stoików, którzy byli deterministami w znacznie słabszym sensie. Twierdzili wprawdzie, że warunki naszej egzystencji (jakby tej gry komputerowej, w którą gramy) są jakoś zdeterminowane (tj. że gramy w taką grę, a nie inną, i z takimi zasadami, a nie innymi), ale zawsze pozostaje margines wyboru (że tak, a nie inaczej kierujemy działaniami naszego bohatera). Tymczasem u Spinozy nie mamy na nic wpływu (tj. nie mamy wpływu na postępowanie naszego bohatera) i tylko nam się wydaje, że mamy. Co więcej, to, że nam się tak wydaje, też jest zdeterminowane: od naszej woli nie zależy, czy nam się przestanie tak wydawać, czy nie.

Słownik