Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat filozofii Barucha Spinozy, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Spinoza i Leibniz: sylwetki filozofów, problemy i wyzwaniaSpinoza i Leibniz: sylwetki filozofów, problemy i wyzwania
Baruch Spinoza: radykalny racjonalizm, monizm, teoria poznaniaBaruch Spinoza: radykalny racjonalizm, monizm, teoria poznania
Baruch Spinoza: determinizm i doktryna moralnaBaruch Spinoza: determinizm i doktryna moralna
Benedykt (Baruch) Spinoza – „Bóg, czyli natura”Benedykt (Baruch) Spinoza – „Bóg, czyli natura”
Stoicka droga spełnieniaStoicka droga spełnienia
Słownik filozoficzny: stoicyzmSłownik filozoficzny: stoicyzm
Problem wolności
Jednym z najistotniejszych i najbardziej kontrowersyjnych problemów w filozofii Spinozy jest zagadnienie wolności. Filozof postawił je w niezwykle radykalny sposób. Jego etyka opiera się na akceptacji determinizmudeterminizmu: w ludzkim zachowaniu nie znajdziemy ani odrobiny wolności. Wszystko, co robimy, sprowadza się do procesów przyrodniczych (czyli ściśle mechanicznych) lub myślowych (czyli ściśle logicznych): nie ma tu nigdzie miejsca na tzw. wolną decyzję. SzczęścieSzczęście osiągalne jest jedynie na drodze przyrostu wiedzy i poprzez realizację ideału stoickiego mędrcaideału stoickiego mędrca. Żeby ten ideał osiągnąć, człowiek musi przezwyciężyć namiętności. Chodzi o to, żeby kierować się wyłącznie pobudkami rozumowymi, prowadzącymi do akceptacji wszystkiego, co się dzieje, w sposób zgodny z naturą człowieka i świata.
Otóż etyka Spinozy ma charakter opisowy (opisuje jedynie zachowanie moralne ludzi), a nie normatywny (nie formułuje norm ani nakazów). Nie można więc powiedzieć, że Spinoza wyznacza ten czy inny ideał do realizacji, raczej opisuje sytuację, w której znajduje się człowiek. Opisuje, w jakich warunkach człowiek osiąga szczęście, ale wykazuje jednocześnie, że spełnienie tych warunków nie jest kwestią woli. W tym punkcie odbiega on od antycznych stoików, którzy byli deterministami w znacznie słabszym sensie. Twierdzili wprawdzie, że warunki naszej egzystencji (jakby tej gry komputerowej, w którą gramy) są jakoś zdeterminowane (tj. że gramy w taką grę, a nie inną, i z takimi zasadami, a nie innymi), ale zawsze pozostaje margines wyboru (że tak, a nie inaczej kierujemy działaniami naszego bohatera). Tymczasem u Spinozy nie mamy na nic wpływu (tj. nie mamy wpływu na postępowanie naszego bohatera) i tylko nam się wydaje, że mamy. Co więcej, to, że nam się tak wydaje, też jest zdeterminowane: od naszej woli nie zależy, czy nam się przestanie tak wydawać, czy nie.
Liberalizm Spinozy
Spinoza uważany jest niekiedy za jednego z duchowych ojców liberalizmu. Był rzecznikiem tolerancji religijnej i wolności słowa. Uważał, że „każdemu należy pozostawić wolność myślenia i możność ułożenia sobie podstaw wiary stosownie do swego usposobienia i że o wierze każdego, czy jest dobra, czy zła, sądzić należy jedynie według jego uczynków” (Traktat teologiczno‑polityczny, XVI). Kryterium oceny tych uczynków miało być jedynie dobro publiczne, które Spinoza definiował negatywnie: postępuję dobrze, kiedy nie szkodzę innym. Przez szkodzenie zaś rozumiał przede wszystkim wszelkie ograniczenia swobodnego działania i myślenia.
Dlaczego Spinoza jest niekiedy uważany za jednego z duchowych ojców liberalizmu? Jak wyjaśnić związek teorii filozofa z tą doktryną?
Skoro, według Spinozy, człowiek nie jest wolny, w czym filozof upatruje jego szczęście?
Słownik
(łac. determinare – ograniczać, określać) filozoficzny pogląd, zgodnie z którym zajście każdego zdarzenia (zjawiska) jest wyznaczone jednoznacznie przez zdarzenie (zjawisko) poprzedzające je w czasie; stanowi zasadę wyjaśniania prawidłowości i przewidywania zdarzeń (zjawisk); determinizm jest rozumiany niekiedy jako twierdzenie, iż wszystkie zjawiska podlegają jakimś prawidłowościom, niekiedy — prawidłowościom jednoznacznym, w innych przypadkach — prawidłowościom przyczynowym
(gr. stoá – portyk, kolumnada) jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez Zenona z Kition; system filozoficzny głoszący atomizm i zasadę niewzruszoności – nieodczuwania żadnych emocji, zdystansowanie od spraw bieżących; wszelkie rozważania stoickie były podporządkowane refleksji etycznej i miały na celu ukazać racjonalną strukturę rzeczywistości (Logos); według stoików rzeczywistość ma charakter rozumny, w jej strukturze nie ma miejsca na przypadek, a wszelkie zachodzące zdarzenia są nieuniknione; cnota w ujęciu stoickim to życie zgodne z naturą kosmosu i naturą ludzką; w myśl stoicyzmu człowiek jest rozumnej natury i winien w życiu kierować się racjonalnym namysłem, czcić naturę i podporządkować się jej prawidłom; w konsekwencji taki punkt widzenia rodzi postawę pogodzenia się z losem, łagodnej rezygnacji