Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia lecące po niebie balony. Elementy ilustracji interaktywnej: 1. Czy w takim świecie żelaznej konieczności możliwa jest wolność? Człowiek jako jedno z „pobudzeń” (modus) substancji (Boga‑przyrody) podlega – jak wszystko – powszechnej determinacji przyczynowo‑skutkowej, a każda próba przeciwstawienia się jej musi być utopijną mrzonką skazaną na porażkę. Jeśli można mówić o wolności – a Spinoza to właśnie robi – to zapewne nie w sensie niezależności od praw natury. 2. Cóż więc wolność oznacza? Oto definicja:
Etyka...
Wolną nazywa się rzecz, która istnieje jedynie z konieczności swojej natury i sama siebie tylko determinuje do działania; konieczną zaś lub raczej przymuszoną taką, którą inna determinuje do istnienia i oddziaływania w sposób ściśle określony.
_{Źródło: Etyka..., [w:] , jw., cz. I, df. VII.} 3. Jak widać, tak rozumiana wolność przysługuje jedynie substancji‑Bogu i nie ma nic wspólnego z kategorią wolnej woli (Bóg nie działa z wolności woli – pisze Spinoza). Wolność człowieka (względna tylko i cząstkowa) może polegać wyłącznie na zbliżaniu się do owego poziomu uniwersalności, jaki przysługuje substancji; jest do osiągnięcia jedynie w dwóch aspektach, na gruncie dwóch atrybutów substancji: rozciągłości i myślenia. Człowiek zatem, dzięki swoim zdolnościom cielesnego oddziaływania na otaczający świat fizyczny i rozumienia praw nim rządzących, może wznosić się ze swojego początkowo bardzo partykularnego stanowiska ku coraz większej uniwersalności. Jednak skuteczność oddziaływania fizycznego zależy od trafności rozpoznania owych praw, więc to zasięg ludzkiej wiedzy wyznacza granice ludzkiej wolności. Wolność ta polega na zrozumieniu koniecznych związków zachodzących we wszechświecie – im to zrozumienie będzie rozleglejsze, tym większa wolność. Nie zależy ona od zewnętrznych okoliczności, nieuchronnych i niezmiennych, zależy od samego człowieka, który może ją stopniowo zdobywać. 4. Zdjęcie przedstawia mężczyzną, który stoi na tle wodospadu i tęczy. Wolność jest rezultatem wysiłku intelektualnego, ale też pogodzeniem się z powszechnie panującą koniecznością – żaden bunt przeciwko żelaznym prawom przyrody jej nie zapewni. Przeciwnie, dopiero wynikająca z wiedzy zgoda na powszechny determinizm może dać człowiekowi możność skutecznego działania, które prowadzi do przewidywanych rezultatów, może go uchronić od niespodzianek i przynieść mu spokój oraz poczucie harmonii z przyrodą. Ta spokojna, świadoma rezygnacja z irracjonalnego buntu przeciwko panującej konieczności jest, wedle Spinozy, równoznaczna z poczuciem ludzkiego szczęścia – pogląd ten to niewątpliwy ślad stoickiej koncepcji mądrości. 5. Zdjęcie przedstawia ludzkie oko, w którym odbija się twarz dziecka. Mówiąc o szczęściu, wkraczamy w dziedzinę etyki z jej wartościami dobra i zła. Spinoza nie próbował ugruntować tych wartości teologicznie – jego uzasadnienie moralności odwołuje się do wyjaśnień naturalistycznych, odkrywanych w doczesnym życiu człowieka. 6. Moralność powstaje na gruncie przyrodniczych uwarunkowań i jest tworem człowieka. Człowiek, jak każda żywa istota, dąży do zachowania życia i wykorzystania wszystkiego, co może być użyteczne dla tego celu. Spinoza nazywa ten naturalny popęd, to instynktowne dążenie, conatus essendi (łac. dążenie [do zachowania] istnienia, życia). Jeśli dążenie to nie napotyka zewnętrznych przeszkód (w danej chwili i miejscu), życie takiej istoty nabiera większej mocy, wznosi się jakby na poziom wyższej doskonałości. Oznaką takiego stanu jest uczucie (Spinoza mówi: afekt) przyjemności. Jeśli natomiast dążenie to napotyka na przeszkody, nie może się rozwinąć, życie tej istoty spada jakby do poziomu niższej doskonałości, czego oznaką są ból i cierpienie. 7. Otóż dobro i zło nie mają żadnych zewnętrznych odniesień, nic nie jest samo w sobie ani dobre, ani złe. Tylko ze względu na człowieka można różnym rzeczom przypisywać te wartości; jeśli przynoszą przyjemność – są dobre, jeśli ból i cierpienie – złe. W takim postawieniu sprawy można by doszukiwać się śladów hedonistycznej koncepcji moralności. Spinoza jednak swoje stanowisko bardziej niuansuje. Dzieli afekty towarzyszące zachowaniom człowieka w świecie na bierne i czynne. Bierne afekty wynikają jedynie z zewnętrznych oddziaływań świata na człowieka – z ludzkiego punktu widzenia są przypadkowe i niezależne od świadomych dążeń. Do nich zalicza się oczywiście doznawanie cierpienia, ale także przyjemności, które nie wynikają ze świadomego panowania człowieka nad okolicznościami, czyli są czysto zmysłowe. Panowaniu nad okolicznościami towarzyszą afekty czynne. Uczucie przyjemności wywołane takim panowaniem i kontrolą nad zewnętrznymi okolicznościami może być jedynie następstwem poznania umysłowego. Dobro zatem, przynoszące radość i spokój, płynie wyłącznie z rozumnej wiedzy, zaś zło, którego oznaką jest smutek, to inna nazwa ludzkiej niewoli wynikającej z niewiedzy. 8. Ilustracja przedstawia zbliżające się do siebie dwie twarze: czarną i białą. Na twarzy czarnej znajduje się minus, a na twarzy białej znajduje się plus. Postęp moralny polega na wyzwalaniu się z afektów biernych i przemianie ich w afekty czynne, zachodzi równolegle do postępu intelektualnego. Tym samym etyka Spinozy nabiera rysów intelektualistycznych i stoickich. 9. Z takiej koncepcji dobra i szczęścia wypływa jeszcze coś więcej. Ludzki instynkt samozachowawczy (conatus) tylko w jednej dziedzinie nie prowadzi do konfliktów między poszczególnymi jednostkami: jest to właśnie dziedzina wiedzy. Mądrość (stoicka cnota, dzielność) nie dzieli ludzi, lecz ich łączy w dążeniu do uniwersalnej prawdy; eliminuje współzawodnictwo, zawiść i nienawiść, przyczyniając się do coraz ściślejszego uspołecznienia i międzyludzkiej solidarności. Dążąc do mądrości, postępujemy altruistycznie i celem dla każdego człowieka staje się sam człowiek. Ramy polityczne takiej organizacji społeczeństwa, która może gwarantować realizację owych celów, stanowi jedynie ustrój demokratyczny i republikański, bo tylko w nim jest możliwa solidarna współpraca wielu jednostek na rzecz wspólnego dobra.
Zdjęcie przedstawia kobietę, która daje dziewczynce butelkę wody. Dziewczynka jest brudna, po jej twarzy ciekną łzy. Na czole ma namalowaną cyfrę 2.
Spinoza, głosząc autonomię ludzkiego rozumu, równocześnie przyznawał człowiekowi autonomię w dziedzinie moralności i w dziedzinie polityki – a były to wszak fundamenty nowożytnego, laickiego humanizmu.