Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia ruiny starożytnej budowli. Zachowały się trzy wysokie kolumny oraz łuk. Wokół znajdują się miejskie zabudowania. Elementy ilustracji interaktywnej. 1. Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Ma krótkie włosy i zmarszczki na twarzy. Ubrany jest w togę. _{Prekursorem jedynowładztwa w Rzymie był Gajusz Juliusz Cezar.}


Juliusz Cezar zachowując formalnie ustrój republikański, wzorował się jednak w znacznej mierze na monarchiach hellenistycznych (wprowadzając m.in. boski kult swej osoby). Kontynuatorem jego koncepcji utworzenia z Rzymu monarchii o charakterze hellenistycznym był Marek Antoniusz. Odmienną koncepcję, w pewnym sensie pozornie broniącą tradycji rzymskich (tak był w konflikcie z Antoniuszem postrzegany) miał z kolei adoptowany syn Cezara Oktawian, twórca pryncypatu. 2. Obraz przedstawia salę z półkoliście ułożonymi ławami. Po lewej stronie siedzi spora grupa mężczyzn w białych togach. Przed ławami stoi mężczyzna i przemawia. Po prawej stronie ław siedzi samotnie jeden mężczyzna. _{Senat Rzymu podczas Republiki na XIX-wiecznym fresku
Licencja:Cesare Maccari. /}

Określenie pryncypat pochodzi od łacińskiego princeps senatus — pierwszy spośród senatorów. Wzięło się stąd, że Oktawian po zakończeniu wojny domowej objął stanowisko cenzora (najważniejszą kompetencją cenzora było ustalanie listy senatu na podstawie cenzusu majątkowego) i ułożył nową listę senatu — sam figurował na niej jako pierwszy. Formalnie, na podstawie ustaleń z 13 stycznia 27 r. p.n.e., princeps dzielił władzę z senatem. Faktycznie sprawował władzę niepodzielną, której filarami były: zwierzchnictwo nad armią. W latach 31-23 p.n.e. sprawował ją jako konsul, w 23 r. p.n.e. zrezygnował wprawdzie z tej funkcji, otrzymał jednak w zamian imperium maius (najwyższa władza w mieście i poza granicami w wypadku wojny), w oparciu o który to urząd sprawował kontrolę nad wojskiem we wszystkich prowincjach;władza cywilna, której podstawą była tribunicia potestas dająca mu wszystkie uprawnienia kolegium trybunów ludowych. 3. Zdjęcie przedstawia marmurowy pomnik mężczyzny. Ma krótkie włosy, ubrany jest w togę i zbroję. Ma uniesioną prawą rękę. U jego nogi znajduje się nagie dziecko ze skrzydełkami._{August Oktawian w zbroi.}


Ponadto od roku 12 p.n.e. August objął funkcję najwyższego kapłana, a że od 27 r. p.n.e. posiadał tytuł Augusta ("wywyższony przez bóstwo") i Divi filius ("syn boski"), posiadał zarówno pełne zwierzchnictwo nad sprawami kultu, jak i religijne usankcjonowanie jego władzy. Uprawnienia senatu były formalnie znaczne. Posiadał on uprawnienia ustawodawcze, sądownicze, dokonywał wyboru urzędników, zarządzał skarbem państwa. W rzeczywistości jednak, wpływ princepsa we wszystkich tych dziedzinach był widoczny, a "jak w praktyce przedstawia się »równorzędność« władzy cesarskiej i senatu najlepiej widać na przykładzie bicia monety. Princeps w swoim imieniu bił monetę srebrną i złotą, senat — tylko monetę miedzianą". 4. Zdjęcie przedstawia marmurowy pomnik mężczyzny. Ma krótkie włosy, ubrany jest w togę i trzyma włócznię. _{Żołnierz rzymski gwardii pretoriańskiej.}


Podział kompetencji administracyjnych przyznawał senatowi sprawowanie nadzoru nad prowincjami wcześniej zdobytymi przez Rzym (III i II w. p.n.e.). W prowincjach tych (z wyjątkiem Afryki, gdzie przebywał jeden legion) nie stacjonowało wojsko. Princeps sprawował kontrolę nad prowincjami przyłączonymi do imperium przez Cezara, Pompejusza i samego Augusta. Egipt stał się natomiast własnością prywatną princepsa i ekonomiczną podstawą jego potęgi. 5. Swą polityką wewnętrzną princeps wzmacniał dodatkowo własną pozycję ustrojową głównie poprzez wyraźne wspieranie ekwitów w stosunku do rodów senatorskich (nobilów):
Warstwa nowych ekwitów (arystokracja municypalna, wzbogaceni weterani wojskowi — P. Ś.), niezwiązana uczuciowo z ustrojem dawnej rzeczypospolitej, stanowiła jeszcze pewniejszą podstawę pryncypatu Augusta niż senat. Pokój zapewniony przez Augusta imperium rzymskiemu oraz cała polityka gospodarcza i społeczna cesarza gwarantowały tej warstwie uprzywilejowane stanowisko. Wprawdzie najważniejsze godności w państwie zarezerwowano dla nobilów, jednakże istniały pewne stanowiska obsadzane wyłącznie przez ludzi stanu rycerskiego. najwyższe z nich to urząd prefekta gwardii pretoriańskiej (praefectus praetorio), urząd dowódcy kohort, które stanowiły straż przyboczną cesarza, oraz stanowisko prefekta Egiptu, (...). ponadto ekwici zajęli większą część średnich stanowisk w tworzonej wówczas i rozbudowywanej biurokracji cesarskiej.
_{Źródło: Kazimierz Feliks Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1967.} 6. Spośród ekwitów rekrutowały się też nowe kadry senatorskie. Senatorzy nie mogli z kolei bez zezwolenia cesarza opuszczać Italii, nie mogli odwiedzać Egiptu. Wynikało to z pewnej nieufności Augusta do senatu, która objawiała się nawet tym, że: "po sporządzeniu nowej listy senatu (...) miał zwyczaj przychodzić na posiedzenia w zbroi pod togą.
Zdjęcie przedstawia mężczyznę w stroju rzymskiego żołnierza. Ma miecz, złoty hełm i zbroję oraz czerwoną pelerynę. Mężczyzna stoi. Wokół jest ziemia. _{Zmiany w prawie spowodowały pogorszenie sytuacji niewolników, z kolei w stosunku do plebsu rzymskiego sięgnął Oktawian August po metodę panem et circenses – „chleba i igrzysk”. Zwiększył mianowicie liczbę uprawnionych do korzystania z darmowego zboża do 200 tys. ludzi (ok. 1/5 mieszkańców Rzymu) oraz urządzał niezwykle imponujące rozmachem igrzyska.}

Zwieńczeniem polityki princepsa Augusta zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zewnętrznej było ogłoszenie przez niego tzw. Pax Romana — "pokoju rzymskiego". Zakończył się okres wojen domowych, w imperium zapanował ład i porządek, morza zostały uwolnione od piratów, ustabilizowano granice, zaprzestając dalszych podbojów (zrezygnowano z wyprawy przeciw Partom, a także z utworzenia nowej prowincji — Germanii, do czego przyczyniła się klęska w Lesie Teutoburskim — 9 r. n.e.). 7. Dominat. Ilustracja przedstawia złotą monetę. Znajduje się na niej prawy profil twarzy mężczyzny z wieńcem laurowym na głowie. Wokół znajduje się napis. _{Moneta z wizerunkiem Dioklecjana ukoronowanego wieńcem laurowym
Hostilian.}

Pryncypat trwał w cesarstwie rzymskim do końca panowania dynastii Antoninów (31 grudnia 192 r. n.e. zamordowany został ostatni z Antoninów, syn Marka Aureliusza Kommodus). Rozpoczął się trwający ok. 100 lat okres przejściowy charakteryzujący się powolną rezygnacją z republikańskich form dekoracyjnych w rzymskiej monarchii. Ostatecznie nowy ustrój, zwany dominatem (od łac. dominus — pan), został ukształtowany za cesarza Dioklecjana (284-305 n.e.), a utrwalony za Konstantyna I Wielkiego (306-337 n.e.). Najważniejszą cechą dominatu był absolutny charakter władzy cesarza-dominusa. 8. Wzorowano się przy tym na absolutnych monarchiach wschodnich, zwłaszcza na perskiej monarchii Sassanidów:
Cesarz uważany był za »namiestnika« bóstwa (Iovius — powołany przez Jowisza), wyróżniał go ozdobiony drogimi kamieniami i perłami wspaniały strój purpurowy (purpura była zastrzeżona wyłącznie dla rodziny cesarskiej), otaczał go wschodni przepych. Władca żył w izolacji od swych poddanych, jego pojawienie się było traktowane jako wielka uroczystość, poddani oddawali cesarzowi cześć nieomal boską, witając go przez padanie na kolana, twarzą ku ziemi. Wymyślne formy ceremoniału dworskiego miały wyróżniać władcę od zwykłych »śmiertelników«, wywyższenie jego osoby służyło przywróceniu nadszarpniętego autorytetu cesarskiego.
_{Źródło: Jan Baszkiewicz, Powszechna historia ustrojów państwowych, Gdańsk 1998.} 9. Mapa przedstawia tereny Cesarstwa Rzymskiego w basenie Morza Śródziemnego z podziałem na dystrykty i diecezje. Dystrykt Konstancjusza jako Cesara obejmuje diecezje Britanniae, Galliae i Viennensis na terenie dzisiejszej Francji i Wielkiej Brytanii. Dystrykt Maxymiana jako Augusta obejmuje diecezje Italia, Hispaniae i Africa, czyli tereny dzisiejszej Hiszpanii, zachodniej części Afryki Północnej oraz Włoch. Dystrykt Galeriusza jako Cezara obejmuje diecezje Pannoniae, Moesiae, Thracia, Asiana, Pontica, Oriens, czyli tereny dzisiejszej Grecji, Bałkanów, Turcji oraz Egiptu. _{Dioklecjan, w związku z trudnościami zewnętrznymi i „aby poskromić ambicje wodzów armii, podzielił władzę cesarską między dwóch cesarzy z tytułem Augustów i dwóch (»młodszych«) z tytułem Cezarów”. Był to tzw. system tetrarchii, czyli rządów czterech cesarzy.}


System tetrarchii powstał stopniowo (początkowo dwóch cesarzy, jeden z tytułem Augusta, drugi z tytułem Cezara; następnie obaj z tytułem Augusta; później każdy z Augustów wybierał swego następcę z tytułem Cezara). Po dwudziestu latach panowania Augustowie mieli podać się do dymisji, a ich miejsce zajmowali dotychczasowi cezarowie, którzy z kolei dobierali sobie nowych następców. Po abdykacji Augustów, Dioklecjana i Maksimiana, rozpoczął się okres walki o panowanie między ich następcami, zakończony triumfem Konstantyna w roku 324 n.e.. Konstantyn zlikwidował tetrarchię i przywrócił jedność władzy w cesarstwie. W dominacie nastąpił również wzrost znaczenia dworu cesarskiego. Elita rządząca została podzielona na trzy kategorie: illustres, spectabiles, clarissimi. 10. Zdjęcie przedstawia rzeźbę kilku mężczyzn, którzy się obejmują. Są ubrani w zbroje z pelerynami, trzymają miecze, na głowach mają płaskie hełmy. _{Grupa tetrarchów.}


Najważniejszą instytucją była rada dworska (sacrum consistorium). O jej składzie decydował wyłącznie cesarz. W jej skład wchodzili zwykle najwyżsi urzędnicy (nominowani przez cesarza, rekrutujący się z illustres, np. praepositus sacri cubiculi, comes sacrarum largitionum, comes rerum privatarum, magister officiorum) i osoby cieszące się zaufaniem władcy. Radzie podporządkowana była administracja imperium rzymskiego. Jej znaczenie rosło kosztem senatu, którego rola sprowadzała się do zatwierdzania decyzji cesarza lub podejmowania niepopularnych decyzji, które zlecił im władca. Ważną cechą dominatu był rozdział władzy cywilnej od wojskowej. Konstantyn pozbawił namiestników prowincji i wyższych jednostek terytorialnych władzy wojskowej, pozostawiając im cywilną. Stworzył dwa stanowiska naczelnych dowódców wojskowych — dla piechoty (magister peditum) i dla jazdy (magister equitum). Wprowadzony został nowy podział terytorialny państwa. 11. Obraz przedstawia scenę zbiorową we wnętrzu świątyni. Na środku klęczy półnagi mężczyzna. Jest polewany wodą przez duchownego. Kilku mężczyzn w białych szatach trzyma otwartą księgę, tacę oraz krzyż. Wokół są zgromadzeni ludzie. _{Chrzest Konstantyna}


W przeciwieństwie do okresu pryncypatu, dominat charakteryzował się całkowitym scentralizowaniem władzy imperium — państwo zaczęło m.in. prowadzić aktywną politykę gospodarczą. Jednym z najważniejszych wydarzeń w okresie panowania Konstantyna (wówczas wspólnie z Licyniuszem) było ogłoszenie w 313 roku w Mediolanie edyktu tolerancyjnego, przyznającego chrześcijaństwu równe prawa z innymi wyznaniami. 12. Choć jeszcze przed ostatecznym podziałem imperium na część zachodnią i wschodnią (395 r.), narastały stopniowo różnice między dwoma częściami imperium (odmiennie kształtował się np. tryb powoływania członków senatu i jego wpływ w systemie władzy), a proces ten wzmógł się po tej dacie, to jednak model ustroju stworzony przez Dioklecjana i Konstantyna przetrwał zasadniczo do końca dziejów zachodniego cesarstwa, na wschodzie zaś ostatecznie zerwano z nim dopiero po tzw. rewolucji Fokasa w roku 602.