Ilustracja interaktywna przedstawia schemat. Od hasła dramaturgia milczenia odchodzi ramię do hasła stugłosowa cisza. Od hasła stugłosowa cisza odchodzą cztery ramiona do haseł: milczenie znaczące, milczenie alienacyjne, milczenie metafizyczne, milczenie „rozgadane”. Opis punktów znajdujących się na schemacie: 1. MILCZENIE W DRAMACIE Milczenie, sposób prowadzenia postaci milczącej, tkwi w tekście dramatu. (…) Dla rozróżnienia „ciszy” i „milczenia” celowe jest wprowadzenie opozycji, na które zwrócił uwagę Edgar Morin: cisza – dźwięk, milczenie – słowo. Cisza jest brakiem dźwięku lub ujawniona zostaje przez dźwięk metaforycznie. Milczenie określone może być tylko wobec słów. Milczeniem jest brak słowa (…). Zaproponujemy taką definicję milczenia w tekście dramatycznym: milczenie jest częścią aktu komunikacyjnego, dającą się określić jedynie w konkretnej „grze językowej” łącznie z innymi środkami wyrazu (słowo, ruch, gest, mimika)., 2. KIERUNEK MILCZENIA Zawsze należy zapytać, „do kogo milczymy?”. Wyrażenie „milczeć do kogoś” brzmi jakby było wyjęte spośród określeń Gombrowicza. Precyzuje jednak to, o co nam tu idzie – kierunek milczenia. (…) W teatrze „pudełkowym” widzowie milczeli, podglądając jedynie to, co działo się na scenie. Aktorzy mogli powiadomić siebie nawzajem tak, by widz nie słyszał, o czym mówią. Wiedział on wtedy mniej niż współpartner aktora grający na scenie. Odwrotna sytuacja występowała wtedy, gdy partner nie uzyskiwał informacji lub odbierał ją zniekształconą, a publiczność słyszała pełny komunikat. Służyło to wywoływaniu efektów humorystycznych lub tragicznych nieporozumień. (...) Upadek czwartej ściany stworzył możliwość zwracania się do publiczności wprost. Autor nawiązujący bezpośredni kontakt z publicznością (np. w teatrze Brechta) milczy w kierunku postaci na scenie; zbliżając się do widowni i śpiewając song, łamie iluzję sceniczną, stawia siebie-aktora i widza na jednej płaszczyźnie. Teoria Brechta zakłada, że autor nie utożsamiał się z kreowaną postacią. Miał on „podawać tekst” i jednocześnie dyskutować z nim. Stawał się postacią, ale również jej krytycznym obserwatorem., 3. MILCZENIE JAKO BRAK SŁOWA Milczenie może przejawiać się jako niemówienie. Przykładem znaczącej postawy postaci niemej jest Katarzyna z Matki Courage Brechta. Inne postacie mówiąc o milczeniu Katarzyny wprowadzają je do akcji dramatu. Bohaterka stale walczy z milczeniem, próbuje informować otoczenie innymi, poza mową, środkami. Milczenie zaprojektowane jest w kontraście z ruchem. Katarzyna potrafi zwracać na siebie uwagę tylko gwałtownymi ruchami oraz głośnym działaniem, np. rzuca coś na ziemię, nagle odbiega. Gdy zamyka się w sobie, jej milczenie staje się niezauważalne. Ulega jednak stałym zmianom; w nim dokonują się odbicia przeżyć bohaterki. Nagromadzona rozpacz, chęć zwrócenia uwagi na swoje prawo do działania i informowania, do mowy, zamanifestuje Katarzyna w końcowej scenie. Chyba pierwszy raz w życiu tyle osób naraz usłyszało ją i zrozumiało. Katarzyna rozpaczliwie bijąca w bęben, aby ostrzec ludzi w mieście: to obraz jej zwycięstwa nad milczeniem i uzyskanie, choć przez chwilę, poczucia własnej wartości., 4. MILCZENIE JAKO ODMOWA Milczenie może być spowodowane świadomą i celową odmową słowa. Najczęściej przejawia się w odmowie odpowiedzi czy zdań. Ma ono wymowę bohaterską lub tchórzowską (ocena ta jednak zawiera już pewne wartościowanie etyczne). (…) W III części Dziadów można zresztą znaleźć również wymowne przykłady milczenia jako nieodpowiadania na żądanie. Przesłuchania księdza Piotra przez Senatora kończą się częstymi poleceniami kierowanymi do sekretarza „Zapisz, że milczał”. Wygłaszane są też uwagi: „Gdy władza każe mówić, milczeć się nie godzi
Ksiądz milczy”
Ksiądz Piotr wobec Senatora milczy. Właściwe odpowiedzi mógłby znaleźć w pozostałych rejonach swego „ja”. Prawda ujawnia mu się poprzez widzenia., 5. MILCZENIE W KOEGZYSTENCJI ZE SŁOWEM Znanym chwytem literackim jest przejście kontrastowe od ciszy do krzyku i odwrotnie. Tak samo silnie działa zestawienie milczenia i potoku słów. Milczenie zapada, niczym ostatni akord, po słowach wywołujących szczególne wrażenie, po wszelkich fatalnych przepowiedniach czy nagłych złych wiadomościach. (…) Milczenie w koegzystencji ze słowem zmienia bardzo często zabarwienie semantyczne wypowiedzi. Ujawnia fałsz lub słabość słowa, ironizuje, modyfikuje sens zdań. Milczenie stanowi też sygnał, że właściwie unika się odpowiedzi., 6. FUNKCJE MILCZENIA W DRAMACIE Funkcje milczenia w dramacie można podzielić na trzy grupy, a w każdej z nich wyróżnić szereg funkcji szczegółowych, które w konkretnej realizacji scenicznej dadzą się dokładnie nazwać i określić. Funkcje zasadnicze to:
1. Ekspresyjna – związek milczenia z ruchem, gestem, ogrywaniem rekwizytów, światłem — różnorodnymi środkami teatralnego wyrazu. Milczenie staje się swoistym działaniem scenicznym. Ma zaskakiwać widza (czytelnika), wywoływać szczególne napięcie psychiczne, kierować stroną emocjonalną odbioru.
2. Semantyczna – milczenie stanowi dodatkowy tekst, który znaczy poprzez wprowadzenie go w kontekst słowny dramatu. Modyfikuje to, co zostało zwerbalizowane, zmienia zabarwienie semantyczne wypowiedzi, uzupełnia wysłowienie nowymi wartościami (ideowymi, psychologicznymi itp.).
3. Konstrukcyjna – umiejętne rozmieszczenie milczenia w różnych częściach dramatu stanowi ważny zabieg kompozycyjny. Milczenie może np. pełnić funkcję delimitatora tekstu lub być punktem kulminacyjnym akcji., 7. MOTYWACJE MILCZENIA W DRAMACIE Milczenie w dramacie może wiązać się z motywacją: 1. Filozoficzną – przejawia się ona w dramatach Becketta, ukazujących mówienie zdążające do milczenia jako proces rozpadu osobowości oraz ciągłe zmaganie się z milczeniem rozumiane jako walka o istnienie. Motywację filozoficzną ma także milczenie realizujące się w akcie komunikacji w języku „zużytym” np. w utworach Ionesco i Różewicza.
2. Empiryczną – przeważa ona np. w dramatach Czechowa, Brechta, Szaniawskiego. Obejmuje milczące zachowania osób lub pokrywanie mówieniem istotnych, tkwiących w podtekście myśli.
3. Sceniczną — najlepszym przykładem jest nieme wejście Wiarusa w Warszawiance związane z przewidywanym efektem teatralnym tej sceny w kontekście całego ciągu scenicznego utworu.